Ekologiczne i krajobrazowe znaczenie dolin rzecznych w organizacji rekreacyjnej funkcji miasta Poznania

(1)

Wst¿p

Introduction

Rzeki od pradawnych czasów säuĔyäy czäowiekowi jako drogi wodne, granice i bariery obronne, miejsce poäowu ryb, szlaki späywu drew- na i innych surowców oraz Ēródäo energii napödzajñcej mäyny. Z tych powodów nad brzegami rzek loko- wano osady i miasta, natomiast doliny rzeczne wykorzystywano jako ĔyĒniejsze tereny rolnicze lub trak- towano jako nieuĔytki ze wzglödu na skomplikowanñ rzeĒbö i podmo- käe tereny. Z upäywem czasu naturalne cieki wodne, wskutek silnej urbanizacji terenu i technicznego uregu- lowania ich koryt, utraciäy swój daw- ny charakter, stajñc siö niekiedy ka- naäami miejskimi. W wielu przypad- kach rzeki zaczöäy przyjmowaè späy-

wy z miast, gäównie Ĉcieki opadowe a nawet Ĉcieki bytowe, co pozbawiäo doliny rzeczne pozytywnych funkcji krajobrazowych i korzystnego wpäy- wu na mikroklimat miasta. Prócz tego, w miastach wskutek silnego uszczelnienia zlewni zanikäa infiltra- cja wód opadowych do gruntu, przez to odnawianie zasobów wód pod- ziemnych zostaäo drastycznie ogra- niczone, a späywajñca woda zawie- ra czösto wiele zanieczyszczeþ po- chodzenia antropogenicznego (pyäy przemysäowe, odpadki, substancje ropopochodne, metale ciöĔkie). Po- nadto, przy duĔym zanieczyszcze- niu powietrza, säabym przewietrzaniu i inwersji temperatury, miasta, które zbyt silnie zagospodarowaäy poäoĔone w nich doliny rzeczne, zo- staäy naraĔone na powstawanie tzw.

smogu. JednoczeĈnie zauwaĔono, Ĕe w intensywnie rozwijajñcych siö

Ek o lo gi cz ne i k ra jo b ra zo w e zn a cz en ie d o lin r ze cz ny ch w o rga ni za cj i r ek re a cy jn ej fu nk cj i m ia st a P o zn a ni a Ma gd a le na S zc ze p a Ãs ka

The Ecological and Scenic Significance of River Valleys

in the Recreational Function of PoznaÃ

Standardy

(2)

miastach brakuje naturalnych biolo- gicznie czynnych obszarów. NaäoĔe- nie siö tych zjawisk decyduje o po- garszajñcych siö warunkach zdrowotnych i sanitarnych na terenach miejskich.

Aby poprawiè komfort Ĕycia w mieĈcie i zachowaè najwarto- Ĉciowsze elementy naturalnego krajobrazu, zaczöto formuäowaè plany urbanistyczne w nawiñzaniu do wa- runków fizjograficznych. To wäa- Ĉnie doliny rzeczne i towarzyszñca im roĈlinnoĈè stanowiäa w Poznaniu podstawö do powstania tzw. pier- Ĉcieniowo ! klinowego systemu te- renów zieleni (ryc. 1). Poczñtki tego systemu opracowaä w 1914 roku H. J. Stübben, a rozbudowaä w 1932 roku W. Czarnecki. Cztery zachowane do dziĈ naturalne kliny zieleni uksztaätowane zostaäy w dolinach rzek przepäywajñcych przez miasto i zbiegajñcych siö w ĈródmieĈciu:

Warty (póänocny i poäudniowy klin zieleni), Bogdanki (zachodni), Cybi- ny (wschodni).

Znaczenie rzeki w mieÅcie

The significance of the river in the city

Powierzchnie wodne, w tym rzeki, sñ specyficznym akcentem kli- matotwórczym miasta; wpäyw tych powierzchni zaleĔy od ich wielko- Ĉci, poäoĔenia wzglödem miasta, uksztaätowania terenu i termiki wody.

