RUTA 150. rocznica powstania listopadowego na ł amach prasy polskiej

ISSN 1509-1074 HISTORII PRASY POLSKIEJ

150th Anniversary of the November Rising

in the Polish Press

Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN ul. Podchorążych 2 PL 30-084 Kraków e-mail: adam.z.ruta@gmail.com

KEY WORDS:

The November Rising of 1830–1831, 150th Anniversary of the November Rising (1980), the press, academic journals, quality periodicals, popular press

ABSTRACT The 150th Anniversary of the November Rising of 1830, which occurred at the highly volatile time of the signing of the Gdańsk Accords and the rise of the Solidarność movement, had an exceptional scope and resonance both at the national and local level.

The article surveys the coverage of the anniversary across the print media, from academic journals through quality periodicals to popular press.

150. rocznica powstania

listopadowego na łamach prasy polskiej

Adam

RUTA

SŁOWA KLUCZOWE:

powstanie listopadowe 1830 –1831, 150. rocznica powstania listopadowego, czasopisma naukowe i popularnonaukowe, prasa codzienna

ABSTRAKT:

Obchody 150. rocznicy powstania

listopadowego, mimo iż przypadały w okresie szczególnie burzliwym dla Polski (podpisanie porozumień sierpniowych i powstanie

„Solidarności”), miały niezwykle uroczysty przebieg i obfi towały w szereg wydarzeń o zasięgu zarówno ogólnopolskim, jak i lokalnym. W artykule przedstawione zostaną echa prasowe tejże rocznicy w periodykach naukowych i popularnonaukowych oraz na

Streszczenie

Tematem artykułu są echa prasowe 150. rocznicy powstania listopadowego na łamach prasy polskiej. Przeana- lizowano artykuły i materiały prasowe zamieszczone w periodykach naukowych i popularnonaukowych oraz prasie codziennej. Omawiana rocznica przypadła na czas szczególny, bowiem rok 1980 zapisał się w historii Polski waż- nymi wydarzeniami: podpisanie porozumień sierpniowych i powstanie „Solidarności” — pierwszego niezależnego związku zawodowego obudziło w społeczeństwie nadzieję na odmianę losu narodu zniewolonego od kilku dzie- sięcioleci. Mimo to, a może właśnie dlatego, rocznica nie pozostała niezauważona — wręcz przeciwnie — liczba rozmaitych inicjatyw podjętych z tej okazji budzi uznanie.

Materiały prasowe ukazujące się z okazji 150. rocznicy wybuchu powstania listopadowego można podzie- lić na dwie zasadnicze grupy: artykuły na temat samego powstania, jego genezy, przebiegu, przywódców (w tym wywiady z historykami i dyskusje redakcyjne z udziałem badaczy zagadnienia) oraz materiały poświęcone obcho- dom rocznicy powstania. Bibliografi a Zawartości Czasopism za lata 1980–1981 rejestruje pod hasłem 150. rocz- nicy powstania listopadowego aż 126 artykułów zamieszczonych w 41 periodykach. Trzeba jednak pamiętać, że bibliografi a ta nie uwzględnia dzienników lokalnych i regionalnych (z wyjątkiem organu KC PZPR „Trybuny Ludu” i sporadycznie „Życia Warszawy”), w których szeroko relacjonowano obchody rocznicowe. Z kolei Pol- ska Bibliografi a Wojskowa z lat 1980–1981 uwzględniła z tej okazji jeszcze więcej materiałów, bowiem 180 arty- kułów w 80 tytułach roczników, kwartalników, miesięczników, tygodników i dzienników. Najwięcej materiałów nt. rocznicy opublikowano na łamach lokalnych i regionalnych gazet codziennych — 227 informacji prasowych w 36 dziennikach. Liczba materiałów prasowych poświęconych 150. rocznicy powstania listopadowego dowodzi, że pamięć o tym odległym przecież zrywie i jego bohaterach pozostała żywa w społeczeństwie polskim.

150. rocznica powstania listopadowego przypadła na czas szczególny, bowiem rok 1980 zapisał się w historii Polski ważnymi wydarzeniami: podpisanie porozu- mień sierpniowych i powstanie „Solidarności” — pierwszego niezależnego związku zawodowego obudziło w społeczeństwie nadzieję na odmianę losu narodu zniewo- lonego od kilku dziesięcioleci. Mimo to, a może właśnie dlatego, rocznica nie pozo- stała niezauważona — wręcz przeciwnie — liczba rozmaitych inicjatyw podjętych z tej okazji budzi uznanie.

Materiały prasowe ukazujące się z okazji 150. rocznicy wybuchu powstania listopadowego można podzielić na dwie zasadnicze grupy: artykuły na temat samego powstania, jego genezy, przebiegu, przywódców (w tym wywiady z historykami i dyskusje redakcyjne z udziałem badaczy zagadnienia) oraz materiały poświęcone obchodom rocznicy powstania. Dotarcie do wszystkich materiałów prasowych doty- czących tego ważnego jubileuszu wymagało szeroko zakrojonej kwerendy. Dość wspomnieć, że Bibliografi a Zawartości Czasopism za lata 1980–1981 rejestruje pod hasłem 150. rocznicy powstania listopadowego aż 126 artykułów zamieszczonych w 41 periodykach. Trzeba jednak pamiętać, że bibliografi a ta nie uwzględnia dzien- ników lokalnych i regionalnych (z wyjątkiem organu KC PZPR „Trybuny Ludu”

i sporadycznie „Życia Warszawy”), w których szeroko relacjonowano obchody rocz- nicowe. Z kolei Polska Bibliografi a Wojskowa z lat 1980–1981 uwzględniła z tej okazji jeszcze więcej materiałów, bowiem 180 artykułów w 80 tytułach roczników, kwartalników, miesięczników, tygodników i dzienników. Najwięcej materiałów nt. rocznicy opublikowano na łamach lokalnych i regionalnych gazet codziennych

— 227 informacji prasowych w 36 dziennikach.

W artykule przedstawione zostaną echa prasowe 150. rocznicy powstania listo- padowego w periodykach naukowych i popularnonaukowych oraz na łamach prasy codziennej.

Z okazji „okrągłej” rocznicy redakcje pism chętnie przeprowadzały rozmowy i wywiady z uczonymi, historykami zajmującymi się problematyką powstania listopa- dowego. Często gościł na łamach gazet prof. Jerzy Skowronek, który udzielił wywia- dów dziennikarzom „Wrocławskiego Tygodnika Katolików”¹, „Życia Warszawy”²,

1 J. S k o w r o n e k, O rocznicy nocy listopadowej, rozm. przepr. J. Kardaszewicz, „Wrocławski Tygodnik Katolików” [dalej: „WTK”] 1980, nr 12, s. 9.

2 Te n ż e, Listopad, rozm. przepr. D. Kaczyńska, „Życie Warszawy” 1980, nr 281, s. 1, 5.

„Expressu Wieczornego”³, zaś jego rozmowę z Katarzyną Stawiską przedruko- wały dzienniki regionalne: „Głos Wielkopolski”, „Nowiny”, „Wieczór”, „Wieczór Wrocławia”, „Głos Szczeciński” i „Express Ilustrowany”⁴. Podobnie Jerzy Łojek wielokrotnie wypowiadał się dla różnych periodyków, m.in. „Trybuny Ludu”, „Kie- runków”, „Tygodnika Kulturalnego”, „Czasu”, „Tygodnika Demokratycznego”⁵. Prof. Stefan Kieniewicz udzielił obszernego wywiadu przedstawicielowi „Dzien- nika Zachodniego”⁶, rozmawiał także z red. Marianem Turskim z agencji Interpress.

Wywiad ten ukazał się na łamach „Naszej Trybuny”, „Panoramy Polski”, „Słowa Ludu”, „Gazety Lubuskiej”, „Gazety Olsztyńskiej” i „Trybuny Odrzańskiej”⁷. Dziennikarze „Słowa Powszechnego” przeprowadzili wywiad z prof. Władysławem Rostockim nt. niewykorzystanej szansy, jaką było powstanie listopadowe⁸, w „Kie- runkach” ukazała się rozmowa z prof. Sławomirem Kalembką⁹, zaś na łamach

„Argumentów” opublikowano wywiad z prof. prof. Ireną Koberdową, Janem Sob- czakiem i Januszem Gołębiowskim poświęcony m.in. powstaniu listopadowemu¹⁰.

Redakcja „Za i Przeciw” zorganizowała dwie dyskusje redakcyjne: jedną z udzia- łem: Andrzeja Ajnenkiela, Marka Drozdowskiego, Jerzego Skowronka, Wojciecha

3 Zryw Powstania Listopadowego przeorał świadomość polityczną, społeczną i narodową Pola- ków. Rozmowa z doc. dr. Jerzym Skowronkiem, rozm. M. Kubik, „Express Wieczorny” 1980, nr 257, s. 4.

