Królestwo Boże : dar i nadzieja - Recenzje.

(1)

PYTANIE O NATURĉ CZYNNOĝCI ZNACZENIOWYCH PROROKÓW

ks. Wojciech Pikor,

[rec.] Katrin Ott, Die prophetischen Analogiehandlungen im Alten Testament [BWANT 185], Stuttgart: Kohlhammer 2009, ss. 212.

Osoba proroka jest zwyczajowo áączona z przekazywaniem sáowa pochodzącego od Boga. Wspomnieü tylko klasyczną juĪ monografiĊ ks. prof. Lecha Stachowiaka Prorocy í Sáudzy Sáowa ([Attende lectioni 5], Katowice: KsiĊgarnia Ğw. Jacka, 1980). JednakĪe sposób komunikowania siĊ proroka byá o wiele bardziej zróĪnicowany. Niejednokrotnie sáowo adresowane do ludu przyjmowaáo ksztaát gestu lub czynnoĞci, które stawaáy siĊ noĞnika- mi BoĪego orĊdzia. Ten fenomen komunikacji prorockiej byá przedmiotem wielu badaĔ.

Pierwszym znaczącym studium w tej materii byáa monografia Georga Fohrera Die symbolischen Handlungen der Propheten ([AThANT 54], StuttgartíZürich: Zwingli Verlag, 1953), która wciąĪ pozostaje punktem odniesienia dla nowych badaĔ. Niemiecki egzegeta opowiedziaá siĊ za istnieniem gatunku literackiego opowiadaĔ o dziaáaniach, poprzez które prorocy komunikowali sáowo BoĪe. OkreĞliá je mianem czynnoĞci symbo- licznych, przypisując im zarazem walor sprawczy wobec rzeczywistoĞci nimi zwiasto- wanych. Jego opinia bazowaáa na magiczno-mitycznym postrzeganiu Ğwiata przez staro- Īytnych. Nowy kierunek badaĔ wytyczyá Bernhard Lang, który w artykule «Street-Theatre, Raising the Dead and the Zoroastrian Connection in Ezekiel’s Prophecy» (w: Ezekiel and His Book. Textual and Literary Criticism and Their Interrelation [BEThL 74], red.

J. Lust, Leuven 1986, s. 297-316) przyrównaá akcje podejmowane przez proroków do przedstawieĔ aktorów ulicznych. Cel dziaáania byá nie tylko informacyjny, ale równieĪ dydaktyczny, gdyĪ intencją proroków byáa chĊü oddziaáywania na swoich odbiorców. Te ideĊ rozwinąá póĨniej Walter D. Stacey w Prophetic Drama in the Old Testament (Lon- don: Epworth Press, 1990), który pochodzące od Fohrera okreĞlenie „czynnoĞci symboliczne” zastąpiá mianem „dramatu prorockiego”. Ten model teatralny byá podjĊty równieĪ przez JuttĊ Krispenz w artykule «Leben als Zeichen. Performancekunst als Deutungs- modell für prophetische Zeichenhandlungen im Alten Testament» (EvTh 64 [2005], s. 51-64). Inny aspekt tej aktywnoĞci proroków wyeksponowaá Kelvin G. Friebel. Tytuá jego pracy í Jeremiah’s and Ezekiel’s Sign-Acts. Rhetorical Nonverbal Communication (JSOT.S 283, Sheffield 1999) í wskazuje, iĪ Friebel widzi w dziaáaniu proroków rodzaj

„czynnoĞci znaczeniowych”. Rozumie przez nie czynnoĞci niewerbalne, które wykonywane wobec publicznoĞci zakáadaáy jakiĞ cel komunikacyjny. W ten sposób zwraca uwagĊ na dziaáanie proroka jako akt komunikacyjny, w którym okreĞlony znak w postaci gestu lub czynu musi zostaü odczytany i zrozumiany przez odbiorców. DynamikĊ tej komunikacji ukazuje Friebel poprzez analizĊ czynnoĞci znaczeniowych podejmowanych przez Jeremiasza i Ezechiela.

Dotychczasowe badania nad czynnoĞciami, które wykonywane przez proroków sta- waáy siĊ noĞnikiem ich orĊdzia, zaowocowaáy wieloma modelami podkreĞlającymi jakiĞ aspekt tego dziaáania prorockiego. Z tego powodu naleĪy postrzegaü je komplementarnie

(2)

(uwzglĊdniając naturalnie ich ograniczenia) jako alternatywne modele táumaczące Ğrodki, strukturĊ i cele czynnoĞci prorockich. RównoczeĞnie odchodzi siĊ w ocenie ich skutecznoĞci od magicznej interpretacji (Fohrer) na rzecz analizy towarzyszących im uwarunkowaĔ retorycznych (Friebel).

