94
PSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2007, 7 (2), p. 94-97
O obiektach dominuj¹cych
About dominating objects
Correspondence to: £upowo, ul. S³owackiego 21, 66-450 gm. Bogdaniec, tel.: 095 751 06 18 Source of financing: Department own sources
S
Sttrreesszzcczzeen
niiee
„O obiektach dominuj¹cych” jest prac¹ zmierzaj¹c¹ do przedstawienia wp³ywu odbioru otaczaj¹cej rzeczy-wistoœci, szczególnie niektórych jej elementów nazwanych obiektami dominuj¹cymi, na powstanie schizofre-nii paranoidalnej. W niniejszym opracowaniu schizofrenia paranoidalna ujêta jest jako choroba wynikaj¹ca z zachwiania stanu emocjonalnego cz³owieka, które polega na pojawieniu siê w psychice ludzkiej obiektu do-minuj¹cego, tj. pewnego przedmiotu, zdarzenia lub sytuacji, które cz³owiek obdarza szczególnie du¿ym ³a-dunkiem emocjonalnym (w przypadku schizofrenii jest to ³adunek pozytywny). Na obiekcie dominuj¹cym skupiaj¹ siê w wysokim stopniu cenione przez chorego uczucia. Pojawienie siê takiego obiektu skutkuje spo-laryzowaniem siê u chorego odbieranej rzeczywistoœci na pozytywn¹, zwi¹zan¹ z obiektem dominuj¹cym, oraz na obojêtn¹, niezwi¹zan¹ z obiektem dominuj¹cym. Wy³¹cznie rzeczywistoœæ zwi¹zana z obiektem do-minuj¹cym mo¿e byæ w takiej sytuacji Ÿród³em zaspokojenia emocjonalnego cz³owieka. Skutkiem niemo¿no-œci osi¹gniêcia obiektu dominuj¹cego jest zaistnienie g³odu emocjonalnego, który przejawia siê zwiêkszonym napiêciem emocjonalnym. Stopieñ g³odu emocjonalnego jest odbiciem rozdŸwiêku miêdzy oczekiwaniami emocjonalnymi pacjenta a jego mo¿liwoœciami. Schizofrenia paranoidalna jest efektem istniej¹cego g³odu emocjonalnego oraz wynikaj¹cego z niego napiêcia emocjonalnego. Istot¹ schizofrenii jest wytworzenie au-tonomicznej rzeczywistoœci, która dostosowuje siê do emocjonalnych potrzeb i oczekiwañ, powoduj¹c tym samym zanik emocjonalnego g³odu oraz napiêcia. Wytworzenie przez chorego autonomicznej rzeczywisto-œci stanowi proces izolacji umys³u.
S
S³³oowwaa kklluucczzoowwee:: metabolizm informacyjny cz³owieka, faza emocjonalna metabolizmu informacyjnego, kry-stalizacja uczuæ, obiekt krystalizacji, obiekt dominuj¹cy, g³ód emocjonalny, proces izolacji umys³u
S
Su
um
mm
maarryy
The paper aims to present the impact of reception of surrounding reality, in particular some of its components called dominating objects, on the development of paranoid schizophrenia. In this paper paranoid schizo-phrenia is presented as a disease resulting from disruption of emotional equilibrium. Disruption of emotion-al state is a result of a dominating object appearing in a person’s mind, i.e. a particular object, event or situa-tion, which are associated with an exceptionally strong emotional charge (in the case of schizophrenia this is a positive charge). The dominating object focuses to a large extent all valued emotions of the person. Appear-ance of such an object results in polarization of perceived reality into positive components associated with the dominating object, and neutral components not