"Dzieje oświaty polskiej 1795-1945", Ryszard Wroczyński, Warszawa 1980 : [recenzja]

244

język publikacji i miejsce wydania. P o -segregowane zostały według działów: instrumenty pracy i badań (zagadnienie archiwaliów, bibliotek, dokumentacji, podręczników, wydawnictw zbiorowych i przeglądów, organizacji badań, metod badań i stowarzyszeń historyków wy-chowania); następne działy to zagad-nienia teoretyczne, zagadzagad-nienia eduka-cyjne — generalnie, działy wychowania, oświata pozaszkolna, organizacje i in-stytucje szkolne, personel szkolny, me-tody i techniki kształcenia, środowisko i życie szkolne, aspekty socjalne syste-piów wychowawczych. Bibliografię opa-trzono indeksem nazwisk autorów i nazw geograficznych. Wstęp opracował W. Frijhoff, wyjaśniając, że informacji bi-bliograficznych żądali respondenci więk-szości ankiet rozesłanych przez Zakład Badań Historycznych I. Ni P. R. (por. n r 1 i 2 - 3 rec. wyd.). Frijhoff omówił trudności z precyzowaniem przedmiotu (bibliografii (historia edukacji) i zasady

selekcji materiałów.

Numer 5 Histoire de l'Éducation (grudzień 1979 r. zawiera artykuł J. Giraulta na temat historii zrzeszeń n a u -czycielskich aż do drugiej wojny świa-towej (L'histoire du syndycalisme chez les Instituteurs jusqu'à la Seconde iGuerre Mondiale. Essai de bilan) oraz rzut oka na bibliografię francuską o nauczaniu za granicą (L'enseignement ià l'étranger vu p a r les pédagogues f r a n

-çaises (1800 - 1914). Approche bibliogra-phique), pióra prof. P. Geribauda. Ponad-to noty krytyczne i recenzje, informacje o konferencji Międzynarodowego Stowa-rzyszenia Historii Wychowania (l'Asso-ciation internationale pour l'histoire de

•l'éducation), która odbyła się w Lou-vain we wrześniu 1979 r. W tymże numerze zamieszczono także bibliogra-f i ę prac dyplomowych z historii wy-chowania za lata 1968 - 1979, opracowa-n ą przez F. Huguet. Bibliografia obej-m u j e prace dyploobej-mowe przygotowywane we francuskich ośrodkach, w których prowadzi się (badania nad historią wy-chowania. Układ zagadnień wzorowany jest na sposobie, w jakim publikowana ,była bibliografia w numerze 4 rec. wy-dawnictwa. W indeksach, oprócz nazwisk i nazw geograficznych, opublikowano wykaz chronologiczny okresów, których

dotyczyły prace dyplomowe, nazwiska promotorów oraz wykaz szkół i wydzia-łów, w których przechowuje się prace.

Numer 5 „Historii Wychowania", op-rócz notek reeenzyjnych i sprawozdań (jak w każdym numerze) zawiera kilka interesujących artykułów. J . Ch. Picard opublikował artykuł recenzyjny (L'édu-,cation dans le Haut Moyen Age) do-tyczący książki P. Riché, Les écoles et l'enseignement dans l'occident chrétien

de la fin du Ve siècle au milieu du

JCIe siècle, Paryż 1979 r. Jacques V e r -ger omówił aktualne tendencje badań nad historią wychowania we Francji w średniowieczu, M. De Vxoede omówił zagadnienia kształcenia nauczycieli w Europie do 1914 r. (jest to wersja refe-ratu wygłoszonego na konferencji histo-ryków wychowania w Louvain we wrześ-niu 197Э г.), wreszcie P. Caspard poru-szył ogólnie zagadnienia nauczania po-czątkowego w X I X w., omawiając treść, jmetody, pomoce naukowe i ciało n a u

-czające.

Kalina Bartnicka

Ryszard Wroczyński, DZIEJE OSWL wa 1980, ss. 375.

Książka Ryszarda Wroczyńskiego, oparta na własnych wieloletnich bada-niach Autora oraz na bogatej, najnow-szej literaturze naukowej — polskiej i obcej, zawiera oryginalną próbę syntezy oświaty i pedagogiki polskiej w latach

?Y POLSKIEJ 1795—1945, PWN,

Warsza-1795 -1945, tj. od upadku Rzeczypospo-litej szlacheckiej do zakończenia II woj-ny światowej i wytyczenia już w pierw-szych dniach Polski Ludowej nowych kierunków rozwoju całego systemu edu-kacyjnego. Książkę tę należy powitać