Nowy gáos w tej debacie zabiera Katrin Ott w swojej rozprawie doktorskiej Die pro- phetischen Analogiehandlungen im Alten Testament. Wedáug niej wczeĞniejsze studia nad czynnoĞciami znaczeniowymi proroków nie dostarczyáy zadowalającego modelu, który táumaczyáby mechanizm tego rodzaju komunikacji. PodjĊáa ona trop pozostawiony przez Samuela Amslera w Les actes des prophètes ([EssBib 9], Genèv: Labor et Fides, 1985), który wyróĪniá w akcji prorockiej dwie modalnoĞci: jedną dotyczącą analogii miĊdzy po- szczególnymi elementami czynnoĞci proroka a ilustrowaną nimi rzeczywistoĞcią (interakcja), drugą zaĞ związaną z przekazywaną zawartoĞcią (informacja). W jej opinii wáaĞnie

„dziaáanie analogiczne” (Analogiehandlung) pozwala na wáaĞciwe zdefiniowanie, kate- goryzowanie i interpretacjĊ czynnoĞci znaczeniowych proroków.

Rozprawa Katrin Ott skáada siĊ z trzech rozdziaáów: pierwszy przynosi uzasadnienie sáusznoĞci posáugiwania siĊ kategorią „dziaáaĔ analogicznych” w kontekĞcie komunikacji prorockiej (s. 17-90); w drugim zostają poddanych analizie czternaĞcie tekstów prorockich, w których autorka identyfikuje narracjĊ o czynnoĞci analogicznej proroka (s. 91-159); trzeci zawiera wnioski wynikające z przeprowadzonych badaĔ (s. 161-177).

Praca poprzedzona jest prezentacją stanu badaĔ w zakresie badanego przedmiotu (s. 11-15), zaĞ caáoĞü wieĔczy zakoĔczenie w formie „tez”, w których autorka zbiera raz jeszcze gáówne wnioski poszczególnych paragrafów swojego studium (s. 179-181).

PracĊ zamyka zestawienie wykorzystanej bibliografii (s. 183-203) oraz indeks miejsc biblijnych (205-121).

Pierwszy rozdziaá ma w znacznym stopniu charakter hermeneutyczny. Dotyczy to szcze- gólnie obszernego pierwszego paragrafu, w którym Katrin Ott buduje definicjĊ „dziaáaĔ analogicznych” poprzez ustalenie najpierw znaczenia terminów „prorok” i „dziaáanie”, nastĊpnie skorelowanie ich ze sobą, wreszcie poprzez dookreĞlenie syntagmy „dziaáanie prorockie” jako „dziaáanie analogiczne”. Autorka definiuje je jako „czynnoĞü wykonaną przez proroka z polecenia BoĪego skutkującą czynem, poprzez którą prorok za pomocą niewerbalnej analogii prezentuje, w celu komunikacyjnym, skierowane do siebie BoĪe orĊdzie osobie trzeciej í wáaĞciwemu adresatowi” (s. 28). Na bazie tej definicji niemiecka biblistka buduje dziesiĊü kryteriów (s. 28), które posáuĪą jej do wyselekcjonowania w Biblii hebrajskiej opowiadaĔ o dziaáaniach analogicznych proroków. Narracje te winny zawieraü nastĊpujące elementy: (1) jest prorok, który dziaáa; (2) on sam jest dziaáający;

(3) poprzez swoje dziaáanie prorok przekazuje BoĪe orĊdzie; (4) prorok ma pewien zamiar komunikacyjny; (5) przekazuje swoje orĊdzie osobie trzeciej, wáaĞciwemu adresatowi;

(6) prorok przekazuje swoje orĊdzie z polecenia BoĪego; (7) rezultatem dziaáania prorockiego jest czyn; (8) dziaáanie prorockie jest niewerbalne; (9) dziaáanie jest orĊdziem;

(10) dziaáanie prorockie polega na analogii.

PowyĪsze kryteria speánia w pismach prorockich czternaĞcie tekstów, które autorka podaje dalszej kategoryzacji (s. 29-34), wyróĪniając dwa rodzaje analogii: bezpoĞredniej oraz poĞredniej. W tej pierwszej to, co czyni prorok, przedstawia bezpoĞrednio to, co uczyni ktoĞ inny. Dziaáanie proroka moĪe w tym wypadku przyjmowaü trojaką formĊ:

(1) moĪe byü skierowane na dany przedmiot (tak w Ez 4,1-3.7 í prorok manipuluje róĪnymi przedmiotami dla zilustrowania oblĊĪenia Jerozolimy, oraz w Ez 21,24 í

(3)

prorok wykorzystuje drogowskaz dla wskazania przyszáej drogi wojsk babiloĔskich);

(2) moĪe wykorzystywaü dany przedmiot jako narzĊdzie pomocnicze (taką rolĊ w Jr 32,7-12 peáni pole Jeremiasza; w Ez 4,9-11.16-17 oraz w 4,12-15 í róĪne pokarmy; w Ez 12,3.5.