Wpäyw rzeki na klimat miasta ocenia siö jako znaczñcy w najbliĔszym jej sñsiedztwie. Zdaniem Lewiþskiej [Le- wiþska 2000] dla miasta usytuowane- go w dolinie rzeki to wäaĈnie jej dolina powinna stanowiè gäównñ oĈ rozwoju i peäniè funkcjö ciñgu przewie- trzajñcego. Obserwowana tendencja do koncentrycznego rozwoju miasta, podyktowana gäównie wzglödami ekonomicznymi (jak np. infrastruktu- ra techniczna, skrócenie czasu dojaz- du i in.), nie znajduje potwierdzenia w warunkach ekologicznych. DñĔ- noĈè do wykorzystania efektów kli- matycznych rzeki i jej doliny skäania do preferowania zabudowy pasmo- wej, równolegäej do osi doliny rzeki i przewaĔajñcych kierunków wia- trów. KorzyĈci stñd päynñce dotyczñ minimalizacji niekorzystnych wpäy- wów urbanizacji na Ĉrodowisko kli- matyczne, a w tym utrzymanie do- statecznego przewietrzania miasta.

Zdaniem Gacki -Grzesikiewicz [Gacka -Grzesikiewicz 2000] rze- kö i jej dolinö naleĔy traktowaè jako jeden system ekologiczny majñ- cy wpäyw na róĔnorodnoĈè siedlisk i biocenoz. Doliny rzeczne sñ waĔ- nym elementem przyrodniczym, gdyĔ tworzñ korytarze ekologiczne umoĔliwiajñce przemieszczanie zwierzñt w skali kraju i kontynentu.

Ze wzglödu na postöpujñcñ fragmen- taryzacjö Ĉrodowisk i liczne bariery zwiñzane z urbanizacjñ i rozwojem infrastruktury, czösto sñ to (lub mogñ byè) jedyne drogi rozprzestrzeniania gatunków.

Obecnie rzeki stanowiñ nie- odäñczny skäadnik krajobrazu wielu atrakcyjnych turystycznie miast, np.

Sekwana w ParyĔu, Tamiza w Lon- dynie. Wedäug Dreszera [Dreszer 2006] dobrze zagospodarowana rzeka to dla wiökszoĈci ludzi moĔ- liwoĈè specyficznego, refleksyjne- go doĈwiadczania przestrzeni wraz z komfortem dalekiego, kontempla- cyjnego spojrzenia, a moĔliwoĈè obserwacji krajobrazu z äodzi tworzy sytuacjö niebanalnego przeĔy- cia. Na wodzie doĈwiadczamy innych emocji i innego odczucia czasu.

Ponadto obiekty päywajñce na wodzie oĔywiajñ rzekö obserwowanñ z brzegu, przyciñgajñ wzrok, skupia- jñ uwagö, stajñ siö punktami zaintere- sowania. Ruch wielu obiektów budu- je przestrzenny spektakl. Stworzenie warunków do powszechnego korzystania z rekreacji na wodzie jest elementem podstawowym i decydujñ- cym o atrakcyjnoĈci rzeki.

Doliny rzeczne Poznania

River valleys of PoznaÃ

Poznaþ leĔy na Pojezierzu Wielkopolskim, stñd na obszarze miasta znajduje siö gösta sieè rzek, duĔe, naturalnie uksztaätowane jeziora oraz liczne oczka polodowcowe.

Przez Poznaþ przepäywa wiele cie- ków wodnych: rzek, strumieni, po- toków, kanaäów i rowów. NajwaĔ- niejsza rzeka miasta ! Warta, dzieli

(3)

miasto na czöĈè lewo - i prawobrzeĔ- nñ. Wiöksze cieki ! dopäywy Warty to: Bogdanka (9 km), Cybina (9 km), Strumieþ Junikowski (8,4 km), Gäu- szynka (7 km), Gäówna (6 km) [Ra- port o stanie miasta 2003].

Dolina Warty

The Warta valley

Warta przepäywa przez Poznaþ z poäudnia na póänoc, jest uregulo- wana i Ĕeglowna w granicach administracyjnych miasta na odcinku 15 km. Caäa rzeka posiada däugoĈè 808,2 km, a powierzchnia jej zlewni wynosi 54528,7 km². Warta jest trzeciñ rzekñ w Polsce pod wzglö- dem däugoĈci po WiĈle i Odrze [Goä- dyn 1996].

Dolina rzeki Warty, gäówna oĈ ukäadu przyrodniczego Wielkopol- ski, stanowi korytarz ekologiczny o randze krajowej (obszar poznaþ- ski Warty ! 25K). JednoczeĈnie jest jednym z elementów europejskiej sieci ekologicznej ECONET PL two- rzñcej obszary wözäowe skäadajñ- ce siö z biocentrów, korytarzy ekologicznych i bogactw ekosystemów [Studium" 2008]. Dolina Warty ma duĔe znacznie ekologiczne dla Po- znania ! jest obszarem przewietrzania miasta, znajdujñ siö tu póänatural- ne ekosystemy, cenne z punktu wi- dzenia ochrony róĔnorodnoĈci flory i fauny miasta [Wojterski i in. 1973].

