Jerzy Duma
Wybrane nazwy jezior z terenu
Welskiego Parku Krajobrazowego i
najbliższej okolicy
Prace Językoznawcze 14, 79-88
2012
2 0 1 2
UWM PRACE JĘZYKOZNAWCZE ZESZYT XIV
79-88
Jerzy Duma Warszawa
Wybrane nazwy jezior z terenu Welskiego Parku
Krajobrazowego i najbliższej okolicy
Some of the names of lakes in the area Welski Landscape Park and surrounding areas
The present linguistic analysis of thirteen name of lakes in Welski Park Krajobrazowy on Masuria in Poland shows baltic, german and polish origin of this names.
Słowa kluczowe: W a r m ia i M a z u ry , W e ls k i P a r k K r a jo b ra z o w y , h y d r o n im ia , n a z w y je z i o r Key words: W a r m ia a n d M a s u r ia , W e ls k i L a n d s c a p e P a r k , h y d r o n im ia , th e n a m e s o f la k e s
Welski Park Krajobrazowy obejmuje obszar środkowego biegu rzeki Wel koło Lidzbarka Welskiego na wschód od Brodnicy i południowy-wschód od Lubawy.
Obszar Welskiego Parku Krajobrazowego i najbliższej okolicy to teren licznych jezior i rzek, których nazwy zawierają cechy różnych języków indoeuropejskich.
M ożna tu wyróżnić tzw. nazwy „staroeuropejskie”1, nazwy (staro)pruskie, nazwy niemieckie i polskie. Zwłaszcza archaiczne, podobnie jak na pozostałych terenach Polski, są tu nazwy rzek, por. n. rz. Wel (w zapisie Vela z 1260 r. SG XIII 197, 688, KM, fluviis Wyel et Wkra 1526 KM, niem. Welle Biolik 1994:141 łączona z pie. rdzeniem *uelH-/*ulH- m.in. ‘biec, toczyć się’, por. niem. Welle
‘fala wodna’ EWD III 1958 na pełnym stopniu wokalizmu z samogłoską *-e-; na stopniu zanikowym wokalizmu mamy lit. Vilnis, ros. волн 'а ‘fala’ Vasmer I 339, scs. вълати c a ‘falować’2 BER I 207 < *-/-, z ewentualnym sufiksem na stopniu
1 T erm in u ży w a n y g łó w n ie przez b a d a c z y n ie m ie c k ic h (alteuropaisch), k tó rz y n a jsta rs z ą w arstw ę p ra in d o e u ro p e jsk ic h n a z w rz e k o d n o sz ą do n iezid en ty fik o w an eg o etn iczn ie lu d u m ó w iąceg o ję z y k ie m g ru p y in d o eu ro p ejsk iej n a teren ie daw nej E u ro p y ; te rm in sto so w an y je s t te ż w serii „ H y d ro n y m ia E u ro p a e a ” (T. I -X X ). R ed. W. P. S chm id. S tu ttg a rt 1 9 8 5 -2 0 0 5 , w której o p isa n e są h y d ro n im y z te re n u Polski.
2 O d teg o m o że d e ry w a t *уъ1-ь ‘w ilg o ć, ciecz, w o d a ’ tk w ią c y w n azw ie Wawel, zob. B io lik 1994:
141 < *Vę-vbI-b *‘w y n io sło ść n a d ro zlew isk am i, b a g n a m i’.
zanikowym*-«-, końc. *-eH2)3. Nazwa rzeki Wel stała się podstawą dla nazwy całego parku krajobrazowego.
Inne archaiczne nazwy w tej okolicy to nazwy rzek Drwęca4, Łyna5 czy Wkra6 i in.
Późno udokumentowane nazwy jezior są we współczesnej hydronimii polskiej zwykle zależne od nazw rzek7, od nazw miejscowych bądź od nazw osobowych - zwłaszcza w warstwie najnowszej, por. n. jez. Wulpińskie dziś obocznie Tomaszkowskié8 - drugi, późny wariant nazwy jeziora pochodzi od n. m. Tomaszkowo. W grupie jezior większą samodzielność nazewniczą wykazują zwykle duże obszary wodne, jak np. Jezioro Gopło, Jezioro Miedwie, Oświn (te dwa ostatnie na Pomorzu Zachodnim, zob. przyp. 7 i 13) itp.
Jednak na terenach mieszanych etnicznie lub na obszarach o ludności, która stawała się wielojęzyczna i przechodziła na języki pierwotnie jej obce (na
3 N a z w a *Vela m ia ła w ięc za p e w n e p ie rw o tn ie pełny, a nie z a n ik o w y sto p ień w o k a liz m u rdzenia, a w ięc *-e- a nie j e r d a ją c y tzw . ru ch o m e e w tzw . m o c n y c h po zy cjach . M niej p ew n e łą c z e n ie z ps.
p rzy m io tn ik ie m *velbjb ‘w ie lk i’ B S E 693.