7.8.12 í toboáek uciekiniera/wygnaĔca; w 12,8 í chleb i woda); (3) moĪe odbywaü siĊ bez przedmiotu (w Iz 20,2 prorok chodzi nagi i bosy; w Ez 21,11 prorok jĊczy).

Drugi rodzaj analogii í poĞredniej í jest dziaáaniem, w którym prorok przedstawia dziaáanie innej osoby (ludu lub Boga) za pomocą (1) symbolu (w Ez 5,1-4 miecz sym- bolizujący noĪyce; w Ez 37,16-17 dwa kawaáki drewna symbolizujące lud Judy i Józefa) lub (2) metafory (prorok „odgrywa” metaforĊ: w Jr 19,10-11a Jeremiasz táucze dzban, zaĞ w Jr 27,2 dĨwiga jarzmo).

Poza wymienionymi tekstami Katrin Ott wyróĪnia jeszcze dwadzieĞcia szeĞü tekstów, które jej zdaniem nie speániają kryteriów wynikających z definicji dziaáania analogicznego. Ich analiza sáuĪy autorce do uzasadnienia dokonanego przez siebie wyboru (s. 35-77).

W ramach pierwszego rozdziaáy pojawiają siĊ jeszcze dwa paragrafy o charakterze introdukcyjnym. W paragrafie „Forma i przekaz prorockich dziaáaĔ analogicznych”

(s. 78-85) zostają poczynione uwagi, które bĊdą orientowaáy póĨniejszą egzegezĊ wyselek- cjonowanych tekstów. Autorka rozróĪnia miĊdzy samym czynem proroka, ustną relacją o nim oraz pisemnym sprawozdaniem o nim. Z tego powodu w badaniu tych narracji konieczne jest zwrócenie uwagi na proces ich redakcji, co pozwoli na ustalenie rzeczy- wistego przebiegu czynnoĞci podjĊtej przez proroka. Z tym wiąĪe siĊ równieĪ forma literacka tej relacji, w ramach której zauwaĪa siĊ trzy elementy: (1) BoĪe polecenie wykonania danej czynnoĞci skierowane do proroka; (2) relacja o wykonaniu czynnoĞci;

(3) jej wyjaĞnienie. To ostatnie róĪni siĊ od „znaczenia”, które pojawia siĊ na etapie spisywania narracji, kiedy to dochodzi nierzadko do aktualizacji dziaáania poprzez rozwiniĊcie elementu (przedmiotu lub sáowa), który z rzeczywistą czynnoĞcią byá luĨno powiązany. Pierwszy rozdziaá zostaje zamkniĊty przez paragraf porównujący biblijny i pozabiblijny profetyzm w relacji do obecnoĞci w nich dziaáaĔ analogicznych proroków (s. 86-90). Z zebranych przez autorkĊ staroĪytnych Ğwiadectw o aktywnoĞci proroków w Mari i w Asyrii wynika, iĪ przekazywali oni swoje orĊdzie w formie spisanej. Ponie- waĪ za gáosem proroka w tych miejscach staá autorytet króla, prorok nie musiaá w swojej komunikacji siĊgaü do czynnoĞci analogicznych, które miaáy na celu silniejsze oddziaáy- wanie na odbiorcĊ.

Drugi rozdziaá monografii zajmuje analiza czternastu tekstów, w których Katrin Ott zidentyfikowaáa narracje o czynnoĞciach analogicznych proroków. KolejnoĞü ich badania jest wyznaczona przez dokonaną wczeĞniej kategoryzacjĊ analogii w nich obecnych:

najpierw bezpoĞrednie przedstawienia, dokonujące siĊ poprzez dziaáanie wobec przedmiotu (Ez 4,1-3.7; 21,24), z przedmiotem (Jr 32,7-12; Ez 4,9-11.16-17; 4,12-15; 12,3.5.7.

8.12; 12,18) oraz bez przedmiotu (Iz 20,2; Ez 21,11), a nastĊpnie poĞrednie przedstawienia, w których prorok dziaáa z wykorzystaniem symbolu (Ez 5,1-4; 37,16-17) i metafory (Jr 19,10-11a; 27,2). Od strony metodologicznej badania prowadzone przez autorkĊ przebiegają dwutorowo (por. s. 91-92). W pierwszym etapie niemiecka biblistka poddaje teksty krytyce tekstualnej, literackiej i redakcyjnej. Chce w ten sposób ustaliü, jakie wáaĞciwe wydarzenie zostaáo zawarte w narracji o dziaáaniu analogicznym, co w tym opowiadaniu pozostaje kwestią konwencji literackiej, wreszcie, w jaki sposób, w jakim czasie i w jakim celu pierwotne opowiadanie (wydarzenie) zostaáo rozszerzone. Drugi etap analizy koncentruje siĊ bezpoĞrednio na dziaáaniu proroka, który zapowiada poprzez

(4)

analogiĊ podobne zdarzenie w Īyciu odbiorców. Autorka stawia pytanie o motywy, dla których prorok siĊga po te a nie inne Ğrodki wyrazu w czynnoĞciach analogicznych. To swoiste poszukiwanie kontekstu spoáeczno-kulturowego dotyczy szczególnie wykorzy- stanych w dziaáaniu symboli i metafor. W ten sposób zostaje zweryfikowany równieĪ kontekst komunikacyjny, który byá udziaáem proroka i odbiorców jego dziaáania. Ana- liza kaĪdego z tekstów przebiega niezaleĪnie od siebie, podobnie teĪ stawiane wnioski w podsumowaniu badanej perykopy pozostają odizolowane od pozostaáych konkluzji.