W zasiögu doliny Warty znajduje siö obszar byäego zespoäu przyrodniczo- -krajobrazowego #Morasko$ oraz by-

äego uĔytku ekologicznego Döbina.

Obecnie, na omawianym obszarze, prawnie chroniony jest jedynie uĔy- tek ekologiczny Wilczy Mäyn (ryc. 2).

Dolina Warty tworzy w granicach administracyjnych miasta dwa kliny zieleni ! póänocny, zwany rów- nieĔ naramowickim, grupuje äñki, äögi, lasy komunalne oraz ogród- ki dziaäkowe, zgrupowane wokóä póänocnego fragmentu doliny War- ty. Klin poäudniowy, zwany Döbiþ- skim, oparty jest o poäudniowy fragment doliny Warty i skäada siö z äñk terasy zalewowej, duĔego kompleksu leĈnego Döbina oraz parku im. Jana Pawäa II.

W drugiej poäowie XIX wieku, po uruchomieniu Ĕeglugi parowej, na Warcie staäy siö moĔliwe rejsy rzecznymi statkami wycieczkowy- mi. Przy pierwszych wycieczkach uĔywano wolnych od pracy holow-

ników towarowych, które wkrótce zostaäy zastñpione przez specjalnie do tego przeznaczone statki pasaĔer- skie i äodzie motorowe. Przed pierw- szñ wojnñ Ĉwiatowñ podjöto próby wprowadzenia regularnej komuni- kacji pasaĔerskiej drogñ wodnñ, jed- nakĔe gösto powstajñca sieè kolejowa stanowiäa zbyt duĔñ i szybkñ konku- rencjö ! ruch pasaĔerski na najwiök- szej w prowincji poznaþskiej rzece ograniczyä siö do rejsów spacerowych w rejonie wiökszych aglomeracji miejskich [Szyfter 2005].

W Poznaniu znaczñcñ, aczkolwiek obecnie jedynñ, atrakcjñ turystycz- nñ na rzece Warcie jest rejs #Jagien- kñ$ ! parowym statkiem bocznoko- äowym. W ofercie Gospodarstwa Po- mocniczego przy Regionalnym Za- rzñdzie Gospodarki Wodnej w Po- znaniu znajdujñ siö propozycje wy- cieczek edukacyjnych i integracyj-

(4)

nych: do Puszczykowa, poäñczona ze zwiedzaniem Muzeum ! Pracow- ni Arkadego Fiedlera, oraz do Lubo- nia. Istnieje takĔe moĔliwoĈè zorga- nizowania innych rejsów w górö lub w dóä rzeki, poäñczonych z pikni- kiem na murawie. Obecnie sytuacja finansowa "Jagienki# jest trudna, je- Ĕeli w przyszäoĈci nie znajdñ siö pie- niñdze, to statek moĔe nie pojawiè siö w Poznaniu w przyszäym sezo- nie [Szczepaþska 2008a].

Miasto Poznaþ, zdaniem nie- których urbanistów, uwaĔa siö za miasto "odwrócone od rzeki#. Od- zywajñ siö liczne gäosy, aby "przy- bliĔyè# Poznaþ do rzeki Warty i za- gospodarowaè w tym celu jej doli- nö, budujñc bulwary oraz budynki mieszkalne oraz uĔytecznoĈci pu- blicznej jak najbliĔej brzegów. Czö- sto przywoäuje siö rozwiñzania sto- sowane w innych miastach Europy i Polski, np. w Amsterdamie, ParyĔu czy Wrocäawiu. Tam brzegi zosta- äy zabudowane, tworzñc liczne uro- kliwe miejsca, gdzie znalazäy siö ka- wiarenki, puby i restauracje, chötnie odwiedzane przez spacerowiczów i turystów. Miejsca te tötniñ Ĕyciem, sñ atrakcjñ dla mieszkaþców i tury- stów, napödzajñ koniunkturö, dajñc utrzymanie licznej rzeszy usäugodaw- ców. Jeden z projektów zagospodarowania terenów nadwarciaþskich, powstaä w Pracowni Fizjotektoni- ki Akademii Sztuk Piöknych w Po- znaniu, pod kierunkiem prof. Wäo- dzimierza Dreszera. Zespóä tworzy- äo 11 studentów. Prace trwaäy okoäo roku. Zaproszono takĔe szereg goĈci

z róĔnych dziedzin, którzy zajmujñ siö Ĉrodowiskiem przyrodniczym, do- linami rzecznymi itp. Zwieþczeniem byäo otwarte sympozjum w Arsenale oraz wystawa makiet i wizualizacji.