4 O d pie. rd z e n ia *dreu-/dru- ‘b ie c ’, zob. J. U d o lp h : D ie Stellung der Gewässernamen Polens innerhalb der alteuropäischen Hydronymie. H eid elb erg 1990, s. 111; suf. im ie sło w o w y *-ant-/*-ent- i *-ja, por. p o d o b n e fo rm y n a teren ie P o m o rz a Z ach o d n ie g o - J. D um a: Kilka ciekawych nazw terenowych Pomorza Zachodniego (z wieloznacznym elementem *-anc, niem . -anz). [W :] Chrematonimia jako fenom en współczesności. R ed. M . B io lik , J. D u m a. O lsz ty n 2 011, s. 1 6 1 -1 6 8 .
5 O d pie. rd z e n ia H IelH -/*HplH- ‘biec sz y b k o ’, por. M . B iolik: Hydronimia dorzecza Pregoły z terenu Polski. O lsz ty n 1987, s. 138, suf. n a sto p n iu z a n ik o w y m *-n-, końc. *-eH2, por. też p olskie a p e la ty w y z ty m i rd zen iam i: jeleń i łania (< *HIelH-en- : *HplH-n-).
6 O d rd z e n ia *uei-k-/*uei-g- : *uik-/*uig- ro z sz e rz o n e g o o k/g sta rszeg o *uei- ‘w y g in ać się, kręcić, w ić się, p ły n ą ć ’, por. W alde I 2 2 3 , por. p o lsk ie wić się. Z a p isy n azw y tej rzeczk i z g ro m a d z iła M . B io lik 1994: 141 i J. U d o lp h : Wykara 1303, aquam Wickere, Wickeram 1 3 1 4 -3 5 , die Wicker, in die Wickere X IV w., a d fluvium Wikere 1 3 3 5 -5 1 i in., Wicker Fl. 1796 (U d o lp h 311). B y łb y to te n sam pie. rd zeń , co w n. rz. Wkra n a p ełn y m sto p n iu w o k a liz m u rd z e n ia i sufiksu, a w ięc *ueik-or-eH2. W o k alizm rd zen n y w fo rm a c h p o lsk ic h u leg ł m o n o fto n g iz a c ji i sk ró cen iu do *b, k tó ry z a n ik a ł w p o zy cji słabej: Wkra, a w d e ry w a c ie Wkierka sa m o g ło sk a e p o ch o d zi z fo rm n iem ieck ich : Wicker ro z sz e rz o n y c h ty lk o d e m in u ty w n y m suf. *-bka, zob. B io lik 1994: 1 4 1 -2 .
7 W sta rszy ch p rz e k a z a c h ró w n ie ż m o ż n a o b se rw o w a ć ic h za le ż n o ść o d in n y ch nazw , np. od n. rz.
Gwda (Chuda 1260, Kuddam 1311 itp. : pie. *kueid- U d o lp h 117, 121, por. świt, świecić, kwiat) u tw o rzo n o n. je z . p o d D eb rzn em : Quetzk 1336, Qwyeczsko 1433 B a b ik 129 (*Kvbd-bsko); od n. rz. Łeba (ad Lebam 1140 H E 2 59, Lyeba 1 4 7 0 -8 0 , na rzece Lieba U d o lp h 137 : pie. *loib-a : *leib- : *lib- ‘w ilg o ć, p ły n ą ć ’ U d o lp h 138) - n. je z . Łebsko (Lebsco 1252, Lebzco 1260 H E 2 60); por. też np. rz e k a Wda (Vda 1239 H E 1 35 od pie. *uid- : *ueid- ‘w y g in ać s ię ’ H E 1 36 ) - je z . Wdzydze (stagno Videncze 1258, Wydencz 1284 H E 1 156 z arc h a ic z n y m suf. *-e-nt-je, por. J. D um a: Kilka ciekawych nazw terenowych Pomorza Zachodniego (z wieloznacznym elementem *-anc, niem . -anz, zob. p rzyp. 4), a w n aszej o k o licy o d n. rz.
Drwęca (Drvancha 1230 B io lik 1994: 106 : pie. *dreu- ‘b iec, p ły n ą ć ’, suf. *-ant-ja) je z . Drwęckie (se Drywanczyn 1332 B io lik 1994: 107) itd. D alek o je d n a k o d u sta le n ia z a k re su z a le ż n o śc i i sa m o d zieln o ści n a z w je z io r od in n y c h fo rm n a zew n ic tw a, g d y ż prace n a d h y d ro n im ią P o lsk i ciąg le trw a ją i nie m o żn a m ó w ić o ja k ic h ś p ełn y ch p o d su m o w a n ia c h w skali kraju. N a z w y d u ży ch z b io rn ik ó w w o d n y c h typu Jezioro Gopło,Miedwie, Śniardwy i in. nie w y k a z u ją dziś n a w ią z a ń do n a z w rz e k c z y n a z w m iejsco w o ści.