associated with the object. In this situation, only components of reality associated with the dominating object may be the source of the person’s emotional satisfaction. Inability to attain the dominating object results in development of the so-called emotional hunger, manifest-ing by an increased emotional tension. Severity of emotional hunger is a reflection of discrepancy between the person’s emotional expectations and his/her abilities to fulfill them. Paranoid schizophrenia is the result of existing emotional hunger and stemming thereof emotional tension. The essence of schizophrenia is creation
G
Grrzzeeggo
orrzz G
Grrzzeeggo
orrcczzyykk
PRACE POGL¥DOWE
REVIEWS
95
P R A C E P O G L ¥ D O W E / R E V I E W SPSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2007, 7 (2), p. 94-97
wobec fazy emocjonalnej. Odpowiada bowiem za przed-stawienie mo¿liwoœci osi¹gniêcia zaspokojenia emocjo-nalnego na podstawie posiadanej wiedzy (ma odpowie-dzieæ na pytanie, która droga jest najlepsza do Rzymu?). Faza emocjonalna wskazuje cz³owiekowi cel a intelektu-alna przedstawia sposoby jego osi¹gniêcia. Zaspokojenie emocjonalne cz³owieka przypomina chêæ zaspokojenia g³odu, tylko ¿e zamiast pokarmu bogatego w bia³ko, wêglowodany czy te¿ t³uszcze, mo¿emy mówiæ o d¹¿e-niach do osi¹gniêcia obiektów, które pozwol¹ zaspokoiæ takie uczucia, jak wolnoœæ, bezpieczeñstwo, powa¿anie, pos³uch itp. Uczucia te maj¹ pewn¹ zdolnoœæ do wza-jemnego substytuowania siê. W zwi¹zku z powy¿szym, mo¿liwoœæ zaspokojenia emocjonalnego cz³owieka po-siada wiele obiektów. Sytuacja ulega zmianie, gdy w sys-temie wartoœci cz³owieka istotne uczucia skupiaj¹ siê w du¿ym stopniu na jednym lub niewielu obiektach. Wówczas zaspokojenie emocjonalne mo¿e zostaæ osi¹g-niête wy³¹cznie po zdobyciu tego obiektu. Mo¿na wtedy mówiæ o pojawieniu siê w systemie wartoœci cz³owieka obiektu dominuj¹cego. U osoby posiadaj¹cej obiekt do-minuj¹cy mo¿na wyraŸnie zaobserwowaæ w systemie wartoœci dwie sfery: istotn¹ – zwi¹zan¹ z obiektem do-minuj¹cym (obejmuj¹c¹ te¿ to, co pozwala osi¹gn¹æ obiekt dominuj¹cy), oraz sferê niezwi¹zan¹ z obiektem dominuj¹cym (sfera „szara i ja³owa”). To w³aœnie poja-wienie siê obiektu dominuj¹cego jest psychologiczn¹ furtk¹ do schizofrenii paranoidalnej. By oddaæ istotê zagadnienia, warto odwo³aæ siê do opinii Jamesa Glassa, który bada³ schizofreniczne urojenia. Stwierdzi³ on, i¿ „urojenie dostarcza pewnego, czasami niez³omnego po-czucia to¿samoœci, a jego absolutny charakter mo¿e sprawiæ, ¿e jednostka zajmuje ca³kowicie sztywne stano-wisko. Pod tym wzglêdem urojenie jest wewnêtrznym odbiciem politycznego autorytaryzmu, tyranem spra-wuj¹cym w³adzê wewn¹trz osoby [...] wewnêtrzna do-minacja jest równie œmiertelnie groŸna, jak zewnêtrzna tyrania”. Mo¿na uœciœliæ spostrze¿enia dokonane przez Jamesa Glassa i powiedzieæ, ¿e ów „tyranem sprawuj¹-cym w³adzê wewn¹trz osoby” jest obiekt dominuj¹cy (lub s¹ obiekty dominuj¹ce), który stanowi niejako furtkê do zaspokojenia emocjonalnego osoby. Obiekt dominu-j¹cy staje siê psychologicznym „zapalnikiem” schizofre-nii, gdy oczekiwania zderzaj¹ siê z otaczaj¹c¹ rzeczywi-stoœci¹, która nie potrafi zapewniæ obiektu (lub obiektów) dominuj¹cego, a tym samym zaspokoiæ emocjonalnie cz³owieka. Istotne w schizofrenii paranoidalnej jest