Obszarem badaþ byäa dolina Warty w granicach administracyjnych Po- znania, a przedmiotem zaintereso- wania byäo ksztaätowanie krajobrazu kulturowego. Twórcom przyĈwiecaäa idea stworzenia szeregu przestrzeni o duĔych walorach krajobrazowych, rekreacyjnych i symbolicznych przy zachowaniu, czy wröcz poszerze- niu ich funkcji przyrodniczej. Dlate- go projekt "Próba przywrócenia rzeki miastu# zakäada, Ĕe pierwszym krokiem w kierunku oĔywienia rzeki i przywrócenia jej miastu winno byè stworzenie bazy i systemu dystry- bucji sprzötu pozwalajñcego na po- wszechne udostöpnienie walorów rzeki wraz z obszarem nadwarciaþ- skiego krajobrazu. W tym celu, zdaniem autorów projektu, naleĔaäoby wybudowaè trzy porty ! bazy: Pusz- czykowo ! Chwaliszewo ! Radoje- wo. Porty byäyby poäñczone nadwar- ciaþskñ ĈcieĔkñ edukacyjnñ o charak- terze spacerowo -rowerowym. KaĔdy port posiadaäby wypoĔyczalnie äodzi spacerowych wiosäowych i "gondo- lierowych# oraz wypoĔyczalniö ro- werów.

Kolejna koncepcja zagospodarowania doliny rzeki Warty w rejonie Ostrowa Tumskiego opracowa- na zostaäa w ramach wewnötrznego konkursu Miejskiej Pracowni Urba- nistycznej. Koncepcja zakäada czö- Ĉciowe zabudowanie wyspy, przede

wszystkim w póänocnej czöĈci. Mia- äyby tu powstaè nowe mosty i käadki dla pieszych, port rzeczny dla jach- tów oraz centrum wödkarskie. Pro- jekt przewiduje utworzenie 5 kon- dygnacyjnej zabudowy mieszkanio- wej i usäugowej, placu miejskiego oraz Europejskiego Centrum Kultury i sali koncertowej. W planie zabez- pieczono równieĔ tereny przeznaczone na funkcje sportowe [Przybyl- ska 2007]. Jednak zdaniem Janusza WiĈniewskiego [WiĈniewski 2007]

! zastöpcy dyrektora Regionalnego Zarzñdu Gospodarki Wodnej w Po- znaniu, autorzy tych propozycji nie wziöli pod uwagö wszystkich czynni- ków decydujñcych o reĔimie hydro- logicznym rzeki i wysuwajñ propozycje bardzo trudne do zrealizowania w Poznaniu. Wedäug WiĈniewskie- go [WiĈniewski 2007] dolina rzeki Warty nie moĔe säuĔyè zabudowie, moĔe jednak byè atrakcyjnym miej- scem wypoczynku, rekreacji, spor- tów. Istnieje wiele moĔliwoĈci wykorzystania rzeki dla turystyki wodnej, ale trzeba wybudowaè port maäej Ĕeglugi z podstawowñ infrastrukturñ sanitarnñ i bazñ Ĕywieniowñ. Dolina Warty nadaje siö do zlokalizowania boisk, ĈcieĔek rowerowych, alejek spacerowych i wszelkich obiektów rekreacyjnych, które powinny speä- niè dwa warunki ! nie pogarszaè wa- runków przepäywu wód powodzio- wych i nie generowaè znaczñcych dla mieszkaþców strat finansowych, zwiñzanych z konserwacjñ tej tury- stycznej infrastruktury.

(5)

Dolina Bogdanki

The Bogdanka valley

Rzeka Bogdanka jest lewo- brzeĔnym dopäywem Warty o däu- goĈci 9 km; ciek ten w caäoĈci mieĈci siö granicach administracyjnych miasta Poznania. đródäa Bogdanki znaj- dujñ siö w Jeziorze Strzeszyþskim, a jej koþcowy odcinek zostaä wäñczo- ny w system kanalizacji burzowej, co znaczñco pogarsza stan jej wód.