RECENZJE

246

z wielkim uznaniem, tym bardziej że do t e j pory nie posiadaliśmy zwięzłego zarysu polskich dziejów edukacyjnych, k t ó r y mógłby służyć nie tylko studiu-j ą c y m , lecz każdemu, kogo interesustudiu-je przeszłość oświaty i wychowania w Pol-sce. Przyjęte przez Autora cezury cza-sowe nie powinny budzić zastrzeżeń czy wątpliwości. Wprawdzie początki nowo-czesnej oświaty i pedagogiki polskiej wiążemy zwykle z Komisją Edukacji Narodowej, której Autor nie mógł po-święcić więcej uwagi, ale j e j dorobek na polu szkolnictwa i wychowania zna-lazł odzwierciedlenie na kartach książki. Posiadamy zresztą kilka udanych stu-diów monograficznych o Komisji Edu-kacji Narodowej, które zaspokajają za-interesowania czytelników. Dysponujemy też monografiami oraz dość licznymi studiami szczegółowymi poświęconymi przemianom w oświacie i wychowaniu,

jakie dokonały się w latach Polski Lu-dowej.

Do ważnych zalet recenzowanej książki zaliczyć należy sposób prezento-wania faktów i zjawisk edukacyjnych, polegający na organicznym wiązaniu dziejów oświaty polskiej z szerszymi n u r

-t a m i i -tendencjami w szkolnic-twie i pedagogice europejskiej. Przejawia się to w wielu partiach publikacji, a n a j -szerszy wymiar zyskuje w rozdziale pierwszym pt. „Nowe kierunki w szkol-nictwie i wychowaniu na przełomie XVIII i X I X wieku".

Zasadnicza treść pracy rozpoczyna się od drugiego rozdziału,

zatytułowanego „Oświata polska po upadku p a ń -stwa", w którym znalazło się omówienie spuścizny Komisji Edukacji Narodowej, charakterystyka szkolnictwą w Wileń-skim Okręgu Naukowym oraz szkice o losach oświaty polskiej w zaborze aus-triackim i pruskim. Obszerny rozdział III ukaz^uje przemiany w systemie oświa-towym Księstwa Warszawskiego i Kró-lestwa Kongresowego oraz Rzeczypospo-litej Krakowskiej i na tym tle prezen-tuje dorobek polskiej myśli pedagogicz-n e j (S. Staszic, J. Spedagogicz-niadecki, K. Tańska--Hoffmanowa i inni). W dalszej kolej-ności znajdujemy obraz oświaty i myśli

pedagogicznej w Wielkim Księstwie P o -znańskim, na Śląsku, Pomorzu i Mazu-rach (E. Estkowski, K. Libelt, A. Ciesz-kowski, B. Trentowski).

Bardzo zwięzły rozdział V ukazuje w sposób skrótowy dramatyczne losy szkoły polskiej w zaborze rosyjskim po upadku powstania listopadowego. Nieco szerzej omówił Autor reformę szkolną. A. Wielopolskiego z 1862 r. i j e j m i e j sce w dziejach polskiej oświaty i k u l -tury. W pięciu kolejnych rozdziałach {od (VII do XI) pomieszczone zostały liczne informacje o rozwoju oświaty i pedagogiki na ziemiach polskich pozo-stających pod zaborami, zwłaszcza pod

koniec XIX i w początkach X X w. Ta najbardziej obszerna partia książki (s. 136 - 266) zawiera plastyczny, czasami wręcz fascynujący obraz zmagań nie tyl-ko o zachowanie narodowego charakter u szkoły polskiej w okcharakteresie silnego n a -cisku rusyfikacyjnego i germanizacyjne-go, lecz i o j e j rozwój i unowocześnie-nie, by mogła zaspokajać nowe potrze-by, wynikające ze zmian zachodzących w stosunkach społecznych. Treść tych rozdziałów wypełniona jest informacja-mi wychodzącyinformacja-mi poza szkołę i myśl pedagogiczną; obejmuje ona różne

prze-jawy ruchu oświatowego wśród chło-pów, robotników i inteligencji, wycho-wanie pozaszkolne, oświatę dorosłych i popularyzację nauki, W rozdziałach tych znajdzie czytelnik systematyczny wy-kład polskiej pedagogiki i j e j dorobku,

zwłaszcza na przełomie X I X i X X w . (M. Weryho-Radziwiłłowiczowa, H. Wer-nic, A. Świętochowski, P. Chmielowski, A. Dygasiński, A. Głowacki, J. Dietl, H. Jordan, J . W. Dawid, A. Szycówna, S. Karpowicz.