bo-K
luczow¹ kwesti¹, która pojawia siê w czasie ba-dañ nad schizofreni¹ paranoidaln¹, jest roz-strzygniêcie, czy istot¹ tej choroby jest zaburze-nie relacji chorego z otaczaj¹cym œwiatem z powodu zniekszta³cenia danych zmys³owych, czy te¿ w ogóle zmiana logiki pracy mózgu pacjenta. Obserwuj¹c chore-go na schizofreniê, pocz¹tkowo trudno przyj¹æ, by jechore-go zachowanie, w szczególnoœci charakter pojawiaj¹cych siê omamów czy urojeñ, rz¹dzi³o siê jak¹œ nadrzêdn¹ logik¹. Ró¿norodnoœæ urojeñ czy te¿ skojarzeñ zazwy-czaj okazuje siê byæ tak du¿a, ¿e umys³ chorego sprawia wra¿enie ca³kowicie chaotycznego. Jego wyobra¿enia nie posiadaj¹ przyczynowo-skutkowego powi¹zania i czêsto brak jest namacalnego zwi¹zku urojeñ chorego z do-œwiadczeniami przez niego prze¿ytymi. Bior¹c pod uwa-gê powy¿sze informacje, przekonuj¹ca wydaje siê kon-cepcja schizofrenii jako efektu zniekszta³cenia danych zmys³owych, które burz¹ relacje cz³owieka z otaczaj¹cym œwiatem. Ponadto, dla przyjêcia innej koncepcji choro-by, tj. ¿e schizofrenia polega na zmianie sposobu myœle-nia chorego, niezbêdne by³oby przedstawienie sposobu budowania relacji cz³owieka z otaczaj¹cym œwiatem. Jak ju¿ wczeœniej zosta³o powiedziane, u schizofreników trudno doszukaæ siê logiki w kategoriach przyczynowo--skutkowych. Jednak czy „emocjonalnie” to, co prze¿ywa schizofrenik, te¿ pozbawione jest logiki? Warto nad tym siê zastanowiæ, rozpatruj¹c istotê schizofrenii przez pry-zmat metabolizmu informacyjnego cz³owieka. Proces decyzyjny cz³owieka oraz budowanie relacji z otaczaj¹-cym œwiatem obejmuje fazê intelektualn¹ oraz fazê emo-cjonaln¹. Nadrzêdn¹ rolê pe³ni faza emocjonalna, która odpowiedzialna jest za wypracowanie relacji miêdzy otaczaj¹c¹ rzeczywistoœci¹ a cz³owiekiem. To, czy jakiœ przedmiot, zdarzenie, sytuacja (ogólnie mówi¹c – jakiœ obiekt) jest istotny, okreœlane jest w tej w³aœnie fazie. W fazie emocjonalnej wyceniamy wszystkie obiekty ota-czaj¹cej rzeczywistoœci poprzez krystalizacjê (uosabianie) na nich uczuæ. Im wiêkszy stopieñ krystalizacji istotne-go uczucia na obiekcie, tym wiêksze znaczenie obiektu, którego osi¹gniêcie bêdzie determinowa³o postêpowanie jednostki. Upraszczaj¹c, mo¿na stwierdziæ, ¿e tak jak w nerwicy krystalizuje siê lêk, tak ka¿de uczucie w jakimœ stopniu krystalizuje siê na obiektach otaczaj¹cej rzeczy-wistoœci. Takie postrzeganie rzeczywistoœci pozwala na wyznaczenie sobie celu dzia³ania, którego sens ostatecz-ny to zaspokajanie emocjonalnie cz³owieka. Faza inte-lektualna natomiast ma charakter wy³¹cznie s³u¿ebnyof an autonomic reality, which adapts to the person’s emotional needs and expectations, reducing thereby his/her emotional hunger and emotional tension. Creation of an autonomic reality exemplifies the process of mind isolation.