4 Pamięć Nocy Listopadowej. W 150 lat później. Rozmowa z doc. dr. Jerzym Skowronkiem z Insty- tutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, rozm. K. Stawiska, „Głos Wielkopolski” 1980, nr 258, s. 3; toż, „Nowiny” 1980, nr 258 z 28 XI, s. 3; toż, „Wieczór” 1980, nr 258, s. 4; toż, „Wieczór Wrocławia” 1980, nr 258 z 29–30 XI, s. 2; toż, „Głos Szczeciński” 1980, nr 261 z 29–30 XI, s. 3; toż,

„Express Ilustrowany” 1980, nr 258 z 29–30 XI, s. 1, 3.

5 J. Ł o j e k, Podchorążowie i inni, rozm. przepr. B. Chmielewska, „Trybuna Ludu” 1980, nr 285, s. 3; t e n ż e, Nadzieje i alternatywy. 1830. W 150 rocznicę powstania listopadowego, rozm. Z. Irzyk,

„Kierunki” 1980, nr 48; t e n ż e, Walecznych tysiąc. Rozmowa z doc. dr hab. …, rozm. M. Arpad Kowalski, „Tygodnik Kulturalny” 1980, nr 48; t e n ż e, Nie ma cokołów dla kapitulantów. Z doc. dr … rozm. M. Łapiński, „Czas” 1980, nr 48; t e n ż e, Kwestionariusz pytań wobec przeszłości. [Rozmowa z autorem książki „Szanse powstania listopadowego”, doc. dr hab. …], rozm. B. Sierszuła, „Tygodnik Demokratyczny” 1981, nr 14, s. 6, 20.

6 S. K i e n i e w i c z, Europa wygrała. Polscy powstańcy stracili … w Powstaniu Listopadowym.

„Dziennik Zachodni” rozmawia z prof. …, przewodniczącym Komitetu Nauk Historycznych Polskiej Akademii Nauk, rozm. Ł. Wyrzykowski, „Dziennik Zachodni” 1980, nr 259.

7 S. K i e n i e w i c z, O Powstaniu Listopadowym [Rozmowa z …], rozm. M. Turski, „Nasza Try- buna” 1980, nr 259; toż, „Panorama Polska” 1980, nr 11, s. 14–16; toż, „Słowo Ludu. Magazyn” 1980, nr 1107, s. 1, 3; toż, „Gazeta Lubuska. Magazyn” 1980, nr 259; toż, „Gazeta Olsztyńska” 1980, nr 265 z 6–7 XII, s. 1, 4; toż, „Trybuna Odrzańska” 1980, nr 259, s. 5.

8 W. R o s t o c k i, Szansa, której nie wykorzystano. 150 rocznica Powstania Listopadowego. Roz- mowa z prof. dr …, rozm. W. Białasewicz, A. Wernic, „Słowo Powszechne” 1980, nr 259.

9 S. K a l e m b k a, Albo tryumf, albo zgon…, rozm. przepr. E. Kapica, „Kierunki” 1980, nr 1, s. 6–7.

10 Trzy rocznice. 1830–1882–1905, wypow. I. Koberdowa, J. Sobczak, J. Gołębiowski. Rozm.

przepr. A. Tokarczyk, „Argumenty” 1980, nr 11, s. 1, 4–5, 10.

Kętrzyńskiego i Józefa Klisia pt. Rozumni szałem¹¹; druga, nosząca tytuł Ducho- wieństwo a powstanie listopadowe skupiła: Eligiusza Kozłowskiego, Władysława Rostockiego, Jana Ziółka, Józefa Klisia i Ryszarda Zielińskiego¹².

150. rocznica powstania listopadowego stała się dla wydawców doskonałą okazją do zaprezentowania nowych publikacji książkowych o tej tematyce oraz wznowienia tytułów już wyczerpanych. Edycje te były szeroko recenzowane na łamach prasy — zarówno w periodykach fachowych, jak i w czasopismach spo- łecznych.

Wznowiona książka Jerzego Łojka Szanse powstania listopadowego (wyd. 2, Warszawa 1980) była jedną z częściej recenzowanych publikacji poświęconych listopadowemu zrywowi. Omówienia ukazały się na łamach: „Nowych Książek”,

„Literatury”, „Prawa i Życia”, „Tygodnika Kulturalnego”, „Poezji”, „Kontrastów”,

„Wrocławskiego Tygodnika Katolików”, „Odry”¹³. Podziemne wydawnictwo „Głos”

wydało poza cenzurą pracę Maurycego Mochnackiego Powstanie narodu polskiego w r. 1830 i 1831 (Warszawa 1980), która rzecz jasna nie umknęła uwagi recenzen- tów „Literatury”¹⁴. „Czytelnik” wydał w roku jubileuszowym Depesze z powstań- czej Warszawy 1830–1831. Raporty konsula francuskiego w Królestwie Polskim Raymonda Duranda. Fragmenty książki zamieścił miesięcznik „Twórczość”¹⁵, natomiast recenzje ukazały się w: „Argumentach”, „Nowych Książkach”, „Kultu- rze” i „Trybunie Ludu”¹⁶. Opracowanie Jerzego Skowronka i Ireny Tessaro-Kosi- mowej Warszawa w powstaniu listopadowym (Warszawa 1980) było recenzowane w miesięczniku „Nowe Książki”¹⁷. Powstanie listopadowe 1830–1831 pod red.

Władysława Zajewskiego (Warszawa 1980) omówił Stefan Kieniewicz na łamach

11 Rozumni szałem. Dyskusja redakcyjna. W 150 rocznicę Powstania Listopadowego, oprac.

J. Kliś, „Za i Przeciw” 1980, nr 48, s. 3, 12–14.

12 Duchowieństwo a powstanie listopadowe. Dyskusja redakcyjna, oprac. J. Kliś, „Za i Przeciw”

1981, nr 14, s. 13–15.

13 Rec. M. R u s z c z y c, Co się komu śniło? „Nowe Książki” 1980, nr 21, s. 63–65; Rec. W. P a w - ł o w s k i, Powstańczy niedoczyn, „Literatura” 1980, nr 48, s. 12; Rec. R. C i e m i ń s k i, „Prawo i Życie” 1980, nr 48, s. 17; Rec. A. H a m e r l i ń s k i, „Tygodnik Kulturalny” 1980, nr 49, s. 16; Rec.

K. D r o z d o w s k i, „Poezja” 1980, nr 11, s. 120–121; Rec. D. S i d o r s k i, „Kontrasty” 1980, nr 11, s. 35–36; Rec. B. U r b a n k o w s k i, „WTK” 1981, nr 16, s. 12; I. R u t k i e w i c z, Bić się czy nie bić?

„Odra” 1980, nr 11, s. 87–88.

14 P. B r a t k o w s k i, Czy nauczyliśmy się korzystać z doświadczeń? [„Powstanie narodu pol- skiego w r. 1830 i 1831” Maurycego Mochnackiego]. Książki pod choinkę, „Literatura” 1980, nr 51/2, s. 20.

15 R. D u r a n d, Depesze z powstańczej Warszawy 1830–1831, tłum. z fr. R. Bielecki, „Twórczość”

1980, nr 11, s. 49–80.

16 Rec. T. Ł u b i e ń s k i, „Kultura” 1981, nr 15, s. 6; M. R u s z c z y c, Okiem pana konsula,

„Nowe Książki” 1981, nr 3, s. 54–55, 59; Rec. B. M a c i e j e w s k i, „Argumenty” 1980, nr 48, s. 6–7;

Z. K w i e c i ń s k a, Z punktu widzenia konsula, „Trybuna Ludu” 1981, nr 36, s. 6.

17 M. R u s z c z y c, Bić się czy nie bić? „Nowe Książki” 1981, nr 7, s. 63–66.

„Polityki” oraz „Wojskowego Przeglądu Historycznego”¹⁸, tamże recenzję opubli- kował też Andrzej Zahorski¹⁹, zaś Jerzy Łojek w „Nowych Książkach”²⁰. Ukaza- nie się na rynku książki Aleksandra Gołyńskiego Pamiętnik podolskiego powstania 1830–1831 roku (Warszawa 1979) zostało odnotowane w „Nowych Książkach”²¹. Wydana dwa lata wcześniej książka Tomasza Łubieńskiego Bić się czy nie bić?

(Kraków 1978) doczekała się recenzji i polemik na łamach „Wojskowego Przeglądu Historycznego” i „Literatury”²². Opublikowana przez Wydawnictwo MON książka Marka Tarczyńskiego Generalicja powstania listopadowego (Warszawa 1980) doczekała się największej liczby omówień w: „Nowych Książkach”, „Tygodniku Kulturalnym”, „Argumentach”, „Wojskowym Przeglądzie Historycznym”, „Prze- glądzie Historycznym”, „Kierunkach”, „Żołnierzu Polskim”, „Żołnierzu Wolności”, piśmie „Za Wolność i Lud”, „Wrocławskim Tygodniku Katolików” oraz „Zeszytach Naukowych WAP”²³.