Syntetyczne opracowanie rezultatów przeprowadzonych analiz czternastu tekstów znajduje siĊ w trzecim rozdziale pracy. Katrin Ott podejmuje najpierw problem rzeczy- wistego wykonania przez proroka czynnoĞci analogicznych relacjonowanych w PiĞmie ĝwiĊtym (s. 161-163). PodkreĞla, Īe wiele z tych narracji í w Ğwietle krytyki redakcji í zostaáo tak uksztaátowanych, by przedstawiü okreĞlony teologicznie punkt widzenia (np. Jr 27í28; 32). RównieĪ kontekst literacki niektórych czynnoĞci wywará wpáyw na ich przekaz, co zauwaĪa siĊ szczególnie w KsiĊdze Ezechiela. Zasada antologii wydaje siĊ staü za obecnym zgrupowaniem opowiadaĔ o dziaáaniach proroka w Ez 4í5, które zapowiadają oblĊĪenie i zdobycie Jerozolimy. W opinii niemieckiej biblistki rzeczywisty przebieg czynnoĞci zawarty jest tylko w narracjach o bezpoĞrednich dziaáaniach analogicznych. Natomiast opowiadania o czynnoĞciach analogicznych poĞrednich przynaleĪą do Ğwiata fikcji literackiej. Zamiast manipulowaü okreĞlonym przedmiotem prorok po- sáuguje siĊ sáowem, poprzez które stwarza symbol lub metaforĊ, co kaĪe myĞleü o rze- czywistoĞci kreowanej wyáącznie sáowem. Dla samej analizy czynnoĞci analogicznych nie ma wiĊkszego znaczenia, czy dane dziaáanie miaáo bądĨ nie miaáo miejsca, gdyĪ na poziomie komunikacyjnym zostaáa ona zaakceptowana przez odbiorcĊ/redaktora jako odpowiedni Ğrodek dla wyraĪenia zamierzonego orĊdzia.

W tym kontekĞcie autorka stawia pytanie o powód, dla którego prorocy w swojej komunikacji siĊgali po czynnoĞci analogiczne jako narzĊdzie przekazu (s. 163-169). Od- powiedzi poszukuje poprzez analizĊ kontekstu teologicznego, historycznego i komunikacyjnego tych dziaáaĔ. Na poziomie teologicznym naleĪy uznaü, iĪ czynnoĞci analogiczne korespondują ze sposobem, w jaki Pan Bóg przekazaá prorokowi okreĞlone orĊdzie.

PoniewaĪ to objawienie fundujące dalszą komunikacjĊ miaáo charakter audiowizualny, podobną postaü musiaáa przybraü komunikacja miĊdzy prorokiem i jego odbiorcami. Na poziomie historycznym wybór czynnoĞci analogicznych jako Ğrodka przekazu táumaczy siĊ sytuacją historyczną, w której dochodzi do ich wykonania. Katrin Ott zauwaĪa, iĪ wiĊkszoĞü z relacjonowanych w Biblii hebrajskiej czynnoĞci analogicznych ma w tle wydarzenia przynoszące pewien przeáom w historii, zarówno w sensie negatywnym í upadek Jerozolimy w 586 r. przed Ch. (por. Jr 19; 32; Ez 4í5; 12; 21), inwazja asyryjska w 712 roku (por. Iz 20) i babiloĔska w 594 roku (por. Jr 27í29), jak i pozytywnym í zapowiedĨ odrodzenia w Jr 32 i Ez 37. W sytuacji kryzysy orĊdzie proroka byáo nierzadko szokujące, przeraĪające, prowokujące czy rozczarowujące sáuchaczy. Stąd teĪ wybór czynnoĞci analogicznych do jego przekazu byá podyktowany wzglĊdami perswa- zyjnymi. W ten sposób autorka przechodzi do analizy kontekstu komunikacyjnego oma- wianych dziaáaĔ, sytuując je w kontekĞcie kultury performance. Zwraca przede wszystkim uwagĊ na wieloaspektowe oddziaáywanie czynnoĞci analogicznych, które wymagaáy ze strony odbiorcy percepcji sáuchowej, wzrokowej, dotykowej, wĊchowej i smakowej, dziĊki czemu komunikacja miaáa charakter totalny. RównoczeĞnie nie byáa ona jednokierunkowa

(5)

(od proroka do adresatów), gdyĪ recepcja orĊdzia wymagaáa reakcji odbiorców, od których ostatecznie zaleĪaáo odkodowanie przekazu zawartego w analogii.