K
Keeyy wwoorrddss:: human information metabolism, emotional phase of information metabolism, crystallization of emotions, object of crystallization, dominating object, emotional hunger, mind isolation process
96
P R A C E P O G L ¥ D O W E / R E V I E W S
PSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2007, 7 (2), p. 94-97 wiem sprzê¿enie miêdzy rzeczywistoœci¹ a
oczekiwania-mi jednostki. Otó¿ zale¿noœci oczekiwania-miêdzy cz³owiekiem a rze-czywistoœci¹ mo¿na przedstawiæ jako swoiste ko³o: 1) otaczaj¹ca rzeczywistoœæ (obiekty) → 2) ocena ota-czaj¹cej rzeczywistoœci przez cz³owieka (krystalizacja uczuæ na obiektach) → 3) ocena rozbie¿noœci miêdzy stanem oczekiwanym a stanem rzeczywistym (uczucia, jakie zapewnia otaczaj¹ca rzeczywistoœæ ←→ uczucia oczekiwane przez jednostkê) → 4) podjêcie przez cz³o-wieka dziêki wolnej woli dzia³añ, które kszta³tuj¹ rzeczy-wistoœæ, w celu wytworzenia oczekiwanej rzeczywistoœci → 1) wp³ywanie i kszta³towanie otaczaj¹cej rzeczywi-stoœci (obiekty)... i tak w ko³o.
Typowym zjawiskiem jest zatem to, ¿e cz³owiek swój stan emocjonalny buduje w oparciu o dane docieraj¹ce z otaczaj¹cej rzeczywistoœci, a ewentualny jego wp³yw na to, co mo¿e mu dostarczyæ rzeczywistoœæ, uzale¿-niony jest od podjêcia przez niego dzia³ania opartego na wolnej woli. Co jednak, gdy dzia³anie oparte na wol-nej woli nie jest wystarczaj¹ce, by osi¹gn¹æ obiekt do-minuj¹cy i zaspokojenie emocjonalne cz³owieka? Wte-dy zawsze mo¿na zignorowaæ otaczaj¹c¹ rzeczywistoœæ i przyj¹æ, ¿e jest ona taka, jakiej domagaj¹ siê potrzeby emocjonalne cz³owieka. W schizofrenii paranoidalnej mo¿na zaobserwowaæ dok³adnie takie odwrócenie rela-cji, kiedy to nie rzeczywistoœæ kszta³tuje stan emocjonal-ny, ale potrzeby emocjonalne kszta³tuj¹ rzeczywistoœæ. Drog¹ umo¿liwiaj¹c¹ wytworzenie w³asnej oczekiwa-nej rzeczywistoœci, która zaspokoi emocjonalnie cz³o-wieka, s¹ urojenia, omamy zmys³owe oraz z³o¿one kon-strukcje myœlowe.