Sprzysiężenie Wysockiego i Noc Listopadowa Wacława Tokarza wznowione w 1980 roku przez Państwowy Instytut Wydawniczy miało recenzje na łamach

„Nowych Książek”, „Poglądów”, „Kwartalnika Historycznego” oraz miesięcznika

„Mówią Wieki”²⁴.

O podsumowanie obchodów 150. rocznicy powstania listopadowego pokusił się Marek Ney-Krwawicz na łamach miesięcznika „Mówią Wieki”²⁵. Podkreślił, że mimo ważkich wydarzeń bieżącej chwili [powstanie NSZZ „Solidarność” — przyp.

18 Rec. S. K i e n i e w i c z, „Polityka” 1981, nr 16, s. 15; S. K i e n i e w i c z, Portret zbiorowy powstania listopadowego, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1981, nr 1, s. 258–260.

19 A. Z a h o r s k i, Pierwsza synteza Powstania Listopadowego, „Wojskowy Przegląd Historyczny”

1981, nr 1, s. 260–266.

20 J. Ł o j e k, Jeszcze nie synteza, „Nowe Książki” 1981, nr 11, s. 18–21.

21 M. R u s z c z y c, Kontredans niemożności, „Nowe Książki” 1980, nr 23, s. 59–61.

22 M. Ta r c z y ń s k i, W 150 rocznicę powstania listopadowego. Refl eksje nad „generałami i podchorążymi” Tomasza Łubieńskiego, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1980, nr 4, s. 205–220;

M. Z a l e w s k i, Pośrodku, „Literatura” 1980, nr 48, s. 13.

23 J. Ł o j e k, Stu piętnastu generałów, „Nowe Książki” 1980, nr 22, s. 30–34; Rec. A. H a m e r - l i ń s k i, „Tygodnik Kulturalny” 1980, nr 49, s. 16; Rec. B. M a c i e j e w s k i, „Argumenty” 1980, nr 48, s. 6–7; Rec. J. N a d z i e j a, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1980, nr 4, s. 221–227; Rec.

J. Tw a r d o w s k i, „Przegląd Historyczny” 1981, z. 4, s. 767–772; Z. B i e l e c k i, Legenda i prawda,

„Kierunki” 1981, nr 11, s. 10; K. D r o z d o w s k i, …Winni klęski powstania, „Żołnierz Polski” 1980, nr 48, s. 17; Rec. L. Wy s z c z e l s k i, „Żołnierz Wolności” 1980, nr 247, s. 5; W. B o r t n o w s k i, W związku ze 150 rocznicą nocy listopadowej. Na marginesie książki „Generalicja powstania listo- padowego”, „Za Wolność i Lud” 1980, nr 51/52, s. 27–28; M. K r a s i c k i, Listopadowi generałowie,

„WTK” 1981, nr 3, s. 9; Rec. S. Z a p o l s k i, „Zeszyty Naukowe WAP” 1981, nr 107, s. 160–164.

24 J. Ł o j e k, Tragiczny początek powstania listopadowego, „Nowe Książki” 1981, nr 3, s. 50–53;

Rec. W.K. J a n o t a [Janda?], 150 rocznica, „Poglądy” 1981, nr 10, s. 1; Rec. J. D u t k i e w i c z,

„Kwartalnik Historyczny” 1981, nr 3, s. 856–857; Rec. J. S k o w r o n e k, „Mówią Wieki” 1981, nr 7, s. 36–37.

25 M. N e y - K r w a w i c z, W 150 rocznicę Nocy Listopadowej…, „Mówią Wieki” 1981, nr 6, s. 35–36.

AR] społeczeństwo licznie uczciło listopadowy zryw składając kwiaty na mogile powstańców w Olszynce Grochowskiej oraz uczestnicząc we mszy świętej w przed- dzień rocznicy. Autor przypomniał o czterech wystawach w stołecznych muzeach:

w Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza, gdzie refl eksyjna i wzruszająca ekspozycja poezji i pieśni powstańczych została umiejętnie wkomponowana w sty- lowe wnętrza z epoki, w Muzeum Wojska Polskiego zaprezentowano malarstwo dotyczące powstania i wojny polsko-rosyjskiej 1830–1831 roku, w Muzeum Histo- rycznym m.st. Warszawy, które pokazało pamiątki ze zbiorów znanego bibliofi la i historyka Ludwika Gocla, wreszcie o ekspozycji pt. „W dni krwi i chwały…” zor- ganizowanej przez Archiwum Główne Akt Dawnych i Klub Miłośników Dawnych Militariów Polskich w salach Muzeum Archeologicznego w Arsenale, gdzie wysta- wiono portrety dowódców i działaczy politycznych ze zbiorów prywatnych oraz dokumenty przechowywane w AGAD, a także fi gurki żołnierzy z epoki. Wybito również dwa okolicznościowe medale²⁶. Wiele miejsca poświęcił autor okolicz- nościowym sesjom naukowym: zorganizowanej przez Instytut Literatury Polskiej UW w dniach 27–29 listopada i poświęconej dziedzictwu powstania listopadowego w literaturze; czterodniowej sesji w Starej Pomarańczarni pod auspicjami ZG PTH, Komitetu Nauk Historycznych PAN oraz Instytutu Badań Literackich PAN, grudnio- wej sesji naukowej „Warszawa w Powstaniu Listopadowym”, której organizatorami były: Towarzystwo Przyjaciół Warszawy, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy i Pracownia Dziejów Warszawy IH PAN oraz sesji w dniu 28 listopada w Muzeum Narodowym zwołanej z inicjatywy Stołecznego Oddziału Stowarzyszenia Miłośni- ków Dawnej Broni i Barwy pod przewodnictwem prof. Zdzisława Żygulskiego²⁷. Odbyły się również lokalne sympozja i wystawy, m.in. w Dzielnicowej Biblio- tece Pedagogicznej Praga-Południe, gdzie wyeksponowano przedwojenny sztandar szkoły powszechnej im. Bohaterów Olszynki Grochowskiej w Warszawie²⁸. W spra- wozdaniu wymieniono również kilka publikacji, jakie ukazały się z okazji 150.

rocznicy powstania.

Prof. Jerzy Skowronek dokonał na łamach „Kwartalnika Historycznego” prze- glądu konferencji naukowych z okazji 150-lecia powstania listopadowego²⁹. Spo- śród bardzo licznych jubileuszowych konferencji, sesji i zebrań naukowych wybrał i omówił dwie — jego zdaniem — najważniejsze. Najwięcej uwagi poświęcił czte- rodniowej sesji „Powstanie Listopadowe: uwarunkowania — bilans — porównania”

zorganizowanej z inicjatywy ZG PTH przy współudziale IBL i KNH PAN, o której była już mowa powyżej³⁰. Wśród konferencji regionalnych wyróżnił sesję poświę-

26 Tamże, s. 35.

27 Tamże, s. 35–36.

28 Tamże, s. 36.

29 J. S k o w r o n e k, Konferencje naukowe z okazji 150-lecia powstania listopadowego, „Kwartal- nik Historyczny” 1982, nr 1, s. 77–84.

30 Tamże, s. 77–80.

coną udziałowi duchowieństwa katolickiego w powstaniu listopadowym, która odbyła się w dniach 5–6 grudnia 1980 roku w murach Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, podkreślając błyskawiczne tempo w jakim wydano tom referatów³¹.

Warszawskie obchody 150. rocznicy powstania listopadowego zostały zrela- cjonowane przez Łukasza Kądzielę na łamach kwartalnika „Kronika Warszawy”.

Program uroczystości był niezwykle bogaty, a niektóre wydarzenia zorganizowano z dużym wyprzedzeniem, np. już w czerwcu 1980 roku odbyła się dyskusja naukowa w Instytucie Historii PAN, w tym samym miesiącu miało miejsce w Nieborowie XV Doroczne Spotkanie Varsavianistów, poświęcone w całości zbliżającej się rocz- nicy³². Autor opracowania przywołał szereg publikacji książkowych związanych z powstaniem listopadowym, które trafi ły na rynek wydawniczy w 1980 roku: Sprzy- siężenie Wysockiego W. Tokarza, Noc Listopadowa w opracowaniu A. Zahorskiego, wznowienie książki J. Łojka Szanse Powstania Listopadowego, album J. Skow- ronka i I. Tessaro-Kosimowej, Warszawa w Powstaniu Listopadowym, tom studiów Powstanie Listopadowe pod red. W. Zajewskiego, Depesze z powstańczej Warszawy 1830–1831 R. Duranda, wreszcie wydane w drugim obiegu Powstanie narodu pol- skiego Maurycego Mochnackiego³³. W artykule znalazły się informacje na temat wystaw i spektakli rocznicowych: w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy pt.