8 N a z w a je z io ra Wulpińskiego (p o d T o m a szk o w em i D o ro to w e m n a p o łu d n ie o d O lsz ty n a) w z a p isa c h z g e rm a n iz o w a n y c h m a fo rm y pruskie: lacum Wlpyng 1348 (: pie. rd z e n ia *ul-p/kw-, por. pol.
wilk, lit. vilkas i lapé ‘l is ’ (in aczej F r I 340), łac. lupus; suf. prus. -ing por. a n a lo g ie B io lik 2 7 2 - 3 ), z a ś po w o jn ie p o ja w ia się n a z w a o b o c z n a Jezioro Tomaszkowskie al. Jezioro Wulpińskie, zo b . sz czeg ó ło w o A . P o sp iszy lo w a: Toponimiapołudniowej Warmii. Nazwy terenowe. O lsz ty n 1990, s. 181.
Wybrane nazwy jezior z terenu Welskiego Parku Krajobrazowego 81
opisywanym terenie dawnych Prus głównie na język niemiecki) w nazwach jezior mogły zachować się formy starsze - stąd nawet w nazwach małych obiektów wodnych m ożna odkryć czasami ślady staropruskiej hydronimii.
W racając do wyżej zarysowanej tendencji w zakresie hydronimii polskiej zapytać, dlaczego nazwy rzek m ają przeważnie bardziej archaiczną budowę od nazw jezior? Dlaczego interpretacja nazw rzek jest zazwyczaj trudniejsza, bardziej kontrowersyjna od interpretacji większości nazw jezior? Wyjaśnienie tkwi zapewne w dawnej funkcji rzek, ponieważ w przeszłości były one także drogami lub wyznacznikami szlaków w słabo zaludnionej i lesistej okolicy.
Ich nazwy stawały się swoistymi drogowskazami9. Zm iana nazwy takiego
„drogowskazu” prowadziłaby do m ylenia drogi, np. przez kupców prowadzących dalekosiężny handel. N a początku naszej ery kupcy ci przywozili na wymianę cenne przedmioty - przeważnie z kręgu kultury śródziemnomorskiej poruszając się utartymi szlakami - głównie wzdłuż cieków wodnych10. Dlatego nawet czasami małe rzeki Polski dzisiaj centralnej noszą lub nosiły archaiczne nazwy, np. Nrowa dziś Utrata (ta późniejsza form a od nazwy karczmy Utrata) czy Bzura11.
N atom iast jeziora i ich nazwy m iały zwykle charakter lokalny, tzn. o nie
wielkim zasięgu we wspólnocie kom unikatywnej, gdyż zajm owały mniejsze odcinki przestrzeni. W W ielkopolsce małe jeziora, części większych jezior, a naw et poszczególne tonie rybackie m iały swoich właścicieli - były nawet przekazywane zapisem testamentowym. Ich nazwy dają się zwykle łatwo zinterpretować na gruncie języka polskiego lub niemieckiego. N atom iast rzeki, zwłaszcza większe, stawały się często centrum osadnictwa jakiegoś plemienia, np. Wiślan, Obodrzytów, Czrezpienian, Połabian itp., jednocząc te ludy gospodarczo i później politycznie, bo nad nimi rozwijały się zwykle główne ośrodki władzy.
Dla większości nazw jezior Welskiego Parku Krajobrazowego i jego okolic przeważnie nie mam starszej dokumentacji i dysponuję ich nazwami współczesnymi, które zgromadzone zostały w tzw. Hydronimii Wisły (HW).
Dokumentacja nazw została uzupełniona o zapisy historyczne z NM P i KM oraz z różnych stron internetowych (spis źródeł zamieszczam w przypisach i skrótach).
Nazwy jezior podane są wzdłuż biegu rzeki Wel. Próba - zwykle niejednoznacznej - lingwistycznej interpretacji tych nazw przedstawia się następująco:
9 C z ęsto o sa d y z a k ła d a n e w o k o lic a c h ź ró d e ł rz e k n o siły n azw ę rzeki, np. n. m . Wisła, Pilica i in. o d n a z w rz e k Wisła, Pilica.
10 Por. J. D um a: O pewnej zgodności zachodzącej między występowaniem przedsłowiańskich nazw w dorzeczu Pilicy i Bzury a przebiegiem szlaków bursztynowych. „ S tu d ia S la w isty c z n e ”
1: Nazewnictwo na pograniczach etniczno-językowych. B ia ły sto k 1999, s. 9 9 -1 0 8 .
11 Nrowa o d rd z e n ia pie. *ner-/*nor- ‘n u rk o w ać, zan u rz a ć się, dziura, d ó ł’, suf. *-w-; Bzura o d pie.
*bhr- : bher- ‘n iosę, b io rę ’, sufiksy: *-eu-r-, zob. J. D um a: Nazwy rzek lewobrzeżnego Mazowsza z całym dorzeczem Pilicy. TN W . W arsz a w a 1999, s. 3 0 - 1 , 28.