Dolina Bogdanki od wieków przyciñgaäa ludzi. Tu znajdujñ siö jedne z najstarszych Ĉladów ludzkiej bytnoĈci na terenie dzisiejszego Po- znania. W Ĉredniowieczu w jej dolinie powstaäa wieĈ JeĔyce. Jej wody zasilaäy najpierw miejskñ fosö, na- stöpnie wykorzystywano jñ w zabez- pieczeniu Twierdzy Poznaþ [Kaniec- ki 1993].

Wokóä doliny Bogdanki zgrupowana jest zieleþ tworzñca najlepiej zachowany zachodni, czyli Golöciþ- ski klin zieleni. Skäada siö on z La- sku Golöciþskiego, parku Soäackie- go, parku im. A. Wodziczki, parku Cytadela, Ogrodu Botanicznego oraz licznych ogródków dziaäkowych.

Znajdujñ siö tu równieĔ, cenne pod wzglödem przyrodniczym, byäe uĔyt- ki ekologiczne: Psarskie, Nad Jezio- rem, Strzeszyn, Bogdanka.

Bez wñtpienia szczególnym walorem krajobrazowym i wypo- czynkowym doliny sñ dwa duĔe naturalne jeziora: Kierskie i Strzeszyþ- skie oraz sztuczny Zbiornik Rusaä- ka i Stawy Soäackie, powstaäe w wy-

niku spiötrzenia wód rzeki Bogdan- ki. W strefie brzegowej Jeziora Kier- skiego, znanego w kraju miejsca sportów wodnych, zlokalizowane sñ liczne przystanie jachtowe. Istot- nym elementem zagospodarowania rekreacyjno -sportowego brzegów jezior sñ ogólnodostöpne strzeĔone kñpieliska. Na obszarze zachodnie- go klina zieleni znajdujñ siö cztery takie obiekty, co uwzglödniajñc warunki fizjograficzne tego terenu oraz liczbö mieszkaþców Poznania, wydaje siö byè niewystarczajñce. Naj- waĔniejszym elementem bazy sporto- wej omawianego terenu sñ dwa duĔe obiekty sportowe Klubu Sportowego

!Olimpia" oraz Hipodrom !Wola".

Istotnñ rolö w podejmowaniu aktyw- nego wypoczynku przez najmäod-

szych peäniñ place zabaw i boiska sportowe [Szczepaþska 2008b].

MozaikowoĈè struktur tworzñ- cych zachodni klin zieleni decyduje o zmiennoĈci krajobrazu w bada- nym terenie, co w poäñczeniu z wy- znaczonymi szlakami turystycznymi stwarza atrakcyjne warunki dla spa- cerowiczów i rowerzystów (ryc. 3).

Wyznaczony szlak integruje i popra- wia dostöpnoĈè obiektów rekreacyjnych oraz bazy urzñdzeþ sportowych zlokalizowanych na tym obszarze.

Istnieje jednak potrzeba poäñczenia wspominanej drogi rowerowej z tra- sami w mieĈcie. Poprawö bezpie- czeþstwa na szlaku mógäby zapew- niè bezkolizyjny przejazd przez ul.

Lutyckñ (np. budowa käadki dla pieszych i rowerzystów).

(6)

Organizacja przestrzenna terenu oraz dogodna moĔliwoĈè do- jazdu Ĉrodkami transportu publicz- nego, jak i wäasnym transportem, wpäywa na popularnoĈè tego miejsca wĈród mieszkaþców Poznania i oko- lic. Nie bez znaczenia dla podejmu- jñcych wypoczynek w tym obszarze jest brak obiektów przemysäowych.

Niestety, duĔe obciñĔenie terenu ru- chem turystycznym oraz znaczñce braki w infrastrukturze mogñ prowa- dziè do jego degradacji, a w konse- kwencji do obniĔenia atrakcyjnoĈci rekreacyjnej.

Dolina Cybiny

The Cybina valley

Rzeka Cybina, prawobrzeĔny dopäyw Warty, tylko na krótkim (9 km) odcinku swego dolnego biegu päynie w granicach administracyjnych Poznania. Jej Ēródäa znajdujñ siö we wsi Nekielka, w gminie Ko- strzyn. Caäkowita däugoĈè rzeki wy-

nosi 43,5 km; powierzchnia jej zlewni ! 201,5 km². Jest to zlewnia typo- wo rolnicza, co decyduje o duĔej zawartoĈci zwiñzków biogennych w wodzie rzeki. PowaĔnym Ēródäem zanieczyszczeþ zanieczyszczenia wód Cybiny jest Swarzödz i Kostrzyn [Goädyn 1996].