Kolejny paragraf podsumowania podejmuje kwestiĊ terminologii stosowanej w Biblii hebrajskiej na okreĞlenie czynnoĞci analogicznych (s. 169-171). W opinii Katrin Ott stereotypowe w tym kontekĞcie terminy ´öt i môpët są wyrazem póĨniejszej teologii prorockiej. Pierwszy z nich sáuĪy podkreĞleniu w KsiĊdze Ezechiela personifikacji orĊdzia w osobie proroka (por. Ez 12,11; 24,24). Drugi natomiast, w Ğwietle jego wystąpieĔ w innych partiach Starego Testamentu, akcentuje dziaáanie Boga znajdujące siĊ w tle czynnoĞci wykonywanych przez proroka. Z tego teĪ powodu obydwa terminy nie są w stanie wyraziü w peáni róĪnorodnych aspektów komunikacyjnych obecnych w czynno- Ğciach proroków.

Niemiecka biblistka rozwaĪa równieĪ problem relacji miedzy magią i czynnoĞciami analogicznymi proroków, w czym wchodzi w polemikĊ z twierdzeniami wysuwanymi przez G. Fohrera (s. 172-175). W przeciwieĔstwie do niego Katrin Ott wyklucza związek proroctwa z magią. W konsekwencji odmawia czynnoĞciom analogicznym jakiegokolwiek wpáywu przyczynowo-sprawczego na rzeczywistoĞü. Ostatecznie cel dziaáaĔ analogicznych proroków widzi ona tylko w ich funkcji komunikacyjnej (s. 175-177). Jako wydarzenie z kategorii performance miaáy one walor retoryczny, przyciągając uwagĊ odbiorców oraz wzmacniając siáĊ perswazji. JednakĪe rola czynnoĞci analogicznych nie ograniczaáa siĊ tylko do czystej retoryki, gdyĪ „inscenizowane dziaáanie” samo w sobie stanowiáo orĊdzie prorockie.

Monografia Katrin Odd o czynnoĞciach analogicznych proroków stanowi interesu- jący wkáad w studium czynnoĞci, które podejmowali prorocy dla przekazywania BoĪego orĊdzia. Struktura pracy jest przejrzysta, co szczególnie zauwaĪalne jest w pierwszym rozdziale, w którym autorka prezentuje zaáoĪenia hermeneutyczne i metodologiczne swoich badaĔ. Niezwykle pomocne w lekturze jest eksponowanie graficzne kluczowych dla tematu twierdzeĔ wysuwanych przez autorkĊ. Dotyczy to równieĪ zakoĔczenia pracy, któremu niemiecka biblistka nadaáa w sposób nowatorski ksztaát swoistego mani- festu prezentującego gáówne tezy jej pracy. Od strony teĞciowej naleĪy podkreĞliü pewną odwagĊ Katrin Ott w podjĊciu tematu czynnoĞci prorockich, które í wydawaü by siĊ mogáo í doczekaáy siĊ juĪ wszechstronnego opracowania. Tymczasem autorka zauwa- Īyáa potrzebĊ przebadania mechanizmu komunikacji tych czynnoĞci, u podstaw którego leĪy analogia. Tym samym potwierdziáa, iĪ okreĞlenie „czynnoĞci symboliczne” pocho- dzące od G. Fohrera, jak równieĪ jego teza o charakterze magicznym tych czynnoĞci, są nieadekwatne wobec dyskutowanych dziaáaĔ komunikacyjnych proroków. Niezwykle cennym wkáadem w zrozumienie czynnoĞci analogicznych proroków jest usytuowanie ich w szerszym kontekĞcie kultury performance. Omawiając pracĊ Katrin Ott nie moĪna jednak pominąü kilku mankamentów, które zauwaĪa siĊ trakcie lektury.

Niemiecka biblistka proponuje nowy gatunek literacki „czynnoĞci analogicznych” na okreĞlenie relacji o czynnoĞciach, w których prorocy posáugiwali siĊ przedmiotami lub gestami dla zakomunikowania okreĞlonego orĊdzia. W trakcie budowania definicji tego gatunku wyjaĞnia, iĪ przez analogiĊ rozumie paralelĊ zachodzącą miĊdzy dziaáaniem proroka a zapowiadanym w ten sposób przyszáym dziaáaniem osób trzecich (s. 23). Ten element nie zostaá jednak wáaĞciwe wyeksponowany w definicji czynnoĞci analogicznych, w której akcent poáoĪony jest na czynnoĞü prorocką jako taką, a nie na moment analogii (por. s. 28-29). Ambicją autorki jest zastąpienie dotychczasowej terminologii