1. R u m ia n (jez.) a. R um iańskie, Jez.- a. Roman 1303 a. Romna 133812 a. Romanowskie, Jez.-; niem. Rumian-See 1911 TK 25 na zach. od m. Szczupliny Zapewne pierwotnie pruska nazwa jeziora. Nazwę należy chyba kojarzyć z n. m. Rumy (w zapisie Rome 1507 HE 1993: 247) w gminie Dźwierzuty, a także z nazwami rzeki Rominta i Ramia, które od rdzenia ram- tkwiącego w lit. ramus
‘cichy, spokojny, łagodny’, ramas ‘spokój’ Fr II 695, prus. rams ‘obyczajny, skromny, grzeczny’ Biolik 186, 192 oraz n. rz. lit. Romara, Rominte Vanagas 280.
W tym wypadku zagadkowe są formy sufiksalne z rozszerzeniem -n- na różnym stopniu wokalizmu13. M ożna nazwę jeziora łączyć też z lit. raumuo, -mens
‘muskuł, mięsień, chude [rumiane] mięso m uskułu’, łot. ruodmenins ‘wędzone m ięso’ Fr II 707, co łączy się dalej z pol. rumiany ‘zaczerwieniony’ BSE 52714 (o starszej w językach słowiańskich semantyce), stbułg. руумЪнъ ‘ogień’ BER VI 34315. Możliwe jest też powiązanie z pie. rdzeniem *rou- : *reu- : *ru- w znaczeniu ‘miejsce, przestrzeń’ Walde II 356-7, tkwiącym też w gockim rums, niem. Raum ‘wolne miejsce, przejście, wolna droga’ Walde II 356, suf. pie.
*-mo-, por. też starosaskie rumian ‘oczyszczać’ EWD III 1381-2 (oraz także n. m. Rum ia16), zapożyczone w kasz. rum ‘przestrzeń, m iejsce’ Sychta IV 367 i pokrewne polskiemu równy < *(o)ruo- Boryś 5 24 -517. W tym wypadku w naz
wie jeziora nastąpiłoby rozszerzenie suf. *-mon- : *-mn-. Do tej formacji nawią
zuje też lit. n. rz. Rume Vanagas 284. Nazwa wtórnie kojarzona m ogła być też z n. os. *Romian, por. Romien SSNO lub lit. n. os. Romanas LPZ II 619, Ruminas LPZ II 638, co jednak związane jest z innymi nazwami osobowymi, np. ros.
Рюмин. Od nazwy jeziora utworzono nazwę miejscowości Roman 1341, Rumyann 1338 (daty zob. przyp. 10), dziś Rumian. Natomiast od tej nazwy miejscowej powstała nowsza forma nazwy jeziora Romanowskie XIX w. KM; suf. -ow- skie (z wtórnym skojarzeniem podstawy z imieniem Roman), zaś forma Jezioro Rumiańskie od n. m. z suf. -skie.
12 F o rm y n a z w p o c h o d z ą z HW , n a to m ia st d aty ze stro n y in tern eto w ej < w w w .sciag a.p l/
te k st/6 9 0 4 9 7 0 -d z ie je _ p a ra fii_ i_ k o sc io la _ sw _ b a rb a ry _ w _ ru m ia n ie>. N ie j e s t to d a to w a n ie pew ne.
13 M o g ło to być prus. *-ein-, j a k w n. je z . *Lang-ein- d z iś Ł ę g a jń sk ie (: lit. langas ‘d ziu ra, d ó ł’) lu b
*-ln-, ja k w n. je z . *Asw-in-s (: lit. aśva ‘k o b y ła ’, por. też łac. equus ‘k o ń ’) i je z . Oświn n a P o m o rz u Z a ch o d n im .
14 Z d aw n eg o pie. *roud'-men- ‘ja sn o c z e rw o n y , z a c z e rw ie n io n y ’; por. te ż p o k rew n e ruda : rdza : rydz.
15 W y raz m iał z a te m w lit. z m ie n io n e (u k o n k re tn io n e ) z n acz en ie - w ty m w y p a d k u w tó rn e do z n a c z e n ia w pol. rumiany, co w y n ik a z e ty m o lo g ii *rudh-men- : rudy, rdza itp. zob. te ż p rzyp. 13.
16 Z o b . Nazwy miast Pomorza Gdańskiego. R ed. H . G ó rn o w icz i Z . B ro ck i. G d a ń sk 1978, s. 1 2 2 -3 . M o ż liw o ść ta k a w s k a z a n a z o s ta ła przez recen zen ta, prof. E d w a rd a B rezę.