„Warszawa Powstania Listopadowego”, w Muzeum Wojska Polskiego otwarto eks- pozycję zatytułowaną „Za naszą i waszą wolność”, zaś w Muzeum Literatury przy- gotowało wspólnie z Muzeum WP wystawę „Poezja Powstania Warszawskiego”.

W Teatrze Powszechnym wystawiono „Kordiana” Juliusza Słowackiego, w Muzeum Narodowym odbyły się koncerty pieśni powstania listopadowego zorganizowane z inicjatywy NSZZ „Solidarność”, wreszcie w Teatrze Telewizji wyemitowano, po siedmiu latach oczekiwania, spektakl Jerzego Mikke „Niebezpiecznie panie Moch- nacki” w reż. Jerzego Krasowskiego³⁴. Również duchowieństwo stolicy włączyło się w obchody — w kilku kościołach odprawiono msze św. w intencji poległych w wojnie 1830–1831, a w niedzielę 30 listopada pod krzyżem upamiętniającym bitwę w Olszynce Grochowskiej przed mszą aktorzy scen warszawskich wystąpili z patriotycznymi recytacjami. W wielu miejscach związanych z powstaniem zło- żono kwiaty i zapalono znicze, znicze pojawiły się także na Trakcie Królewskim, łącząc symbolicznie Arsenał z Łazienkami. Władze państwowe z okazji rocznicy udostępniły publiczności Belweder, Pałac Namiestnikowski, Pałacyk Myśliwiecki oraz pałac w Otwocku Wielkim³⁵. Główną imprezą obchodów była dwudniowa sesja „Warszawa w Powstaniu Listopadowym” zorganizowana w Pałacu na Wodzie

31 Tamże, s. 80–83.

32 Ł. K ą d z i e l a, Obchody 150 rocznicy powstania listopadowego, „Kronika Warszawy” 1981, nr 4, s. 153–157.

33 Tamże, s. 154–155.

34 Tamże, s. 155.

35 Tamże.

przez Pracownię Dziejów Warszawy Instytutu Historii PAN, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy i Towarzystwo Przyjaciół Warszawy w dniach 3 i 4 grudnia 1980 roku, w trakcie której wygłoszono 15 referatów i komunikatów³⁶.

Obchody 150. rocznicy powstania listopadowego we Wrocławiu zostały omó- wione przez Jana Węglowskiego i Zdzisława Wierzbickiego w półroczniku Zakładu Narodowego im. Ossolińskich „Ze Skarbca Kultury”³⁷. Oddział wrocławski Towa- rzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, Instytut Filologii Polskiej Uni- wersytetu Wrocławskiego oraz Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich zorganizowały z tej okazji w dniu 21 listopada 1980 roku sesję naukową oraz wystawę. W trakcie sesji zaprezentowano cztery referaty o tematyce historyczno- literackiej, po jej zakończeniu zaś w Bibliotece ZNiO otwarto wystawę zatytuło- waną „Powstanie listopadowe w piśmiennictwie i ikonografi i ze zbiorów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich”, prezentującą druki urzędowe, literaturę polityczną, czasopisma, poezję okolicznościową i pamiętniki, a także oryginalne ilustracje i portrety. Wystawa ta, wzbogacona o militaria i inne eksponaty, prezen- towana była następnie w salach Muzeum Historycznego we wrocławskim Arsenale.

Tej ostatniej ekspozycji poświęcono też artykuł we wrocławskim tygodniku „Wia- domości”³⁸.

W katowickim dwutygodniku społeczno-kulturalnym „Poglądy” ukazał się arty- kuł poświęcony wystawie „Powstanie Listopadowe i pamiątki patriotyczne”, która prezentowana była na przełomie 1980 i 1981 roku w Muzeum Wnętrz Zabytkowych w pszczyńskim zamku³⁹.

* * *

Dzienniki lokalne i regionalne w większości poświęciły rocznicy powsta- nia listopadowego sporo uwagi, choć stopień zainteresowania tym tematem był zróżnicowany. Na potrzeby niniejszego artykułu przeanalizowano materiały pra- sowe zamieszone w 36 lokalnych i regionalnych pismach codziennych w okresie 20 listopada do 10 grudnia 1980 roku (w nielicznych przypadkach rozszerzając zasięg chronologiczny kwerendy). Liczbę materiałów w poszczególnych tytułach wraz z podziałem na regiony kraju przedstawia tabela 1. Ogółem doliczono się 227 materiałów prasowych poświęconych Nocy Listopadowej i obchodom 150. rocznicy tego wydarzenia. Podział na regiony odpowiada dawnemu podziałowi administra- cyjnemu kraju (sprzed 1 czerwca 1975 roku), tzn. na 17 województw.

36 Tamże, s. 155–156.

37 J. W ę g l o w s k i, Z. W i e r z b i c k i, Obchody 150 rocznicy powstania listopadowego we Wro- cławiu, „Ze Skarbca Kultury” 1982, z. 36, s. 205–208.

38 J. L a s k o w s k a, Lekcja historii. Wystawa, „Wiadomości” 1981, nr 1.

39 M. Z i e m b i ń s k a, Wystawa w Muzeum Pszczyńskim. W 150 rocznicę Powstania Listopado- wego, „Poglądy” 1981, nr 1, s. 8.

Największe zainteresowanie 150. rocznicą powstania listopadowego wykazała prasa warszawska (41 tekstów) i krakowska (38), co stanowi ponad 1/3 wszyst- kich materiałów (34,65%), w pozostałych regionach kraju liczba zamieszczonych artykułów nie przekraczała kilkunastu bądź nawet kilku. Przyczyn takiego stanu rzeczy może być kilka. Po pierwsze trudno sobie wyobrazić, aby w stolicy, gdzie rozgrywały się główne wydarzenia powstania, tak ważna rocznica przeszła bez echa

— tu odbyło się najwięcej sesji naukowych, wystaw, okolicznościowych wieczo- rów i przedstawień teatralnych, tutaj też miały miejsce uroczystości w historycz- nych lokalizacjach. Kraków, drugi po Warszawie ośrodek kulturalny i naukowy, również godnie uczcił rocznicę powstania. Pozostałe regiony, gdzie prasowy odzew na rocznicę był znaczny, to także ważne ośrodki nauki i kultury (Poznań, Gdańsk, Wrocław, Lublin). Druga przyczyna może być bardziej prozaiczna — w wielkich aglomeracjach ukazywały się po trzy dzienniki, w mniejszych ośrodkach prasa codzienna ograniczała się do jednego bądź dwóch tytułów, co niewątpliwie przekładało się na liczbę materiałów prasowych poświeconych danemu zagadnie- niu, choć nie było to regułą, np. na Lubelszczyźnie w dwóch dziennikach ukazało się 16 artykułów, a w Łódzkiem, dysponującym trzema gazetami codziennymi, zaledwie 9.

T a b e l a 1 Materiały poświęcone 150. rocznicy powstania listopadowego w prasie codziennej

Lp. Tytuł dziennika Region Liczba materiałów prasowych

w danym tytule w regionie ogółem

1. Życie Warszawy Mazowsze 17 41

2. Nasza Trybuna 10

3. Express Wieczorny 14

4. Dziennik Polski Małopolska 10 38

5. Gazeta Południowa 16

6. Echo Krakowa 12

7. Gazeta Robotnicza Dolny Śląsk 6 12

8. Wieczór Wrocławia 2

9. Słowo Polskie 4

10. Trybuna Robotnicza Śląsk i Zagłębie 4 16

11. Dziennik Zachodni 7

12. Wieczór 5

Lp. Tytuł dziennika Region Liczba materiałów prasowych w danym tytule w regionie ogółem

13. Słowo Ludu Świętokrzyskie 5 12

14. Echo Dnia 7

15. Nowości Pomorze i Kujawy 3 11

16. Gazeta Pomorska 5

17. Dziennik Wieczorny 3

18. Express Ilustrowany Łódzkie 4 9

19. Głos Robotniczy 3

20. Dziennik Popularny 2

21. Głos Wybrzeża Pomorze Gdańskie 9 18

22. Dziennik Bałtycki 3

23. Wieczór Wybrzeża 6

24. Głos Wielkopolski Wielkopolska 4 14

25. Gazeta Zachodnia 8

26. Express Poznański 2

27. Gazeta Lubuska Lubuskie 2 2

28. Głos Pomorza Pomorze Środkowe 4 4

29. Gazeta Współczesna Podlasie i Mazury 6 6

30. Trybuna Odrzańska Opolszczyzna 3 3

31. Gazeta Olsztyńska Warmia 5 5

32. Kurier Lubelski Lubelszczyzna 11 16

33. Sztandar Ludu 5

34. Nowiny Podkarpacie 8 8

35. Głos Szczeciński Pomorze Zachodnie 6 12

36. Kurier Szczeciński 6

Razem 227 227

Procentowy udział poszczególnych regionów wśród publikacji na temat rocz- nicy powstania listopadowego przedstawia wykres 1.