(6)

w tym zakresie, która jej zdaniem jest nieadekwatna wobec tego rodzaju dziaáaĔ proroka (por. s. 28). Sama jednak przyznaje, Īe poza czternastoma tekstami relacjonującymi ustalone przez nią czynnoĞci analogiczne napotyka siĊ w pismach prorockich jeszcze dwadzieĞcia szeĞü tekstów, które opowiadają o czynnoĞciach proroków podejmowanych w celach komunikacyjnych. Jej zdaniem brak w nich elementu analogii, przez co naleĪy w ich przypadku pozostaü przy dotychczasowym nazewnictwie „czynnoĞci symboli- cznych”, „czynnoĞci znaczeniowych” lub po prostu „czynnoĞci prorockich” (s. 34).

JeĪeli tak, to dlaczego nie moĪna pozostaü przy tej terminologii takĪe w przypadku pozostaáych czternastu tekstów, które mimo elementu analogii, są wciąĪ czynnoĞciami znaczeniowymi? To okreĞlenie o wiele wiĊcej mówi o charakterze czynnoĞci podejmowanych przez proroków, równieĪ w ich wymiarze komunikacyjnym, co w sposób przekonywujący dowiodáa praca K.G. Friebela.

Problem leĪy nie tylko w definicji czynnoĞci analogicznych, lecz w sposobie selekcji tekstów, które stanowią dla Katrin Ott podstawĊ do definicji gatunku. PoniewaĪ kluczową sprawą jest analogia, z tej grupy tekstów wyklucza ona te narracje, w których czynnoĞü proroka nie zapowiada analogicznego dziaáania Boga lub ludu. ZawĊĪając spojrzenie tylko do zdyskwalifikowanych przez nią tekstów z KsiĊgi Ezechiela, naleĪy zgodziü siĊ, Īe do czynnoĞci analogicznych nie naleĪy spoĪycie przez Ezechiela zwoju (Ez 3,3).

Rzecz jednak w tym, iĪ tekst ten nie naleĪy do tej kategorii nie wcale z powodu braku analogii, lecz dlatego, Īe reprezentuje inny gatunek literacki. SpoĪycie zwoju stanowi moment inwestytury prorockiej bĊdącej elementem opowiadaĔ o powoáaniu prorockim.

Poza tym narracja o powoáaniu Ezechiela na proroka jest w istocie przekazem o wizji, która byáa udziaáem proroka na rzeką Kebar (por. Ez 1; 3,12-14), co generalnie wyáącza ten tekst z dyskusji o czynnoĞciach analogicznych.

Wykluczenie przez Katrin Ott pozostaáych tekstów Ezechiela z dyskusji nad czynno- Ğciami analogicznymi wydaje siĊ byü dyskusyjne. Zasadniczy dla komunikacji prorockiej Ezechiela fenomen jego milczenia podczas dwuletniego oblĊĪenia Jerozolimy przez wojska babiloĔskie aĪ do chwili przybycia do deportowanych do Babilonii zbiega z wiadomoĞcią o upadku Jerozolimy jest dla autorki pozbawiony jakiegokolwiek znaczenia dla ludu (s. 57). Taka interpretacja jest konsekwencją interpretowania tego zdarzenia przekazanego w Ez 3,22-27; 24,25-27 i 33,21-22 w oderwaniu od kontekstu, w którym Bóg zapowiada Ezechielowi jego milczenie. ZapowiedĨ ta ma miejsce w ramach dwóch sekcji, które zawierają teksty mówiące o powoáaniu prorockim Ezechiela. Jego milczenie bĊdzie momentem, w którym Ezechiel í jako stróĪ nad domem Izraela (por.

Ez 3,16021; 33,1-20) í przestanie w imieniu Boga wzywaü lud do nawrócenia wzywaü.

W konsekwencji lud nie bĊdzie mógá „poznaü, Īe jest prorok poĞród nich” (por. 2,5;

33,33). W tym miejscu pojawia siĊ moment analogii. W KsiĊdze Ezechiela ponad siedemdziesiąt razy wystĊpuje formuáa poznania Jahwe („poznają, Īe ja jestem Jahwe”).

Manifestacją Jahwe poĞród ludu nastĊpuje poprzez sáowo proroka. Jego milczenie komunikuje milczenie Boga, a tym samym obwieszcza czas kary.