17 Je śli ta p a ra le la je s t p raw id ło w a, m o ż n a p o g o d zić obie fo rm y przez re k o n stru k c ję o b o czn y ch fo rm pie. rd z e n ia ja k o *(H foru- : *H1reti-. D la gr. svpvę ‘s z e ro k i’ (W alde II 3 5 7 ) te ż p o d o b n a o b o czn o ść z a c h o d z i p rzy re d u k cji rd z e n ia do sto p n ia zan ik o w e g o . B E R V I p o sta ć p ra sło w ia ń sk ą rek o n stru u je ja k o
* a rv e s-z a c h o w a n ą w d ery w a c ie rówieśnik. W y n ik a z nieg o , że d aw n e *(H)oru- zo stało ro z sz e rz o n e w rówieśnik sufiksem *-os- : *-es- a później *-bn-ikb.
Wybrane nazwy jezior z terenu Welskiego Parku Krajobrazowego 83
Nazwa rzeczki Ramienica KM, HW 235 w przekazach: Ramnite też powstała od nazwy jeziora prus. suf. *-it-, por. Biolik 281, zamienionym później przez słowiański suf. -ica.
2. Z arybinek (jez.) a. Rybińskie, Jez. - HW 235; niem. Rieben See a. Rybin HW 235, Zaribinnek-See 1911 TK 25 - Od nazwy małej osady na południowym brzegu Zarybinek (Zarybinko 1867, Zaribinnek 1911 TK 25)18, to zaś od n. m. Rybno (w zapisach: Rybyn 1335, Rybin XIV w., Rieben 1400, Ribyn XV w., Reybenn 1570 itd.) z prefiksem za- i sufiksem -ek. Starsze, niemieckie nazwy jeziora nawiązują do zapisów dużej wsi Rybno. Od tej nazwy wsi powstał także wariant Jezioro Rybińskie, suf. -skie.
3. Grabacz (jez.) HW 235 - Zapewne nazwa jeziora przeniesiona z n. m.
Grabacz 1911 TK 25, wcześniej młyn Grabac 1646, Grabacz 1676 NM P III 322, który zapewne od n. os. m łynarza *Grabacz, por. Grabek SSNO (: grabacz ‘sak, sieć, sidła’ SW).
4. Tarczyńskie, Jez.- a. Tarczyny (jez.) a. Welskie, Jez. - HW 235; niem.
Werry-See 1911 TK 25 - Od n. m. Tarczyny z suf. -skie. Nazwa miejscowości niem. Tarczyn 1911 TK 25 pochodzi zapewne od n. os. Tarcza lub Tarczyn SSNO (: tarcz, tarcza SW); suf. -in lub w liczbie mnogiej z końcówką -y (tzw. nazwa rodowa). Bez modyfikacji słowotwórczej nazwę przeniesiono z miejscowości na jezioro Tarczyny. Natomiast wariant Jezioro Welskie powstał od n. rzeki Wel (zob.
przypis 2 i 3); suf. -skie. Nazwa niem. Werry-See nawiązuje do n. m. Wery niem.
Werry 1911 TK 25 ta zaś może od n. os. Wera SNW X 157 w pl. z końcówką -y.
Mniej pewne łączenie z pie. rdzeniem *uer- m.in. ‘wilgoć, woda, deszcz’ por.
Walde I 268.
5. Gronówka (jez.) a. Gronówko (jez.) HW 235; niem. Gronowo-See 1911 TK 25 - Od n. m. Gronowo (w zapisach : Grunau ok. 1400, Gronowo 1646 NMP III 392); suf. -ka. Zapis Gronówka sugeruje, że m ogła to być pierwotnie nazwa strugi (rodzaj żeński jest nietypowy dla nazwy jeziora). Drugi wariant z suf.
-ko. Nazwa miejscowości, pierwotnie niemiecka od grun ‘zielona’ i Aue ‘łąka’, została adaptowana do języka polskiego przez podstawę skojarzoną z wyrazem grono i suf. -owo.
6. Grądy (jez.) a. Grądzkie, Jez.- a. Rzeczechowskie, Jez.- a. Turczyńskie, Jez.- HW 235 - Od n. m. Grądy (a ta w zapisach: Grondisch ok. 1400, Grądy
18 D ata c je ze stro n y in tern eto w ej m o g ą b u d zić w ątp liw o ści, co do ź ró d e ł i p o p raw n o ści, zob.
< w w w .je z io ro .c o m .p l/m ia sta /m ie jsc o w o sc .h tm l? id = 1 3 8 >.
1737 NM P III 359, Grondy XVIII w.)19. Niemieckie formy nazwy miejscowości sugerują jej pochodzenie od gw. holenderskie grond, niem. grund m.in. ‘głęboka dolina, wąw óz’ (por. EWD I 614, por. też pol. grunt z niem. BSE 182), z niem. suf.