Mazowsze 18%

DĂųŽƉŽůƐŬĂ 17%

Pomorze 'ĚĂŷƐŬŝĞ

8%

>ƵďĞůƐnjĐnjLJnjŶĂ 7%

_ůČƐŬŝ

ĂŐųħďŝĞ tŝĞůŬŽƉŽůƐŬĂ 7%

6%

ŽůŶLJ_ůČƐŬ 5%

WŽŵŽƌnjĞĂĐŚŽĚŶŝĞ 5%

_ǁŝħƚŽŬƌnjLJƐŬŝĞ 5%

WŽŵŽƌnjĞŝ<ƵũĂǁLJ 5%

BſĚnjŬŝĞ 4%

WŽĚŬĂƌƉĂĐŝĞ 4%

WŽĚůĂƐŝĞŝDĂnjƵƌLJ 3%

tĂƌŵŝĂ 2%

KƉŽůƐnjĐnjLJnjŶĂ 2%

WŽŵŽƌnjĞ_ƌŽĚŬŽǁĞ 2% >ƵďƵƐŬŝĞ

1%

Odsetek publikacji nt. powstania listopadowego w prasie codziennej poszczególnych regionów

kraju

Zdecydowanie największe zainteresowanie rocznicą wykazywała prasa war- szawska, zamieszczając aż 41 różnych materiałów prasowych. Prym wiodło popu- larne wśród mieszkańców stolicy „Życie Warszawy, gdzie ukazało się ich 17, w „Expressie Wieczornym” znalazło się 14 tekstów, a w „Naszej Trybunie” — 10.

„Życie Warszawy” zaproponowało czytelnikom, wspólnie z Warszawskim Kołem Przewodników Miejskich PTTK, zwiedzanie Belwederu dokładnie w dniu 150. rocznicy wybuchu powstania listopadowego⁴⁰. Redakcja przypomniała historię belwederskiego pałacu oraz przebieg Nocy Listopadowej⁴¹. Zainteresowanie akcją gazety było tak duże, że mimo iż przygotowano 800 zaproszeń, dla wielu chętnych

40 ( a b ), Z „Życiem” do Belwederu. W niedzielę, 30 bm., „Życie Warszawy” 1980, nr 278 z 26 XI, s. 1; ( a b ), Z „Życiem” do Belwederu. W piątek — zaproszenia, tamże, nr 279 z 27 XI, s. 1; toż, tamże, nr 280 z 28 XI, s. 1.

41 ( b o r ), W scenerii Nocy Listopadowej. Z „Życiem” do Belwederu, „Życie Warszawy” 1980, nr 280, s. 8.

zabrakło wejściówek⁴². Opublikowano obszerną relację z tego wydarzenia, ilustro- waną zdjęciami⁴³. Zaproszono czytelników na wycieczkę związaną z rocznicą, orga- nizowaną przez Biuro Turystyki „Syrena”⁴⁴. Redakcja informowała o rocznicowych wystawach: w Arsenale, gdzie prezentowano pamiątki i dokumenty powstania listo- padowego⁴⁵, w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej połączonej z prelekcją i kier- maszem książek⁴⁶, w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy i Muzeum Wojska Polskiego⁴⁷, o sesjach naukowych zorganizowanych przez Polskie Towarzystwo Historyczne i Komisję Nauk Historycznych PAN, a także przez Instytut Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego⁴⁸. Anonsowano okolicznościowe imprezy, m.in. prelekcję i występy artystyczne przygotowane przez Towarzystwo Przyjaciół Warszawy⁴⁹, premiery teatralne związane z powstaniem listopadowym — przedsta- wienie „Kordiana” w Teatrze Powszechnym, czy spektakl Jerzego Mikke „Niebez- piecznie, panie Mochnacki” w Teatrze TV⁵⁰.

Osobną grupą publikacji były materiały dotyczące nie samych obchodów, lecz genezy, przebiegu i przyczyn upadku powstania. Zamieszczono rozmowy z wybit- nymi historykami — prof. Stefanem Kieniewiczem⁵¹ oraz doc. dr. Jerzym Skow- ronkiem⁵², przypomniano postać gen. Chłopickiego i kontrowersje wokół jego osoby⁵³, dziennikarka „Życia” poprowadziła czytelników śladami mogił powstań- czych⁵⁴.

W stołecznej popołudniówce — „Expressie Wieczornym” również nie zapo- mniano o rocznicy. Czterokrotnie pisano o wystawach poświęconych powstaniu listopadowemu: w Muzeum Wojska Polskiego, w Bibliotece Śląskiej, w Muzeum Literatury oraz w Muzeum Historycznym i Muzeum Archeologicznym⁵⁵. Omówie-

42 ( a b ), Z „Życiem” do Belwederu. Zabrakło zaproszeń, tamże 1980, nr 281, s. 1.

43 ( a b ), Nie tylko historia. Z „Życiem” do Belwederu, tamże 1980, nr 282, s. 8.

44 [inc.] „Rocznica Powstania Listopadowego”…, tamże 1980, nr 275 z 22–23 XI, s. 9

45 ( G O D ), Pamiątki i dokumenty Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 280, s. 2.

46 [inc.] 30 bm. spotkanie w 150 rocznicę…, tamże 1980, nr 281, s. 9.

47 ( D ), 150 rocznica Postania Listopadowego. Hołd bohaterom. Wystawy i sesje naukowe, tamże 1980, nr 282 z 1 XII, s. 1–2.

48 Tamże.

49 [Rubryka: Warszawski dzień], tamże 1980, nr 281, s. 9.

50 ( p a ), „Kordian” w Teatrze Powszechnym. W 150 rocznicę Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 279, s. 4; (stg.), Dramat bólu i chwały, tamże 1980, nr 278, s. 7.

51 Historia — bez gotowych recept. Rozmowa z prof. Stefanem Kieniewiczem, rozm. D. Kaczyń- ska, tamże 1980, nr 272, s. 9.

52 Listopad. Rozmowa z doc. Jerzym Skowronkiem z Instytutu Historycznego Uniwersytetu War- szawskiego, rozm. D. Kaczyńska, tamże 1980, nr 281 z 29–30 XI, s. 1, 5.

53 W. M a j e w s k i, Sto dni generała Chłopickiego, tamże 1980, nr 272 z 19 XI, s. 8.

54 M. G o d l e w s k a, Śladami bohaterów „Listopada”, tamże 1980, nr 272, s. 8–9.

55 Rocznica powstania w warszawskich muzeach, „Express Wieczorny” 1980, nr 256 z 28 XI, s. 1;

Wystawa w Muzeum WP poświęcona rocznicy Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 255, s. 8;

Z. F l o r c z a k, Portrety Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 250 z 20 XI, s. 4; ( J O ), Warszaw-

nia doczekały się spektakle związane z Nocą Listopadową: „Kordian” Juliusza Sło- wackiego w Teatrze Powszechnym⁵⁶ oraz „półkownik” — sztuka Jerzego Mikke

„Niebezpiecznie, panie Mochnacki” w Teatrze TV⁵⁷. Red. Monika Kubik przepro- wadziła rozmowę z doc. Jerzym Skowronkiem nt. powstania⁵⁸, redakcja przypo- mniała jak wyglądało życie codzienne mieszkańców Warszawy w czasie zrywu listopadowego⁵⁹, odnotowano wydanie przez Pocztę Polską okolicznościowego znaczka⁶⁰. Relacjonowano przygotowania do obchodów Dnia Podchorążego⁶¹, uro- czystości rocznicowe⁶², poruszono też problem ochrony miejsc pamięci w Olszynce Grochowskiej zagrożonych budową magistrali ciepłowniczej⁶³.

„Nasza Trybuna”, dziennik regionalny, informowała o wystawach poświęconych powstaniu listopadowemu⁶⁴, przedstawieniach w Teatrze Żydowskim⁶⁵, relacjono- wała także obchody Dnia Podchorążego w Warszawskiej Szkole Ofi cerów Pożar- nictwa⁶⁶. Donoszono o obchodach rocznicy w Ostrołęce, gdzie m.in. zorganizowano wystawę rycin w miejscowym Muzeum Okręgowym⁶⁷, o okolicznościowej sesji popularnonaukowej i wystawie w Gąbinie oraz o recitalu chopinowskim w Muzeum Mazowieckim w Płocku⁶⁸. Informowano, za Polską Agencją Prasową, o udostępnie-

skie muzea zapraszają na okolicznościowe wystawy. W 150 rocznicę Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 256, s. 4.