Istotê tego zjawiska mo¿na przedstawiæ na podstawie prostego, wzorcowego przyk³adu:
Pan X bardzo chcia³by zostaæ dyrektorem w firmie, gdy¿ stanowisko to w du¿ym stopniu uosabia mu (krystalizuje) uczucia, takie jak powa¿anie, bezpieczeñstwo maj¹tkowe oraz pos³uch, które bardzo ceni. Pan X daje z siebie wszyst-ko, wk³adaj¹c w pracê ca³¹ swoj¹ energiê i czas, ale mimo tego nie potrafi osi¹gn¹æ wymarzonego celu, poniewa¿ czuje siê szykanowany. Niemo¿noœæ osi¹gniêcia upragnio-nego obiektu, który zaspokoi³by go emocjonalnie, oraz stres, rozczarowanie i poczucie oszukania, które pojawi³o siê w zwi¹zku z powy¿szym, stopniowo wpêdzaj¹ pana X-a w schizofreniê. Urojenia schizofreniczne pana X-a skieru-j¹ siê tym samym na obiekty, które kojarz¹ mu siê z powa-¿aniem, bezpieczeñstwem maj¹tkowym oraz pos³uchem, tak aby mu powetowaæ niepowodzenia. W pierwszym rzêdzie mo¿na tutaj wskazaæ urojenia dotycz¹ce obiektu dominu-j¹cego (stanowiska dyrektora), ale mog¹ to byæ równie¿ inne obiekty, które wczeœniej nie by³y dominuj¹cymi z powo-du bardzo niskiego stopnia prawdopodobieñstwa zaistnienia (w ocenie pana X-a). Wobec wyeliminowania ograniczeñ wynikaj¹cych z praw otaczaj¹cej rzeczywistoœci (potrzeby emocjonalne staj¹ siê „panem rzeczywistoœci” pana X-a) w urojeniach pan X mo¿e byæ nie tylko dyrektorem, lecz tak¿e najlepszym dyrektorem na œwiecie, Billem Gatesem,
Napoleonem, Cezarem itp. Zarazem, poniewa¿ w pewnym stopniu (w zale¿noœci od stopnia zaawansowania choroby) pan X odbiera otaczaj¹c¹ rzeczywistoœæ i stan niespe³nie-nia, w jakim siê znajduje, urojenia mog¹ dotyczyæ tak¿e sfery rzeczywistej, tj. poczucia szykanowania, niedocenia-nia itp. Dlatego te¿ urojeniedocenia-nia pochodz¹ce z oœrodka trwale zapamiêtywanych wra¿eñ zmys³owych bêd¹ przedstawiaæ obiekty, które wg Pana X-a ten stan szykanowania uto¿sa-miaj¹, na przyk³ad bycie niewolnikiem, jeñcem, psem itp. St¹d charakterystyczny dla schizofreników jednoczesny stan omnipotencji oraz impotencji, kiedy czuj¹ siê wszech-w³adni a zarazem bezsilni. W schizofrenii istotny staje siê ³adunek emocjonalny ³¹cz¹cy siê z okreœlonym obiek-tem. Dlatego te¿ bardzo czêsto nie ma jakiejkolwiek lo-giki w urojeniach czy omamach chorego oraz brak jest zwi¹zku z tym, czego wczeœniej doœwiadczy³. Tak jak postrzeganie otaczaj¹cego œwiata przez chorego dzieli siê na sferê wyraŸnie pozytywn¹ – oczekiwan¹, oraz ne-gatywn¹ – istniej¹c¹, tak jego œwiat urojony dzieli siê na podobne dwie sfery.