-isch. M ogła być to pierwotnie nazwa doliny i jeziora. Nazwa skojarzona została z pol. grąd ‘miejsce wzniosłe i suche pośród łąk błotnistych; ląd, ostrów między w odą’ SW w pl. z końcówką -y. W spółczesny term in grąd ‘wielogatunkowy las liściasty lub mieszany z przewagą grabu i dębu, niekiedy z domieszką lipy drobnolistnej i szerokolistnej, klonu, jaw ora i świerku’ jako term in specjalistyczny wykształcił się później i nie mógł stanowić podstawy dla stworzenia nazwy miejscowej. Wariant Jezioro Grądzkie od n. m. Grąd; suf. *-skie z uproszczeniem
*-d’skie na -dzkie. Oboczną nazwę Jezioro Rzeczechowskie - wobec braku nazwy miejscowej - wywodzić trzeba od n. os. *Rzeczech, por. Rzeczko SSNO - może za pośrednictwem jakiejś nazwy zagrody; suf. -ow-skie. Nazwa Jezioro Turczyńskie to zapewne błędny odczyt Jeziora Tarczyńskiego zob. wyżej, bądź też jakieś skojarzenie z n. os. lub etniczną Turczyn SSNO; suf. -skie.
7. Zakrocz (jez.) HW 235; niem. Zakrocz-See 1911 TK 25 - Zapewne od n.
os. *Zakrocz : zakroczyć RospondSE 444 : kroczyć,przekroczyć ‘iść, przejść’, por.
nazwę m iasta Zakroczym : n. os. Zakroczym SSNO (: kroczyć).
8. Wąpiersk (jez.) HW 235 to zapewne oboczna nazwa Jeziora Jeleń (zob.
niżej) - Od n. m. Wąpiersk (w zapisach: Wampertsch, Wamperschke 1410, 1411, Wompiersk 141120), a ta złożona z pefiksu *vę- ‘m iędzy’ i dawnego *pbrę,
*perti ‘idę, prę’ rozszerzonego suf. *-bskb, co powoduje wokalizację rdzennej samogłoski jerowej w e, por. co do budowy z prefiksalnym *vę- np. n. m. Wąsosz i sufiksem *-bskb n. m. Wąchock (< *Vę-xod-bskb RospondSE 416-7 w znaczeniu
‘przejście’). Nazwa miejscowa, oznaczająca kiedyś miejsce przejścia między jezioram i, bagnami, została przeniesiona na nazwę jeziora zapewne od strony miejscowości - czyli na południe od niej.
9. Jeleń (jez.) HW 236 obocznie Wąpiersk; niem. Jellen-See 1911 TK 25 - Nazwa jeziora zapewne pochodzi od n. m. Jeleń, niem. Jellen 1911 TK 25 (w zapisach: Gellen 1400 NM P IV 164, Jelyenye 1526, Jelienie 1570 NM P IV 164). Nazwa miejscowości od ap. jeleń lub n. os. Jeleń SSNO w XIV w. w pluralis z końc. -e. Była to zapewne tzw. nazwa rodowa równa n. os. w sg. a później w pl. Mniej prawdopodobne odczytanie jej jako przymiotnika jelenie : jeleń z suf.
*-bje, co jednak się zdarza21.
19 O sta tn i z a p is w ed łu g stro n y in tern eto w ej < w w w .je z io ro .c o m .p l/m ia sta /m ie jsc o w o sc .h tm l? = 4 7 >.
20 W ed łu g strony: < p l.w ik ip ed ia.o rg /w ik i/W ą p ie rsk > .
21 Por. część je z . W d z y d z e - Jelenie w m o n o g rafii E. B rezy: Toponimia powiatu kościerskiego. G d a ń sk 1974, s. 203.
Wybrane nazwy jezior z terenu Welskiego Parku Krajobrazowego 85
10. Lidzbarskie, Jez.- HW 236; niem. - Od n. m. Lidzbark (w zapisach:
Lautenburg 1320-1331 RospondSE 187, Lautenburg, Luterberg, Litteberg, Lutinberg, Lecbarg 1400, Litteberg alias Ludberg 1466, Liudbark, przy Liczbarku
1570 i in. NM P VI 105-6, założony przez Ottona von Luttenberg; suf. -skie.
11. Wielkie Piaseczno (jez.) HW 236, Piaseczno Mp 100 - I cz. od wielkie; II cz. od n. m. Piaseczno, a to od piasek, suf. -no.
12. Wielkie L eźno (jez.) a. Wielkie Łężno (jez.) HW 236 - Od n. m. Wielkie Leźno i M ałe Leźno Mp 100 (w zapisach: Lesen Gr. und Kl. 1400, Groszen Lezen 1410, Grose Lesnau, Cleine Lesin 1414, Lezno Wielkie, Lezno małe 1666 NMP VI 90-1), co od leźć, por. też łazić, łaz z możliwymi adideacjami do las, suf. -no.