Słusznie uczynił Autor nie ograni-czając swoich rozważań do myśli peda-gogicznej oraz szkół początkowych i i średnich. W recenzowanej książce z n a j -dujemy wiele interesujących informacji o szkołach wyższych oraz o organiza-cjach naukowych (jak np. Akademia Umiejętności), przez co związek oświąty ze szkołą wyższą i z nauką zyskuje peł-niejsze potwierdzenie. Na szczególne podkreślenie zasługuje omówienie roli

246

Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Uni-wersytetu Lwowskiego w dziedzinie roz-wijania badań i kształcenia młodzieży ze wszystkich ziem polskich. W roz-działach poświęconych oświacie w okre-sie zaborów zwraca uwagę Autor na swoisty fenomen, jakim było angażowa-nie się ludzi różnych zawodów, a głów-nie ludzi nauki i kultury, w sprawy oświaty i wychowania. „Nie było pew-nie wybitpew-niejszego przedstawiciela pol-skich środowisk kulturalnych, który by nie wniósł wkładu w działalność oświa-tową; uczeni, literaci, publicyści, włą-czali problemy wychowawcze do swoich twórczych dociekań, o czym świadczy spuścizna takich autorów, jak Krzywicki, Chmielowski, Dygasiński, P r u s i Święto-chowski. Wielu zaangażowanych młodych ludzi trwale związało swą twórczość z dziedziną wychowania" (s. 359). Świad-czą o tym liczne, przykłady: inżynier mechanik Marian Falski staje się teore-tykiem ustroju szkolnego, podobnie jak geofizyk i badacz polarny A. B. Do-browolski, fizyk St. Kalinowski — teo-retykiem wychowania i organizacji szko-ły, a historyk sztuki Grzegorzew-ska — twórczynią pedagogiki specjalnej i defektologii. „To właśnie z walki o szkołę polską w Królestwie — pi-sze Autor — wyrosła generacja wielkich pedagogów, którzy na tak chlubny po-ziom wznieśli naukę o wychowaniu w odrodzonym państwie i z których dorob-• ku i czynnego współudziału korzysta

jeszcze Polska Ludowa" (s. 359).

Osobny rozdział poświęcił Autor okresowi I wojny światowej, przedsta-wiając w nim zarówno ścieranie się koncepcji budowy nowego systemu edu-kacyjnego w m a j ą c e j się odrodzić nie-podległej Polsce, jak też i działalność

zmierzającą do stopniowego rozwoju sieci szkolnej, zwłaszcza na ziemiach Królestwa Polskiego. Pedagogika i szkol-nictwo Drugiej Rzeczypospolitej zostały omówione w jednym rozdziale, być mo-że w sposób iładmiernie skrótowy, nie pozwalający na szersze uwypuklenie ro-li szkoły i wychowania w kształtowaniu jednolitego, zintegrowanego narodu, któ-r y po długich latach życia w któ-różnych

organizmach państw zaborczych znalazł się w 1918 r. w obrębie własnego,

od-rodzonego państwa.

Całkowitą nowość w syntetycznych ujęciach dziejów oświaty polskiej sta-nowi rozdział XIV pt. „Oświata polska na obczyźnie", poświęcony w całości dziejom edukacyjnym Polaków na emi-gracji, zwłaszcza w Niemczech, Francji, Belgii, Stanach Zjednoczonych, Brazylii i Argentynie. Oświata polska na emi-gracji, szczególnie w XIX w., stanowiła integralną część polskiej kultury. , Dwa końcowe rozdziały książki

uka-zują tragiczne losy oświaty polskiej w ,czasie drugiej wojny światowej oraz po-czątki odbudowy szkolnictwa i reforimy całego systemu edukacyjnego od pierw-szych dni istnienia Polski Ludowej. Uka,zał w nich Autor zasięg i formy t a j n e -go nauczania na wszystkich szczeblach i poziomach, prowadzonego przez pa-triotyczne nauczycielstwo i ludzi nauki w latach hitlerowskiej okupacji, które stanowiło przejaw powszechnej wałki o zachowanie narodowej oświaty i kul-tury. Wydarzeniem zamykającym całość rozważań zawartych w recenzowanej książce jest Ogólnopolski Zjazd Oświa-towy w Łodzi, który obradował w czerw-cu 1945 r. Uchwały tego zjazdu zapo-wiadały budowę w odrodzonej Polsce demokratycznego systemu oświatowego, zgodnego z nowym obliczem politycznym państwa i postępowymi tradycjami pol-skiej myśli społecznej, a zwłaszcza myśli pedagogicznej.