Proces zachodz¹cy przy schizofrenii mo¿na porównaæ do wewnêtrznego izolowania siê umys³u, który przez wy-tworzenie „swojej rzeczywistoœci” staje siê emocjonalnie samowystarczalny. Analizuj¹c objawy schizofrenii w ujê-ciu neurologicznym, mo¿na odnieœæ wra¿enie, ¿e skro-niowa okolica kojarzeskro-niowa, zwi¹zana z hipokampem, zamiast pe³niæ funkcjê pomocn¹ dla czo³owej okolicy kojarzeniowej jako „magazyn” trwale zapamiêtywanych wra¿eñ zmys³owych, „pod³¹cza siê” i informacje z hi-pokampa s¹ traktowane przez oœrodek decyzyjny tak jak Ÿród³o informacji z receptorów zmys³owych (zaczynaj¹ pojawiaæ siê informacje z tej czêœci mózgu obok infor-macji p³yn¹cych z zmys³ów: wzroku, s³uchu itd.). W ta-kiej sytuacji mo¿liwe sta³oby siê stopniowe pomijanie otaczaj¹cej rzeczywistoœci, bowiem informacje dostar-czane bezpoœrednio z oœrodka trwale zapamiêtywanych wra¿eñ zmys³owych mog³yby byæ traktowane jako ota-czaj¹ca rzeczywistoœæ. Tematycznie informacje ze skro-niowej okolicy kojarzeskro-niowej dopasowywa³yby siê, tak aby zaspokajaæ g³ód emocjonalny. Czêsto obecne u schi-zofreników poczucie „wy¿szej si³y wszczepiaj¹cej myœli” mog³oby œwiadczyæ, ¿e pojawia siê u nich fa³szywe Ÿró-d³o informacji dostosowuj¹ce siê do potrzeb emocjonal-nych, a nie, ¿e informacje zmys³owe (p³yn¹ce ze zmy-s³ów) podlegaj¹ jakiejœ deformacji. Stopieñ pominiêcia (oderwania od) otaczaj¹cej rzeczywistoœci by³by w takim przypadku uzale¿niony od stopnia wp³ywu, jaki uzy-skuje skroniowa okolica kojarzeniowa i hipokamp na ogó³ informacji przekazywanych do czo³owej okolicy ko-jarzeniowej, odpowiedzialnej za rejestrowanie i ocenê otaczaj¹cej rzeczywistoœci (stopieñ jego wp³ywu tym sa-mym równa siê stopniowi upoœledzenia i nasilenia symp-tomów chorobowych). Proces „izolowania siê umys³u” i kreowania w³asnej rzeczywistoœci, zgodnej z emocjonal-nymi potrzebami, t³umaczy³by tak¿e zachodz¹ce u schi-zofreników upoœledzenie uczuæ, instynktu oraz woli.
97
P R A C E P O G L ¥ D O W E / R E V I E W SPSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2007, 7 (2), p. 94-97 Mózg, staj¹c siê samowystarczalny emocjonalnie, nie potrzebuje (i zarazem nie mo¿e) wp³ywaæ na otaczaj¹c¹ rzeczywistoœæ, poniewa¿ brak jest bodŸców zewnêtrz-nych, które sygnalizowa³yby potrzebê dzia³ania i wp³ywa-nia na rzeczywistoœæ. Mo¿na zatem przyj¹æ, ¿e schizo-frenia jest sposobem na obni¿enie napiêcia (lub w ogóle wyeliminowanie napiêcia) emocjonalnego i mechani-zmem samego uk³adu nerwowego. E. Fuller Torrey, au-tor Surviving Schizophrenia uwa¿a urojenia za „heroicz-ne próby utrzymania jakiejœ równowagi umys³owej”. Aby zachowaæ œcis³oœæ, w œwietle tego, co zosta³o powiedzia-ne wczeœniej, nale¿a³oby uznaæ, ¿e faktycznie schizofre-nia jest heroiczn¹ prób¹ utrzymaschizofre-nia jakiejœ równowagi emocjonalnej cz³owieka. Warto zauwa¿yæ, ¿e w nerwi-cach, które czêsto poprzedzaj¹ pojawienie siê schizofre-nii, tak¿e mo¿na zaobserwowaæ pojawienie siê obiek-tu dominuj¹cego, tylko ¿e w sensie negatywnym. Otó¿ w przypadku nerwicy pojawia siê jakiœ obiekt, na którym nastêpuje krystalizacja negatywnych emocji, przybiera-j¹c w ostatecznoœci postaæ lêku. Emocjonalny stosunek do okreœlonego przedmiotu jest tak niski, ¿e tak¿e domi-nuje wszystkie inne obiekty otaczaj¹cej rzeczywistoœci i prowadzi do podzia³u i spolaryzowania rzeczywisto-œci na neutraln¹ co do ogó³u obiektów otaczaj¹cej rze-czywistoœci oraz na negatywn¹, z któr¹ ³¹czy siê obiekt negatywnie oceniany. Odwo³uj¹c siê do wczeœniej u¿y-tego porównania, w którym zestawiliœmy metabolizm