Mówiąc o milczeniu Ezechiela, zdumiewa równieĪ rozbicie narracji o tym wydarzeniu w Ez 24,15-27. Wprawdzie struktura tego opowiadania zakáada dwa znaki, które ma wykonaü prorok: brak Īaáoby po Ğmierci Īony (ww. 15-24) i milczenie (ww. 15-27), jednakĪe chodzi o jedną i tĊ samą czynnoĞü, co wynika ze znaczenia, jakie Bóg przypisuje im w relacji do zniszczenia Ğwiątyni jerozolimskiej, stanowiącej przedmiot dumy, radoĞci i tĊsknoty narodu wybranego (por. 24,21.25). Milczenie, które skutkuje

(7)

brakiem sáowa BoĪego komunikowanego przez proroka, zaczyna siĊ w jego Īaáobie po Ğmierci Īony. Jednym z jej przejawów ma byü hë´änëq Döm (24,17a), co Katrin Ott táumaczy jako „wzdychaj po cichu”. Tymczasem czasownik dmm w imperatywie wymaga od proroka paradoksalnego wzdychania w milczeniu, to znaczy opáakiwania Ğmierci maáĪonki, a poprzez analogiĊ í zagáady Jerozolimy, bez jakichkolwiek prze- jawów zewnĊtrznych, w tym równieĪ werbalnych. Takie dziaáanie proroka, a wáaĞciwe odwrócenie dziaáania wáaĞciwego prorokowi w kontekĞcie sáowa komunikowanego mu przez Boga, stanowi zapowiedĨ reakcji ludu na zniszczenie Ğwiątyni (por. 24,24.27).

Zatem narracja o milczeniu Ezechiela zawiera wszelkie cechy czynnoĞci analogicznej (przeciw K. Ott, s. 64).

Podobne zastrzeĪenia moĪna mieü równieĪ wobec pominiĊcia przez autorkĊ czyn- noĞci klaskania w dáonie przez Ezechiela, która jest relacjonowana w Ez 21,19.22. JeĞli do utrzymania jest twierdzenie Katrin Ott o charakterze czysto retorycznym tej czynnoĞci w 6,11 í chodziáoby o zwrócenie na siebie uwagi sáuchaczy (s. 58), to w tzw.

pieĞni miecza w rozdz. 21 wystĊpuje mechanizm analogii. Klaskanie w dáonie, które wykonuje Ezechiel (21,19), zapowiada BoĪe klaskanie w dáonie (w. 22), co w tym wypadku jest metaforą karzącej akcji Boga.

W przypadku tekstów Ezechiela niejasnoĞci budzi jeszcze interpretacja przez Katrin Ott czynnoĞci leĪenia proroka na boku, który przez trzysta dziewiĊüdziesiąt dni ma

„dĨwigaü winĊ” Izraela, a nastĊpnie przez czterdzieĞci kolejnych dni í winĊ Judy (Ez 4,4-6). Relacja o tym wydarzeniu pojawia siĊ w ramach sekcji relacjonującej czynnoĞci, poprzez które prorok zapowiada przyszáe oblĊĪenie i zniszczenie Jerozolimy (Ez 4í5).

Wszystkie czynnoĞci tam przekazane autorka zalicza do gatunku dziaáaĔ analogicznych, jednakĪe wydaje siĊ odmawiaü takiego charakteru leĪeniu proroka, co jest sygnali- zowane chociaĪby przez tytuá paragrafu, w którym omawia te teksty („Ezechiel 4,1-3.7:

przedstawienie miasta, oblĊĪenie, tabliczka Īelazna, zwrócenie twarzy, obnaĪone ramiĊ” í s. 93). Niemniej jednak równieĪ i ten tekst komentuje w ramach narracji o czynnoĞciach analogicznych (s. 101), mimo Īe konsekwentnie pomija go we wszystkich zestawieniach czternastu tekstów, które zaliczyáa do proponowanego przez siebie gatunku. Jest kwestią dyskusji sens leĪenia proroka, ale polecenie, które otrzymuje Ezechiel od Boga, jednoznacznie wskazuje na moment analogii miĊdzy winą, którą dĨwiga prorok, a winą, która jest udziaáem ludu.

Z pozostaáych tekstów Biblii hebrajskiej, którym Katrin Ott odmówiáa przynaleĪ- noĞci do gatunku czynnoĞci analogicznych, wspomnieü naleĪy przynajmniej jeszcze jeden tekst. Chodzi o maáĪeĔstwo Ozeasza z Gomer, które w Oz 1í3 jest przedstawione jako metafora miáoĞci Boga do Izraela. Niemiecka biblistka przyznaje, iĪ w Oz 1,2 i 3,1 jest zauwaĪalny moment analogii: prorok ma bowiem poprzez swoją wiernoĞü wobec niewiernej maáĪonki objawiü wiernoĞü Boga wobec wiaroáomnego ludu. Odmawia jednak temu wydarzeniu znaczenia czynnoĞci analogicznej, gdyĪ brakuje mu konkretnego czynu, który byáby rezultatem miáoĞci Ozeasza (s. 68). Przewrotnie moĪna zapytaü, czy niespeániona miáoĞü nie przynosi w efekcie jakiegoĞ rezultatu, którym jest chociaĪby odrzucenie. W przypadku maáĪeĔstwa Ozeasza i Gomer od początku do koĔca chodzi o objawienie miáoĞci Boga, który w przyszáoĞci uleczy niewiernoĞü Izraela (por. 14,5) i uzdolni go do trwania w relacji przymierza z sobą (por. 2,21-22).