56 K. G u c e w i c z, „Narodowi zapisuję, co mogę… krew moją i życie”. Na próbie „Kordiana”

w Teatrze Powszechnym, tamże 1980, nr 257 z 29–30 XI, s. 4.

57 M. M o k r z y c k a, „Niebezpiecznie, Panie Mochnacki” i inne sztuki zdjęte z półek TV. Premiera sprzed… 7 lat, tamże 1980, nr 252 z 22, 23, 24 XI, s. 9; J. A d a m s k i, Z teatru TV. Niebezpiecznie, panie Mochnacki, tamże 1980, nr 254 z 26 XI, s. 6.

58 Zryw Powstania Listopadowego przeorał świadomość polityczną, społeczną i narodową Pola- ków. Rozmowa z doc. dr. Jerzym Skowronkiem, rozm. M. Kubik, tamże 1980, nr 257, s. 4.

59 B. J a m r o z i k, Dziesięć niezwykłych miesięcy w zwykłym życiu Warszawy. Zaczęły się przed 150 laty, tamże 1980, nr 256, s. 7.

60 ( l i k ), 150-lecie Powstania Listopadowego na znaczku Poczty Polskiej, tamże 1980, nr 253 z 25 XI, s. 3.

61 J. C h o j n a c k i, 29 bm. Dzień Podchorążego, tamże 1980, nr 255 z 27 XI, s. 3.

62 Cały kraj czcił pamięć bohaterów Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 259 z 2 XII, s. 2.

63 W. L i k s z a, Druga „bitwa” o Olszynkę Grochowską ciągle jeszcze nie rozstrzygnięta. Po nitce ciepłowniczej do kłębka… nerwów, tamże 1980, nr 260 z 3 XII, s. 7.

64 M. O l s z e w s k a, Listopadowe — znane i nieznane, „Nasza Trybuna” 1980, nr 265 z 6–7 XII, s. 6.

65 [Warszawski informator], tamże 1980, nr 258, s. 6; tamże 1980, nr 263 z 4 XII, s. 8.

66 ( W. J . ), Dzień Podchorążego w Warszawskiej Szkole Ofi cerów Pożarnictwa. W 150 rocznicę Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 258 z 28 XI, s. 6.

67 ( W M S ), W 150 rocznicę Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 260 z 1 XII, s. 1.

68 ( t p ), W 150 rocznicę Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 261 z 2 XII, s. 2.

niu publiczności Belwederu⁶⁹, przedrukowano również rozmowę w prof. Stefanem Kieniewiczem⁷⁰.

Krakowska prasa codzienna w ostatnim tygodniu listopada 1980 roku obfi cie informowała o najrozmaitszych imprezach odbywających się z okazji 150. rocznicy listopadowego zrywu. Najwcześniejszą informacją prasową jest artykuł Olgierda Jędrzejczyka Kim byli powstańcy polscy? zamieszczony w „Gazecie Południowej”

o posiedzeniu Komisji Ruchów i Struktur Społecznych Komitetu Nauk Historycz- nych PAN, które miało miejsce w dniach 13–14 listopada 1980 roku w Krakowie i poświecone było strukturze społecznej powstańców 1830–1831 oraz 1863–1864 roku⁷¹. W „Dzienniku Polskim” pisano m.in. o sesjach naukowych zorganizowa- nych przez oddział krakowski Polskiego Towarzystwa Historycznego w Collegium Novum UJ (24 listopada)⁷² oraz przez Zarząd Krakowski Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w klubie „Kuźnica” (25 listopada)⁷³. „Gazeta Południowa”, czyli nosząca wówczas taki tytuł „Gazeta Krakowska”⁷⁴, opublikowała relację z tej ostat- niej sesji wymieniając referentów i tytuły ich wystąpień, poprosiła również o krótką ocenę doc. dra Feliksa Kiryka, ówczesnego przewodniczącego Rady Naukowej kra- kowskiego TWP⁷⁵. „Echo Krakowa” zaanonsowało odczyt prof. dr Janiny Biena- rzówny pt. „Kraków w dobie Powstania Listopadowego” w siedzibie krakowskiego oddziału PAN⁷⁶.

„Dziennik Polski” donosił o okolicznościowych koncertach i przedstawieniach:

w sali Arsenału Muzeum Czartoryskich odbył się koncert, podczas którego znani artyści scen krakowskich przedstawili fragmenty dramatu Stanisława Wyspiańskiego

„Noc listopadowa”, zaś wcześniej prof. Józef Buszko mówił o genezie i przebiegu powstania⁷⁷, w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie, gdzie 29 listopada zespół teatru przygotował społecznie koncert słowno-muzyczny z udziałem Ewy Bukojemskiej⁷⁸, o „Wieczorze Listopadowym” zorganizowanym wspólnie przez artystów Starego Teatru i „Piwnicy pod Baranami”⁷⁹ — relację z tego przedstawienia zamieściła

69 PA P, Belweder udostępniony zwiedzającym, tamże 1980, nr 260, s. 1; także: tamże 1980, nr 265, s. 6.

70 O Powstaniu Listopadowym. Z perspektywy historii (rozmowa z prof. Stefanem Kieniewiczem), rozm. Marian Turski, tamże 1980, nr 259 z 29–30 XI, s. 3.

71 O l g. J ę d r z., Kim byli powstańcy polscy? „Gazeta Południowa” 1980, nr 247 z 14 XI, s. 3

72 W 150 rocznicę Powstania Listopadowego, „Dziennik Polski” 1980, nr 254 z 24 XI, s. 6.

73 Sesja naukowa w historyczną rocznicę, tamże 1980, nr 256 z 26 XI, s. 4.

74 W latach 1975–1980.

75 ( K u b ), Czy Powstanie Listopadowe miało szansę? Sesja naukowa TWP, „Gazeta Południowa”

1980, nr 256, s. 8.

76 ( t ), W rocznicę Powstania Listopadowego, „Echo Krakowa” 1980, nr 254 z 25 XI, s. 5.

77 W 150 rocznicę Powstania Listopadowego. Uroczysty koncert, wystawa w Muzeum Narodo- wym, „Dziennik Polski” 1980, nr 256 z 26 XI, s. 4.

78 W 150 rocznicę Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 257 z 27 XI, s. 6

79 Tamże 1980, nr 255 z 25 XI, s. 6.

popołudniówka „Echo Krakowa”⁸⁰. „Gazeta Południowa” opublikowała zaprosze- nie krakowskiego klubu „Kuźnica” na uroczysty wieczór z okazji 150. rocznicy powstania, w trakcie którego zaplanowano dyskusję z udziałem m.in. T. Hołuja oraz występy krakowskich artystów (T. Budzisz-Krzyżanowskiej, J. Fedorowicza i in.)⁸¹.

Wszystkie krakowskie dzienniki informowały o niecodziennym spektaklu przy- gotowanym przez zespół Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie — otwartym dla publiczności przedstawieniu Jerzego Żurka „Sto rąk, sto sztyletów” w reżyserii Jerzego Krasowskiego. Po spektaklu aktorzy kwestowali na rzecz Polskiego Klubu Ekologicznego⁸². W Nowym Gmachu Muzeum Narodowego otwarto 29 listopada wystawę pn. „Pamiątki Powstania Listopadowego w 150. rocznicę jego wybuchu”, zaanonsowaną zgodnie przez trzy krakowskie gazety codzienne⁸³.

W przeddzień rocznicy wybuchu powstania mieszkańcy Krakowa otrzymali prezent — zakończył się prowadzony przez wojsko półroczny remont Kopca Kościuszki, o czym poinformowano na specjalnym spotkaniu z udziałem prze- wodniczącego Społecznego Komitetu Opieki nad Kopcem prof. Karola Estrei- chera oraz władz politycznych i dowódców wojskowych⁸⁴. Również w przeddzień Dnia Podchorążego przypadającego w rocznicę powstania ulicami Krakowa prze- szedł capstrzyk podchorążych z Wyższej Szkoły Ofi cerskiej Wojsk Chemicznych z pochodniami, którzy następnie złożyli kwiaty na płycie upamiętniającej przy- sięgę Tadeusza Kościuszki na Rynku Głównym, o czym donosiła „Gazeta Połu- dniowa”⁸⁵.

Wszystkie krakowskie dzienniki relacjonowały w dniu 1 grudnia 1980 roku za Polską Agencją Prasową ogólnopolskie uroczystości rocznicowe: złożenie kwiatów na płycie Grobu Nieznanego Żołnierza, przed obeliskiem w Olszynce Grochowskiej oraz pod tablicą ku czci podchorążych w warszawskich Łazienkach; pisano o uro- czystościach z okazji Dnia Podchorążego we wszystkich wyższych szkołach ofi cer-

80 ( j . r. ), [inc.] „Wieje między aleje wiatr listopadowy”, „Echo Krakowa” 1980, nr 257, s. 5.