13. Kiełpińskie, Jez.- HW 236 - Od n. m. Kiełpiny Mp 100, suf. -skie. N. m.
w zapisach: Kolpiner 1387, Kulpink 1437, Kiełpiny 1641, wsi Kielpina, Kielpin 1664 NM P IV 443 zapewne przejęta z nazwy jeziora, a to od zaginionego wyrazu
*klpb ‘łabędź’ SłSE II 146-7, suf. -ino (w n. m. wtórna pluralizacja).
14. Hartowickie, Jez.- HW 236, lacum Zcertowicz, Czertofcz 1338 NM P III 467-8 - Starsze zapisy od czart ‘diabeł’, suf. złożony -owiec sugeruje derywację uniwerbizującą z nazwy dwuczłonowej *Czartowe Jezioro suf. -ec. Nowsza form a Jezioro Hartowiec powstała od n. m. Hartowiec Mp 100, suf. *-skie z uproszczeniem *-cskie na -ckie. Nazwa miejscowości w zapisach: Czertowicz (1324-49) 1371, Czartoffcz 1371, Hartowiec 1535 itd. NM P III 467-8 została przeniesiona z formy nazwy jeziora *Czartowiec z późniejszą zmianą Czart- na Hard- pod wpływem skojarzenia z niem. hard ‘twardy, ostry’ NM P III 468.
Przedstawiony wykaz czternastu nazw jezior (z wariantami) nie jest wykazem kompletnym. Nie m a też kompletnej dokumentacji tych nazw, gdyż zapisy form podawane z Internetu nie zostały przeze mnie źródłowo zweryfikowane. Dlatego należy do nich podchodzić bardzo ostrożnie. N a kompletowanie nazewnictwa tego obszaru i jego dokładniejszą analizę potrzeba więcej czasu - by przestudiować stare źródła i mapy, zestawić to z materiałem hydronimicznym innych części Warmii i Mazur.
W śród nazw miejscowych i jeziornych uderza łatwość przenikania się nazewnictwa pruskiego z późniejszym niemieckim i polskim. Jest ona szczególnie wyraźna w n. jez. Grądy oraz w opisanej przez Marię Biolik nazwie jeziora Brzeźno (jez.) a. B rzezińskie, Jez.- HW 235; niem. Birkelink 1354 a. Brehsner See 1663, Bergling See 1926 NM P I 393 a. Brehmer Sehe HW 235 - Od niem.
Birke ‘brzoza’ rozszerzonego suf. *-l-ing. Biolik 1994:100 uważa pierwsze zapisy za tłumaczone na niemiecki z pruskiego berse ‘brzoza’ Fr I 40-1, też n. miesiąca berzelis ‘kw iecień’ Fr I 41. Ostatecznie M. Biolik rekonstruuje wyjściową
nazwę jako pruską *Berzelings ‘jezioro, nad którym rosną brzózki’. Zapis Brehsner See sugeruje, że nazwa była tłumaczona na język polski jako
*Brzeźno z dodanym niem. suf. -er, por. od skróconej n. jeziora n. m. Brzeźno M azurskie w zapisach: Brysin 1397, Brisen 1419, Birckling 1480, Bergling - Brzeźno 1879 i in. NM P I 393. Przy rozróżnieniu form niemieckich od pruskich i polskich pom aga satemowy rozwój pie. *g (w niem. mamy tu kontynuant kentumowy k, w językach słowiańskich kontynuant satemowy z, w litewskim i ) 22. Takie przenikanie się wariantów świadczyłoby o wielojęzyczności ludności zamieszkującej te okolice w wiekach średnich i o łatwości tłumaczenia nazw z jednego języka na drugi.
Tak wielkiej zdolności adaptacyjnej nie wykazują nazwy rzek, choć i tam - zwłaszcza wśród mniejszych obiektów - dochodzi do wielu niespodziewanych zmian fonetycznych. W spomniana wyżej nazwa rzeczki Nrowa (Utrata) ma późniejsze zapisy Norowa, Mrowa, Vhrowa, Rnowa, Rżewa, Rzewa i in.23
W artykule przedstawiłem wyrywkowo tylko niektóre nazwy jezior oraz wskazałem na ich powiązania z nazwami rzek, miejscowości oraz, rzedziej, z nazwami osobowymi. W iększość z przedstawionych hydronimów powinna być jeszcze lepiej udokumentowana i zinterpretowana, co zapewne jest zadaniem dla
zespołu badaczy.
Skróty źródeł i literatury
Z. Babik: Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich w gra
nicach wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny. Kraków 2001.
Български етимологичен речник. Sofia 1971 i n.
M. Biolik: Hydronimia dorzecza Pregoły z terenu Polski. Olsztyn 1987.
M. Biolik: Mikrotoponimia byłego powiatu ostródzkiego. Olsztyn.
W Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Lite
rackie. Kraków 2005.
Etymologisches Wörterbuch des Deutschen. Red. W. Pfeifer, Akademie
Verlag. Bd. I-III. Berlin 1989.