PowyĪsze uwagi nie tyle dyskwalifikują pracĊ Katrin Ott, co raczej sugerują pewną ostroĪnoĞü w zbyt ostrym formuáowaniu tez, które okazują siĊ byü budowane w sposób

(8)

nieco arbitralny. Twierdzenie niemieckiej biblistki o istnieniu gatunku narracji o czynno- Ğciach analogicznych jest uprawomocnione, jednakĪe wymaga ono istotnego dopowie- dzenia. CzynnoĞci te nie są bowiem identyczne ze wszystkimi dziaáaniami podejmo- wanymi przez proroków w celach komunikacyjnych, lecz stanowią tylko ich czĊĞü.

Dlatego teĪ nie moĪna twierdziü, iĪ dopiero wyraĪenie „czynnoĞci analogiczne” oddaje w sposób adekwatny charakter dziaáaĔ prorockich. Co wiĊcej, uwaĪna lektura tekstów wykluczonych przez Katrin Ott z kategorii narracji o czynnoĞciach analogicznych kaĪe na nowo zestawiü listĊ tekstów prorockich, które moĪna by zaliczyü do tego rodzaju opowiadaĔ.

Na koniec jeszcze sáowo o pewnym niedosycie po lekturze monografii Katrin Ott.

W sposób uzasadniony odrzuca ona tezĊ G. Fohrera o walorze magicznym czynnoĞci znaczeniowych proroków. Mimo to pozostaje pytanie, czy relacja miĊdzy czynnoĞcią proroka a zapowiadaną przez nią rzeczywistoĞcią sprowadza siĊ tylko do wymiaru czysto informacyjnego. Nie ma wątpliwoĞci, Īe czynnoĞci znaczeniowe stanowią istotne narzĊdzie komunikacji prorockiej. JeĞli zatem są one alternatywnym Ğrodkiem komunikacji wobec sáowa, to w sposób analogiczny moĪna postawiü problem skutecznoĞci czynu prorockiego w perspektywie realizowania siĊ zapowiadanej nim rzeczywistoĞci.

Sáowo BoĪe przekazywanego przez proroka ma walor performatywny dziĊki dziaáają- cemu w nim Duchowi Jahwe. Sáowo nie jest tylko dĨwiĊkiem, ale jest zarazem wydarze- niem. Podobnie teĪ moĪna mówiü o czynnoĞciach wykonywanych przez proroka: zdarzenie nimi zapowiadane jest juĪ stające siĊ, mimo Īe pozostaje jeszcze niezauwaĪone przez odbiorców. W czym upatrywaü skutecznoĞci tego dziaáania? Na ile wydarzenie zapowiadane danym czynem jest nieodwracalne? Jaka jest rola odbiorców gestu proroka w kontekĞcie urzeczywistnienia siĊ komunikowanego nim orĊdzia? Pytania te wskazują zagadnienia, którymi w przyszáoĞci winny zająü siĊ studia nad czynnoĞciami znaczeniowymi proroków.

AKTUALNOĝû NAUCZANIA W PRZYPOWIEĝCIACH

Krzysztof Mielcarek,

[rec.] John J. Kilgallen, Twenty Parables of Jesus in the Gospel of Luke [SB 32], Roma:

E PIB, 2008, ss. 180.

Od czasów badaĔ prowadzonych przez egzegetów takich jak A. Jülicher (Die Gleich- nisse Jesu, t. 1-2, Tübingen 1899-1910), J. Jeremias (Die Gleichnisse Jesu [AT ANT 11], Zürich : Zwingli-verlag, 1947), T. Manson (The Teaching of Jesus. Studies of Its Form and Content, Cambridge: University Press, 1931) i R.W. Funk (zob. Funk on Parables.

Collected Essays, Santa Rosa, CA: Polebridge Press, 2007), czy J.D. Crossan (In Parables.

The challenge of the Historical Jesus, New York: Harper & Row, 1973) wiadomo juĪ znacznie wiĊcej na temat przypowieĞci. Ze wzglĊdu na swoją wagĊ i miejsce w Ewan- geliach są one komentowane wciąĪ na nowo i nie sposób tu wymieniaü choüby najno- wszej bibliografii zagranicznej czy polskiej ze wzglĊdu na liczbĊ pozycji.

John J. Killgallen, wieloletni profesor Papieskiego Instytutu Biblijnego w Rzymie (od 1988), ma juĪ ugruntowaną pozycjĊ w Ğwiatowej biblistyce, a zwáaszcza wĞród znawców dzieáa àukaszowego. Podobnie rzecz ma siĊ z uznaną serią naukowych pomocy Subsidia Biblica wydawaną od wielu lat przez tenĪe Instytut. Najnowsza ksiąĪka