81 Wieczór w „Kuźnicy”, „Gazeta Południowa” 1980, nr 259, s. 2.

82 W rocznicę polskiej Nocy Listopadowej, „Dziennik Polski” 1980, nr 258 z 28 XI, s. 4; Komuni- kat, „Gazeta Południowa” 1980, nr 258, s. 6; „Sto rąk, sto sztyletów” w 150 rocznicę wybuchu Powsta- nia Listopadowego, „Echo Krakowa” 1980, nr 257 z 28 XI, s. 5.

83 W 150 rocznicę Powstania Listopadowego. Uroczysty koncert, wystawa w Muzeum Narodo- wym, „Dziennik Polski” 1980, nr 256 z 26 XI, s. 4; 150. rocznica wybuchu Powstania Listopadowego,

„Gazeta Południowa” 1980, nr 256, s. 8; Krakowskie obchody listopadowego zrywu, „Echo Krakowa”

1980, nr 255 z 26 XI, s. 1

84 W rocznicę Powstania Listopadowego. Kopiec Kościuszki odnowiony przez żołnierzy, „Dzien- nik Polski” 1980, nr 259 z 29–30 XI, s. 1; ( K u b ), Naczelnikowi i miastu, „Gazeta Południowa” 1980, nr 259, s. 2; ( m s), Druga młodość starego kopca. Wojsko w roli lekarza, „Echo Krakowa” 1980, nr 258, s. 5.

85 ( K u b ), Naczelnikowi i miastu, „Gazeta Południowa” 1980, nr 259, s. 2; W 150 rocznicę Powstania Listopadowego. Uroczysty koncert, wystawa w Muzeum Narodowym, „Dziennik Polski”

1980, nr 256 z 26 XI, s. 4.

skich. Z okazji jubileuszu — z inicjatywy „Życia Warszawy” oraz warszawskiego koła przewodników miejskich PTTK — udostępniono dla publiczność gmach Bel- wederu, który był jednym z głównych celów ataku podchorążych pod wodzą Piotra Wysockiego w Noc Listopadową⁸⁶. Krakowska popołudniówka, „Echo Krakowa”, powtórzyła w zasadzie jedynie informacje Polskiej Agencji Prasowej⁸⁷.

W „Gazecie Południowej”, poza wiadomościami z serwisu PAP-owskiego, donoszono o rocznicowych sesjach naukowych: jednej, zorganizowanej przez Insty- tut Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, drugiej zaś z inicjatywy Pol- skiego Towarzystwa Historycznego i Komisji Nauk Historycznych PAN; a także o wystawach prezentujących pamiątki z powstania — w Muzeum Wojska Polskiego i Muzeum Historycznym m.st. Warszawy⁸⁸. Gazeta informowała o premierze „Kor- diana” Juliusza Słowackiego w warszawskim Teatrze Powszechnym w reż. Boh- dana Cybulskiego, podkreślając, że w tytułowej roli wystąpił absolwent krakowskiej PWST — Krzysztof Pieczyński⁸⁹. Zamieszczono relację z obchodów rocznicowych w Tarnowie, gdzie przedstawiciele władz, organizacji społecznych (w tym NSZZ

„Solidarność”) oraz młodzieży złożyli kwiaty pod mauzoleum gen. Józefa Bema w Parku Strzeleckim; ponadto w salach Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Tarnow- skiej otwarto wystawę książek poświęconych powstaniu, natomiast w Muzeum im.

S. Fiszera w Bochni zainaugurowano wystawę „Udział Galicji w Powstaniu Listo- padowym”. Reporter „Gazety Południowej”, Tadeusz L. Kubica, odwiedził również cmentarz w Krzeszowicach koło Krakowa, gdzie pochowany został naczelny wódz powstania gen. Józef Chłopicki. Z żalem skonstatował, że mogiła bohatera spod Olszynki jest niemal zapomniana, nie licząc skromnej wiązanki kwiatów od Towa- rzystwa Miłośników Ziemi Krzeszowickiej⁹⁰.

„Gazeta Południowa” zaanonsowała na swoich łamach przedstawienie Teatru TV autorstwa Jerzego Mikke pt. „Niebezpiecznie, panie Mochnacki” w reżyserii Jerzego Krasowskiego, a po emisji programu ukazało się omówienie spektaklu⁹¹.

Oprócz materiałów na temat obchodów 150. rocznicy powstania listopadowego krakowskie gazety opublikowały znaczną liczbę artykułów poświęconych genezie, przebiegowi i przyczynom upadku powstania⁹², najważniejszym postaciom naro-

86 Belweder udostępniony zwiedzającym. Obchody rocznicy Powstania Listopadowego, „Dziennik Polski” 1980, nr 260 z 1 XII, s. 1.

87 Uroczyście obchodzono 150 rocznicę Powstania Listopadowego, „Echo Krakowa” 1980, nr 259 z 1 XII, s. 1.

88 W 150. rocznicę Listopadowej Nocy, „Gazeta Południowa” 1980, nr 260 z 1 XII, s. 1–2.

89 Tamże, s. 2.

90 Tamże.

91 Rzecz o Mochnackim w telewizji, „Gazeta Południowa” 1980, nr 253 z 21–23 XI, s. 2; ( B O B ),

„Niebezpiecznie, panie Mochnacki”. Krakowski Teatr TV zaprezentował dobrą sztukę i piękne przed- stawienie, „Gazeta Południowa” 1980, nr 256 z 26 XI, s. 2.

92 K. S t r z e l e w i c z, Fatum Listopada, „Gazeta Południowa” 1980, nr 256, s. 6

dowego zrywu — Piotrowi Wysockiemu⁹³, Joachimowi Lelewelowi⁹⁴, generałom Józefowi Chłopickiemu i Janowi Skrzyneckiemu⁹⁵. „Gazeta Południowa” przepro- wadziła m.in. dyskusję z udziałem historyków: Henryka Wereszyckiego, Antoniego Podrazy, Mariana Zgórniaka oraz red. Janusza Roszko pt. Szanse powstań pol- skich⁹⁶. Jerzy Bober pisał o najważniejszych dziełach dramatycznych związanych z problematyką powstania listopadowego⁹⁷.

Prasa Trójmiasta — „Głos Wybrzeża”, „Dziennik Bałtycki” i „Wieczór Wybrzeża”, poświęciła rocznicy powstania 18 artykułów. W największym dzien- niku, „Głosie Wybrzeża” znalazły się zarówno materiały dotyczące obchodów święta, jak i samego zrywu niepodległościowego. Z uznaniem pisano o sztuce „Sto rąk, sto sztyletów” wystawionej na deskach Teatru Wybrzeże⁹⁸, informowano o wie- czorze poetyckim z okazji rocznicy w Ratuszu Staromiejskim w Gdańsku⁹⁹, o ogól- nopolskich obchodach rocznicowych¹⁰⁰, o krakowskiej sesji naukowej¹⁰¹, o Forum SDP poświęconym Nocy Listopadowej¹⁰², ale także o wiecu zorganizowanym przez Niezależne Zrzeszenie Studentów pod pomnikiem Jana III Sobieskiego na Targu Drzewnym¹⁰³. O literaturze poświęconej powstaniu listopadowemu pisał na łamach gazety Henryk Kocój¹⁰⁴, zaś morski epizod powstańczych zmagań przypomniał Tadeusz Górski¹⁰⁵.

W „Dzienniku Bałtyckim” pisano o powstającej w Czersku — z inicjatywy Zarządu Wojewódzkiego PTTK w Gdańsku — Izbie Pamięci Powstania Listopado- wego¹⁰⁶, relacjonowano ogólnopolskie i gdańskie uroczystości¹⁰⁷, zaś w obszernym

93 O. J ę d r z e j c z y k, Wielka Noc podporucznika Wysockiego, „Gazeta Południowa” 1980, nr 253, s. 4–5.

94 Te n ż e, Zagadka Joachima Lelewela. 150. rocznica Powstania Listopadowego, „Gazeta Połu- dniowa” 1980, nr 259 — „Przybliżenia. Sobotnio-niedzielny magazyn literacki”, nr 19, s. 6.

95 M. M e l o c h, Noc 29 listopada, tamże, s. 4–5.

96 Szanse powstań polskich, oprac. A. Wcisło, tamże, s. 3 i 6.

97 J. B o b e r, Z perspektywy nocy listopadowej, tamże, s. 5.

98 W. Z a w i s t o w s k i, „Sto rąk, sto sztyletów”. Felieton przedpremierowy, „Głos Wybrzeża”

1980, nr 262, s. 6; T. R a f a ł o w s k i, Głosy listopadowej nocy, tamże 1980, nr 269 z 8 XII, s. 3.

99 Noc Listopadowa w poezji, tamże 1980, nr 260 z 27 XI, s. 5.

100 Obchody 150 rocznicy Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 263, z 1 XII, s. 1.

101 150 rocznica Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 259 z 26 XI, s. 1.