Obszerne zakończenie zawiera reka-pitulację rozsianych po różnych rozdzia-łach sądów i wniosków. Podobnie jak w całej książce, tak i w jej podsumowa-niu poświęca Autor sporo uwagi nau-czycielowi, jego kształceniu, pracy, dzia-łalności społecznej, pracy w swojej or-ganizacji zawodowej oraz swoistemu eto-sowi tej nowej grupy zawodowej. „Właśnie nauczycielstwu szkół powszech-nych — pisze Autor — przypadła histo-ryczna rola kształtowania polskiej wspól-noty nauczycielskiej, którą cechował wy-soki ethos moralny podnoszący godność polskiego nauczycielstwa do rangi su-mienia polskiej szkoły. W ethos

polskie-R E C E N Z J E 247

jgo nauczycielstwa wkomponowana była bowiem odpowiedzialność- za szkołę jako instytucję wychowania młodej generacji. Fakt ten wywoływał szerokie a m -bicje intelektualne polskiego nauczyciel-stwa, tendencje do podnoszenia wiedzy ogólnej i zawodowej, dynamiczną moty-w a c j ę do studiómoty-w moty-wyższych. W działal-ność nauczycielstwa włączali się wybit-niejsi przedstawiciele nauki polskiej da-jąc w ten sposófb bezpośredni wyraz swojemu zaangażowaniu w sprawy szko-ły i oświaty" ,(s. 361—302).

Książka Ryszarda Wroczyńskiego posiada walory opracowania podręczni-kowego. Staranna selekcja faktów, koncentrowanie uwagi czytelnika na n a j

-ważniejszych wydarzeniach i zjawiskach ułatwiają rozumienie skomplikowanego procesu historycznego. Niezbyt obfita, lecz podstawowa literatura przedmiotu, dodana do każdego rozdziału, umożliwi czytelnikowi pogłębienie interesujących go zagadnień. Dzieje oświaty polskiej 1795—1945 służyć będą z pewnością nie tylko młodzieży studiującej i nauczycie-lom, lecz i tym wszystkim, którym blis-kie są niezbyt przecież odległe tradycje i dorobek naszej narodowej edukacji. Można jedynie mieć żal do PWN, że nie zdobyło się na ilustracje w tej w a r

-tościowej książce.

Józef Miąso

Ryszard Wroczyński, POWSZECHNE DZIEJE? WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I SPORTU, Ossolineum, Wrocław 1979, ss. 393.

Wychowanie fizyczne, które z a j m u j e ważne miejsce w życiu i kulturze spo-łeczeństw i narodów, stanowi od dość dawna przedmiot żywego zainteresowa-nia historyków. W wielu k r a j a c h świata p o j a w i a j ą się coraz to nowsze publikacje naukowe ukazujące różne aspekty wy-chowania fizycznego i sportu w różnych

okresach historycznych. Coraz częściej wychowanie to jest ujmowane w sze-rokim kontekście społeczno-kulturowym, traktowane jest ono nie tylko jako for-ma ruchowej ekspresji człowieka, lecz jako ważny czynnik kształtowania jego osobowości. Takie zadania wychowania fizycznego formułowała już grecka sta-rożytność w swoim ideale kalokagatii, t j . harmonijnego rozwoju psychofizycz-n e j psychofizycz-natury wychowapsychofizycz-nka. Rówpsychofizycz-nież w psychofizycz- na-szym k r a j u współczesne pojmowanie za-dań wychowania fizycznego posiada bo-gate tradycje, sięgające przede wszyst-kim dorobku Komisji Edukacji Narodo-w e j .

Początki, rozwój oraz ewolucja p r a k -tyki i teorii wychowania fizycznego na tle dziejów ludzkości stanowią zasadni-czą treść książki Ryszarda Wroczyńskie-go — wytrawneWroczyńskie-go badacza historii kul-t u r y fizycznej. Książka kul-ta zawiera

syn-tetyczne, podręcznikowe ujęcie powszech-nych dziejów wychowania fizycznego, oparte na najnowszych ustaleniach n a u k i polskiej i światowej, posiada też b a r -dzo rozległy zakres chronologiczny oraz tematyczny. J e j treść obejmuje obraz rozwoju wychowania fizycznego od spo-łeczeństwa pierwotnego po współczesne kierunki w kulturze fizycznej. W trzy-dziestu zwięzłych rozdziałach ukazuje Autor narodziny i rozwój wychowania ifizycznego w różnych krajach, poświę-cając jednak sporo uwagi polskiej prze-szłości edukacyjnej. Cennym uzupełnie-niem tego wykładu dziejów wychowania fizycznego jest aneks, zawierający peł-ny tekst Międzynarodowej Karty Wy-chowania Fizycznego i Sportu uchwalo-n e j przez Kouchwalo-nfereuchwalo-ncję Geuchwalo-neraluchwalo-ną UNES-CO na X X sesji w Paryżu w listopa-dzie 1978 r. Ideą przewodnią t e j Karty było wprzęgnięcie rozwoju wychowania fizycznego i sportu w służbę ludzkiego postępu i popierania rozwoju człowieka „w przekonaniu, że jednym z istotnych warunków swobodnego korzystania z p r a w człowieka jest możność swobodnego rozwoju i zachowania swych sił f i -zycznych, intelektualnych i moralnych i dlatego dostęp do wychowania