Dolina Cybiny jest zalesiona jedynie w poczñtkowym i koþcowym fragmencie. Najciekawszy krajobra- zowo jej fragment stanowi odcinek od wsi Uzarzewo, przez tereny wsi Gruszczyn i Gortatowo do Swarzö- dza, gdzie znajdujñ siö liczne rozle- wiska. Dolinö tego cieku planuje siö objñè ochronñ w ramach Parku Kra- jobrazowego. Na terenie Poznania, wokóä cieku zgrupowana jest zieleþ wschodniego klina zieleni, zwanego cybiþskim lub maltaþskim. Znajduje tu park Tysiñclecia, kompleks leĈny Biaäej Góry i Wielkopolski Park Zoo- logiczny, Cmentarz Miejski Miäosto- wo oraz uĔytek ekologiczny Olszak I (ryc. 4) i byäy ! Olszak II.

Z biegiem rzeki zwiñzanych jest wiele sztucznych i naturalnych zbior- ników wodnych. W okolicy Iwna i Promna Cybina przepäywa przez kompleksy stawów rybnych. W Ĉrod- kowym biegu rzeka przepäywa ko- lejno przez 3 jeziora: Góra, Uza- rzewskie i Swarzödzkie. W dolnym biegu ! w granicach administracyjnych Poznania ! jej wody spiötrzone sñ w kaskadzie 4 wstöpnych zbiorni- ków zaporowych zwanych stawami (Antoninek, Mäyþski, Browarny i Ol- szak), a nastöpnie w Zbiorniku Mal- taþskim (ryc. 5).

Zbiornik Maltaþski zostaä spiö- trzony w 1952 roku; powstaä, aby säuĔyè uprawianiu sportów wodnych (wioĈlarstwo), rekreacji biernej i czynnej oraz ochronie przeciwpo- wodziowej. W latach 80. XX wieku przebudowano i pogäöbiono zbiornik w celu stworzenia nowoczesne- go toru regatowego, na którym obecnie organizowane sñ krajowe i miö- dzynarodowe zawody. Przy akwe- nie znajduje siö strzeĔone kñpielisko z przestronnñ trawiastñ plaĔñ, boisko do siatkówki plaĔowej i plac zabaw oraz wypoĔyczalnia sprzötu sportowego. Teren otaczajñcy jezioro posiada zaplecze gastronomiczne i sa- nitarne, a utwardzona nawierzchnia ĈcieĔki poprowadzonej wokóä jeziora sprzyja osobom jeĔdĔñcym na ro- werach i rolkach. Na brzegu zbiornika zlokalizowane sñ obiekty rekreacyjne tj.: caäoroczny stok nar- ciarski "Malta -Ski#, Maltaþska Ko- lej Dzieciöca, tor saneczkowy, pole do mini -golfa, korty tenisowe, sztucz-

Ryc. 4. UĔytek ekologiczny !Olszak I"

w dolinie Cybiny

Fig. 4. Area of special ecological values called #Olszak I" in the Cybina Valley

(7)

ne lodowisko (dziaäajñce od listopa- da do marca), camping (156 miejsc noclegowych), hotel (200 miejsc noclegowych), a w dalszym sñsiedz- twie Wielkopolski Park Zoologiczny.

Od 1991 roku nad jeziorem odbywa siö säynny Festiwal Teatralny Malta.

W przyszäoĈci planuje siö budowö kompleksu sportowo -rekreacyjnego Termy Maltaþskie wykorzystujñcego podziemne zasoby wód termalnych [Szczepaþska 2009].

PoäoĔenie Malty i jej atrakcyj- noĈè przyrodnicza zadecydowaäy, Ĕe juĔ na poczñtku XX wieku, jesz- cze przed uzyskaniem niepodlegäoĈci paþstwa, powstaäa koncepcja utwo- rzenia na tym terenie parku narodowego o funkcjach rekreacyjnych.

Projekt Parku Narodowego na Mal- cie opracowany przez Adama Bal- lenstedta przewidywaä umieszcze- nie wĈród terenów zieleni obiektów rekreacyjnych: boiska, hale gimna- styczne, äazienki, teatry, domy wy- poczynkowe i wakacyjne dla robot- ników i mäodzieĔy pracujñcej w ku- piectwie [Mikuäa 1996]. Projekt ten, pomimo Ĕe bardzo dobrze wyko- rzystywaä walory terenu i uwzglöd- niaä wszelkie potrzeby rekreacyjne, nie doczekaä siö w okresie miödzy- wojennym realizacji [Bogucki 1996].