102 Inauguracja działalności „Forum” SDP, tamże 1980, nr 264 z 2 XII, s. 4.

103 ( g r ), Zgromadzenie na Targu Drzewnym. W 150 rocznicę Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 263, s. 2

104 H. K o c ó j, Wartości niezbywalne. 150 rocznica Postania Listopadowego, tamże 1980, nr 262 z 29–30 XI, s. 3.

105 T. G ó r s k i, Powstania Listopadowego epizod morski, tamże 1980, nr 263, s. 3.

106 ( s k ), Powstaje Izba Pamięci Powstania Listopadowego, „Dziennik Bałtycki” 1980, nr 259 z 27 XI, s. 3.

107 ( w ł ), Obchody 150 rocznicy Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 262 z 1 XII, s. 1.

artykule zatytułowanym Powstanie zawiedzionych nadziei Tadeusz Bolduan przed- stawił przebieg walk, w tym sytuację na Pomorzu Gdańskim w 1831 roku, gdzie znalazło się ponad 20 tysięcy żołnierzy i cywilów wycofujących się przed wojskami rosyjskimi¹⁰⁸.

„Wieczór Wybrzeża” donosił o obchodach Dnia Podchorążego¹⁰⁹, w tym w Wyższej Szkole Marynarki Wojennej¹¹⁰, uroczystościach w Ratuszu¹¹¹, odczy- tach i wycieczce szlakami powstańców¹¹², zgromadzeniu studentów pod pomnikiem Jana III Sobieskiego¹¹³. Ukazała się recenzja wspomnianej wcześniej sztuki „Sto rąk, sto sztyletów” w Teatrze Wybrzeże¹¹⁴, a Sławomir Sierecki przypomniał losy internowanych w twierdzy Wisłoujście polskich ofi cerów i żołnierzy¹¹⁵.

Prasa lubelska — „Kurier Lubelski” i „Sztandar Ludu”, podejmowała temat rocznicy powstania listopadowego 16-krotnie. „Kurier” już na kilka dni przed rocznicą donosił o uroczystych posiedzeniach naukowych zorganizowanych przez Lubelskie Towarzystwo Naukowe¹¹⁶ oraz przez miejscowy oddział Polskiego Towa- rzystwa Historycznego¹¹⁷, o sesji naukowej w Warszawie¹¹⁸, a w pierwszych dniach grudnia anonsował sesję naukową w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim¹¹⁹. Pisano o obchodach w kraju, m.in. w Warszawie¹²⁰, Krakowie¹²¹, o przedstawie- niach teatralnych, o lubelskim koncercie poetycko-muzycznym¹²². Przypomniano początki „Kuriera Lubelskiego”, który zaczął wychodzić na fali powstańczego

108 T. B o l d u a n, Powstanie zawiedzionych nadziei, tamże 1980, nr 261 z 29–30 XI, s. 3, 6.

109 PA P, Obchody Dnia Podchorążego, „Wieczór Wybrzeża” 1980, nr 260 z 29–30 XI, s. 1–2.

110 ( g z ) ( c ), W 150 rocznicę Powstania Listopadowego. WSWM świętuje Dzień Podchorążego.

Wieczornica w Ratuszu Staromiejskim, tamże 1980, nr 259 z 28 XI, s. 2.

111 Tamże.

112 w i m, W rocznicę Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 260, s. 4.

113 ( z t m ) Pamięci Nocy Listopadowej, tamże 1980, nr 261 z 1 XII, s. 2.

114 T. Z w i e r z c h o w s k a, „Sto rąk, sto sztyletów”, tamże 1980, nr 265 z 5, 6, 7 XII, s. 3.

115 S. S i e r e c k i, Listopadowe echa, tamże 1980, nr 260, s. 3.

116 ( z p ), Sesje naukowe. 150 rocznica Powstania Listopadowego, „Kurier Lubelski” 1980, nr 254 z 25 XI, s. 4.

117 Uroczyste posiedzenie, tamże 1980, nr 256 z 27 XI, s. 4.

118 Obchody w kraju. 150 rocznica wybuchu Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 258 z 29–30 XI, s. 1.

119 Sesja naukowa w KUL. W 150 rocznicę Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 261 z 3 XII, s. 6.

120 Pamięci Powstania Listopadowego. Uroczystości w 150 rocznicę, tamże 1980, nr 257 z 28 XI, s. 1; W 150 rocznicę Powstania Listopadowego. Belweder udostępniony zwiedzającym. Obchody Dnia Podchorążego, tamże 1980, nr 259 z 1 XI, s. 1.

121 Rocznica Powstania Listopadowego [fot. grobowca powstańców z 1831 roku na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie], tamże 1980, nr 259, s. 2.

122 W 150 rocznicę Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 260 z 2 XII, s. 4.

entuzjazmu 9 grudnia 1830 roku¹²³, oraz korpus urzędników cywilnych, komisa- rzy obwodowych zajmujących się zaopatrzeniem i rekrutacją do wojska powstań- czego¹²⁴.

„Sztandar Ludu”, jak wszystkie dzienniki, relacjonował obchody w dniu 30 listopada, w tym uroczystości w Wyższej Ofi cerskiej Szkole Lotniczej w Dębli- nie oraz informował o okolicznościowych wystawach obrazów w Muzeum Okrę- gowym w Lublinie i Domku Gotyckim w Puławach¹²⁵. Anonsował też wspomniane wcześniej uroczyste posiedzenie naukowe zorganizowane przez miejscowy oddział PTH¹²⁶. Opublikowano wiersz Zbigniewa Strzałkowskiego pt. Listopad 1830¹²⁷, zamieszczono również rozmowę z kustoszem Muzeum Literatury im. Adama Mic- kiewicza w Warszawie Jolantą Pol na temat odbywającej się tam wystawy „Poezja Powstania Listopadowego”¹²⁸.

Wychodzący w Katowicach „Dziennik Zachodni” informował na swoich łamach o dwóch wystawach zorganizowanych na Śląsku z okazji rocznicy powstania listo- padowego: w Bibliotece Śląskiej w Katowicach¹²⁹ oraz w Muzeum w Gliwicach¹³⁰, a także o okolicznościowym koncercie w Filharmonii Śląskiej¹³¹. Gazeta zamie- ściła rozmowę z prof. Stefanem Kieniewiczem¹³² oraz obszerny artykuł o przebiegu pamiętnej Nocy Listopadowej¹³³. Partyjny dziennik „Trybuna Robotnicza” poświę- cił całą kolumnę 150. rocznicy powstania listopadowego w numerze z 29–30 listo- pada, przygotowaną przez Henryka Kocója i Alfreda Majewicza. Pisano o powstaniu największych szans, przedstawiono kalendarium, opinie współczesnych, reak- cje europejskich rządów, zamieszczono reprodukcję obrazu Marcina Załęskiego

123 Z kart historii, tamże 1980, nr 258, s. 1; A.L. G z e l l a, W Ojczyzny sprawie stoicie. W 150 rocznicę powstania Kuriera Lubelskiego, tamże, s. 3.

124 ( z p ), Korpus w gęsie pióra uzbrojony. Z dziejów Powstania Listopadowego, tamże 1980, nr 263 z 6–7 XII, s. 2.

125 PA P, i n f. w ł., 150 rocznica Powstania Listopadowego, „Sztandar Ludu” 1980, nr 261 z 1 XII, s. 1–2; PA P, Belweder udostępniony zwiedzającym, tamże, s. 1.

126 Anonsujemy, tamże 1980, nr 258, s. 6.

127 Z. S t r z a ł k o w s k i, Listopad 1830, tamże 1980, nr 258 z 27 XI, s. 4.

128 Poezja Powstania Listopadowego (rozmowa z Jolantą Pol), notował A. Fryc, „Sztandar Ludu Magazyn” 1980, nr 266 z 6–7 XII, s. 3.

129 150 rocznica Powstania Listopadowego. Wystawa w Bibliotece Śląskiej, „Dziennik Zachodni”

1980, nr 260 z 1 XII, s. 2.

130 Hej, kto Polak… Ekspozycja z okazji Powstania Listopadowego, tamże, s. 5; „Hej, kto Polak…!” W 150 rocznicę Powstania Listopadowego, tamże, nr 266 z 9 XII, s. 5.

131 150 rocznica Powstania Listopadowego. Koncert w Filharmonii Śląskiej, tamże 1980, nr 259 z 29–30 XI, s. 1.

132 Europa wygrała, powstańcy polscy stracili. O Powstaniu Listopadowym „Dziennik Zachodni”

rozmawia z prof. Stefanem Kieniewiczem, przewodniczącym Komitetu Nauk Historycznych Polskiej Akademii Nauk, tamże, s. 3–4.

133 J.F. L e w a n d o w s k i, Noc Listopadowa, tamże 1980, nr 258 z 28 XI, s. 3–4.