E. Fraenkel: Litauisches etymologisches Wörterbuch, Bd. I-II. Carl Winter.
Universitätverlag. Heidelberg 1962-1965.
Hydronimia Wisły. Cz. I: Wykaz nazw w układzie hydrograficznym. Red.
P. Zwoliński. Wrocław 1965.
22 F o rm a pie. te g o w y ra z u to *bherHg-eH2 o z n a c z e n iu ‘ja s n a , o białej k o rz e ’, por. niem . Birke
‘b rz o z a ’ E W D I 179, pol. brzoza, ros. берёза, lit. berzas B S E 43 (a k u to w a n a sa m o g ło sk a w lit. i ak c e n t n a drugiej sylabie ro sy jsk ie g o p e łn o g ło su są śla d em w z d łu ż e n ia po z a n ik u sp ó łg ło sk i lary n g aln ej H ).
23 Por. J. D um a: Nazwy rzek lewobrzeżnego Mazowsza..., s. 3 0 - 1 ; tegoż: Sposoby fonetycznych adaptacji niektórych starych nazw rzecznych do języka polskiego. [W :] Onomastyka polska a nowe kierunki w językoznawstwie. Materiały z X I Ogólnopolskiej Konferencji Onomastycznej 15-17 czerwca 1998Bydgoszcz-Pieczyska. R ed. M . C z ach o ro w sk a, Ł. M . S zew cz y k . B y d g o szcz 2 0 0 0 , s. 3 3 5 -3 4 3 .
Babik -
BER -
Biolik - Biolik 1994 -
BSE -
EWD -
Fr -
HW -
Wybrane nazwy jezior z terenu Welskiego Parku Krajobrazowego 87
HE 1993
KM
LPŹ Mp 100 NMP RospondSE SG
SłSE SNW SSNO SW Sychta TK 25 Udolph Vanagas Vasmer Walde
R. Przybytek: Ortsnamen baltischer Herkunft im südlischen Teil Ost
preußens (Nazwy miejscowe pochodzenia bałtyckiego w południowej części Prus Wschodnich). Franz Steiner Verlag. Stuttgart.
Kartoteka nazw rzek i jezior Mazowsza (nazwy zbierane z różnych źródeł przez prof. Ewę Rzetelską-Feleszko do nieukończonego opracowania nazw rzek prawobrzeżnego Mazowsza).
Lietuviq pavardziq zodynas. T. I-II. „Mokslas”. Vilnius 1985-1989.
Mapy topograficzne Polski 1:100 000 wydawane po wojnie przez WIG.
Warszawa.
Nazwy miejscowe Polski. Red. K. Rymut. T. I i n. Kraków 1996 i n.
S. Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław 1984.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.
T. I-XV Warszawa 1880-1902.
F. Sławski: Słownik etymologiczny języka polskiego. T. I-V. Kraków 1952-1982.
Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych. Red. K. Rymut.
T. I-X. Kraków 1992-1994.
Słownik staropolskich nazw osobowych. Red. W. Taszycki (i in.). T. I-VII.
Wrocław 1965-1987.
Słownikjęzyka polskiego. Red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki.
T. I-VIII. Warszawa 1900-1927.
B. Sychta: Słownik gwar kaszubskich. T. I-VII. Wrocław 1967-1976.
Topograficzne mapy niemieckie wydawane od 1911 r. (dostępne w Inter
necie).
J. Udolph: Die Stellung der Gewässernamen Polens innerhalb der alt
europäischen Hydronymie. Heidelberg 1990.
A. Vanagas: Lietuviq hidronimq etimologinis zodynas. „Mokslas”. Vilnius 1981.
- M. Vasmer: Этимологический словарь русского языка. T. I-IV Moskwa 1986-1987.
A. Walde: Vergleichendes Wörterbuch der indogermanischen Sprachen.
T. I-III. Berlin und Leipzig 1930-1932.
Inne skróty
bułg. - bułgarskie niem. - niemieckie
gr. - greckie pol. - polskie
gw. - gwarowe pie. - praindoeuropejskie
jez. - jezioro prus. - pruskie
kasz. - kaszubskie ps. - prasłowiańskie
lit. - litewskie ros. - rosyjskie
łac. - łacińskie rz. - rzeka
n. - nazwa scs. - staro-cerkiewno-słc
n. os. - nazwa osobowa suf. - sufiks
Summary
T h is p a p e r p r e s e n ts a n e ty m o lo g ic a l a n a ly s is o f c e r ta in n a m e s i n W e ls k i P a r k K ra jo b ra z o w y . I n th e n a m e s o f th e la k e s y o u c a n s e e th e im p a c t o f th e la n g u a g e o f th e P r u s s ia n tr ib e s , G e r m a n a n d P o lis h . A ls o s h o w n o f d e p e n d e n c ie s b e tw e e n th e n a m e s o f riv e rs , n a m e s o f th e p la c e s a n d n a m e s o f lak es.