Podsumowanie

Conclusion

Miasto Poznaþ posiada korzystny ukäad dolin rzecznych, w oparciu, o który powstaä klinowo-

-pierĈcieniowy system terenów zieleni. Cztery zachowane do dziĈ naturalne kliny zieleni uksztaätowane zostaäy w dolinach rzek przepäywa- jñcych przez miasto: Warty (póänoc- ny i poäudniowy klin zieleni), Bog- danki (zachodni), Cybiny (wschodni). Zbiegajñce siö w ĈródmieĈciu doliny rzeczne grupujñ roĈlinnoĈè äñk teras zalewowych, äögów, lasów komunalnych oraz ogródków dziaä- kowych i parków miejskich. Zale- tñ klinowo -pierĈcieniowego systemu opartego o doliny rzeczne, urozma- iconego naturalnymi i sztucznymi je- ziorami, jest nieprzerwana ciñgäoĈè oraz zwartoĈè terenów zieleni, któ- ra sprzyja tworzeniu korytarzy ekologicznych i wpäywa na zwiökszenie róĔnorodnoĈci flory i fauny w granicach administracyjnych miasta. Po- nadto, tak uksztaätowany system zieleni decyduje o lokalnym mikrokli- macie i przewietrzaniu aglomeracji, podnoszñc jakoĈè panujñcych wa- runków zdrowotnych i sanitarnych.

W rezultacie, wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe klinów sta- nowiñ dobre podstawy do rozwoju w ich obröbie äagodnej turystyki.

JednoczeĈnie tereny klinów przy wäa- Ĉciwym ich zagospodarowaniu mogñ

stanowiè atrakcyjne miejsce dla uprawiania aktywnej i biernej rekreacji.

Stwierdzenie, Ĕe miasto Poznaþ jest miastem !odwróconym od rzeki"

wydaje siö byè säuszne, choè biorñc pod uwagö reĔim rzeki Warty trud- no oczekiwaè, Ĕe dolina ta bödzie peäniè funkcje rekreacyjne na mia- rö Sekwany w ParyĔu czy Tamizy w Londynie.

Dolina rzeki Warty to rezerwu- ar przestrzeni o okreĈlonym poten- cjale, moĔliwym do wykorzystania dla maäo agresywnych form wypoczynku mieszaþców. JednoczeĈnie, wskazane wydaje siö zwiökszenie wykorzystania rzeki dla potrzeb tu- rystyki wodnej. Ze wzglödu na wy- sokie walory przyrodnicze i krajobrazowe doliny Bogdanki, urozmaicone zagospodarowanie brzegów zbior- ników wodnych oraz lokalizacjö obiektów sportowo -rekreacyjnych obszar ten naleĔy zakwalifikowaè jako korzystny dla uprawiania ak- tywnych form wypoczynku. Dolina Cybiny wraz ze spiötrzonym Zbior- nikiem Maltaþskim i okalajñcym go terenem, na którym zlokalizowano liczne obiekty rekreacyjne to rów- nieĔ atrakcyjne przez caäy rok miejsce wypoczynku.

Ryc. 5. Zbiornik Maltaþski powstaäy w wyniku spiötrzenia wód rzeki Cybiny Fig. 5. The Malta Reservoir created as a result of the accumulating waters of the Cybina River

(8)

W obawie o przyszäoĈè i stan rzek, akwenów oraz otaczajñcych je terenów naleĔy jednak okreĈliè ja- sne zasady ich ochrony i uĔytkowa- nia. Zasady te winny dotyczyè spo- sobu zagospodarowywania dolin rzecznych, uwzglödniajñc ich indy- widualny charakter. W przypadku rzeki Warty wskazana byäaby lekka zabudowa w postaci reprezentacyj- nych bulwarów i promenad spacerowych, zwäaszcza w okolicy Ostro- wa Tumskiego, Chwaliszewa i ćród- ki. Natomiast tereny zieleni towarzy- szñce ciekom i akwenom wodnym naleĔaäoby kompleksowo chroniè przed skutkami antropopresji spój- nymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Powinna równieĔ istnieè jedna instytucja za- rzñdzajñca rzekami (obecnie kompe- tencje te sñ rozproszone wĈród wielu uĔytkowników) dysponujñca od- powiednimi Ĉrodkami. Niebagatelnñ rolö mogäaby równieĔ odegraè wspóä- praca z mieszkaþcami i administra- torami przylegäych terenów.

Ryciny wykonaäa autorka.

Figures by author.

Magdalena Szczepaþska Wielkopolska WyĔsza Turystyki i Zarzñdzania w Poznaniu

Wielkopolska Higher School of Tourism and Management in Poznaþ

Literatura

1. Bogucki J., Staniewska -Zñtek W., 1996, Warunki do rekreacji miesz- kaþców Poznania [w:] !ćrodowi-

sko naturalne miasta Poznania" pod red. J. May, S. Stelmasiak, L. Kurek, I. Ludwiczak, M. Niezboraäa, Total # Druk, Poznaþ, cz. 1, s.155#173.

2. Dreszer W., 2006, Studium pro- jektowe zagospodarowania Warty i terenów nadwarciaþskich od Pusz- czykowa do Radojewa [w:] !Próba przywrócenia rzeki miastu # Warta w Poznaniu!, Pracownia Fizjtekto- niki ASP, Poznaþ, s. 22#26.

3. Gacka -Grzesikiewicz E., 2000, RóĔnorodnoĈè biologiczna dolin rzecznych [w:] !Przyroda Polska", Warszawa, nr 10/2000, s. 7.

4. Goädyn Ryszard i in., 1996, Wody powierzchniowe Poznania [w:] !ćrodowisko naturalne miasta Poznania" pod red. J. May, S. Stelma- siak, L. Kurek, I. Ludwiczak, M. Nie- zboraäa, Total # Druk, Poznaþ, cz. 1, s. 45#69.

5. Goädyn R., Grabia J., 1998, Pro- gram Ochrony Wód Rzeki Cybiny, Urzñd Miasta Poznania, Wydziaä Ochrony ćrodowiska, Total # Druk, Poznaþ.

6. Kaniecki A., 2000, Dzieje miasta wodñ pisane, Wyd. Aquarius, Poznaþ.

7. Lewiþska J., 2000, Klimat mia- sta. Zasoby, zagroĔenia, ksztaätowa- nie, Instytut Gospodarki Przestrzen- nej i Komunalnej Oddziaä w Krako- wie, Kraków.

8. Mikuäa K., 1996, Historia budo- wy zbiornika Malta a problemy bie- Ĕñce [w:] !Zbiornik Malta w Pozna- niu. Funkcja sportowo -rekreacyjna a rybactwo" pod red. J. Mastyþski, Polskie Towarzystwo Rybackie, Po- znaþ, s. 9#12.

9. Przybylska A., 2007, Nowe po- mysäy na Ostrów Tumski (Ēródäo:

http://dom.gazeta.pl/nieruchomosci).

10. Raport o stanie miasta, 2003, Po- znaþ.

11. Studium uwarunkowaþ i kierun- ków zagospodarowania przestrzenne- go miasta Poznania # 18.01.2008 r.

12. Szczepaþska M., 2008a, Elemen- ty wodne w systemie rekreacyjnym miasta Poznania [w:] !Studia Perie- getica. PodróĔe drogi i szlaki kultu- rowe", Zeszyty Naukowe WWSTiZ, Poznaþ, nr 2/2008, s. 179#198.

13. Szczepaþska M., 2008b, Zachod- ni klin zieleni jako obszar aktywnej rekreacji mieszkaþców Poznania [w:] !Turystyka i rekreacja jako for- my aktywnoĈci spoäecznej" pod red.

W. Staniewska -Zñtek, T. Sankowski, E. Szczepanowska, R. Muszkieta, Po- znaþ, Monografie WWSTiZ, nr 1/08, str. 39#53.

14. Szczepaþska M., Szpakowska B., 2009, Rekreacyjne znaczenie Zbior- nika Maltaþskiego i problemy zwiñ- zane z jego uĔytkowaniem [w:] !Na- uka, Przyroda, Technologie", Po- znaþ, 3,1,$53.

15. Szyfter I., 2005, Warta i Poznaþ:

Port rzeczny i Ĕegluga pasaĔerska (Ēródäo: www.sobieski.org.pl/warta/

doc/warta.doc).

16. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U.

z 2004 r. Nr 92, poz. 880).

17. WiĈniewski J., 2007, Warta w Po- znaniu jest inna niĔ Sekwana w Pa- ryĔu (Ēródäo: http://miasta.gazeta.pl/

poznan).