informacyjnym z od¿ywianiem siê, mo¿na powiedzieæ, ¿e w nerwicy obiekt dominuj¹cy jest emocjonaln¹ siln¹ trucizn¹, swoistym alergenem. W schizofrenii dzia³ania cz³owieka skupiaj¹ siê na osi¹gniêciu obiektu dominuj¹-cego, który zaspokoi emocjonalnie cz³owieka, natomiast w nerwicy dzia³ania jednostki skupi¹ siê na unikaniu obiektu dominuj¹cego, stanowi¹cego emocjonalne za-gro¿enie. Podsumowuj¹c, stwierdziæ nale¿y, i¿ istot¹ schi-zofrenii nie jest zdeformowanie informacji p³yn¹cych z receptorów zmys³owych, lecz wytworzenie i na³o¿e-nie nowej rzeczywistoœci, która zmierza do zapewna³o¿e-nie- zapewnie-nia emocjonalnej równowagi chorego. Wydarzezapewnie-nia, jakie spotykaj¹ chorego, nie s¹ wiêc tylko katalizatorem choro-by, która jest zdeterminowana genetycznie, ale s¹ przy-czyn¹ choroby, która trafia na podatny genetycznie grunt.
PIŒMIENNICTWO: BIBLIOGRAPHY: 1
1.. Kêpiñski A.: Lêk. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004. 2
2.. Kêpiñski A.: Melancholia. Wydawnictwo Literackie, Kra-ków 2004.
3
3.. Kêpiñski A.: Psychopatologia nerwic. Wydawnictwo Lite-rackie, Kraków 2004.
4
4.. Kêpiñski A.: Schizofrenia. Wydawnictwo Literackie, Kra-ków 2004.
Ci¹g dalszy piœmiennictwa do pracy Ma³gorzaty D¹bkowskiej pt. „Identyfikacja pod³o¿a odmowy uczêszczania do szko³y w opinii dzieci i ich rodziców” ze strony 76.
2
222.. Berney T.P., Bhate S.R., Kolvin I. i wsp.: The context of childhood depression. The Newcastle childhood depres-sion project. Br. J. Psychiatry Suppl. 1991; 11: 28-35. 2
233.. McAnanly E.: School phobia: the importance of prompt intervention. J. Sch. Health. 1986; 56: 433-436. 2
244.. Dellisch H.: Pathologic anxiety in the family. Prax. Kinder-psychol. Kinderpsychiatr. 1991; 40: 128-133.
2
255.. Hishiyama Y., Furukawa H.: A statistical study of the refusal to attend school. 2. Socical factors and the change in the incidence rate in Tokyo. Jpn. J. Child and Adolesc. Psychiatry 1982; 23: 183-191.
2
266.. Obuchowska I: Drogi dorastania: psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wychowawców. WSiP, Warszawa1996: 124-152: Problemy szkolne m³odzie¿y. 2
277.. Achenbach T.M., McConaughy S.H.: Taxonomy of inter-nalizing disorders in children and adolescents. W: Rey-nolds W.M. (red.): Internalizing Disorders in Children and Adolescents. John Wiley & Sons, New York 1992. 2
288.. Kearney C.A., Silverman W.K.: Measuring the function of school refusal behaviour: the School Assessment Scale. J. Clin. Child Psychol. 1993; 22: 85-96.
2
299.. Kearney C.A.: Identifying the function of school refusal behaviour: A revision of the School Refusal Assessment Scale. J. Psychopathol. Behavioral Assessment 2002; 24: 235-245.
3
300.. Bernstein G.A., Hektner J.M., Borchardt C.M., McMil-lan M.H.: Treatment of school refusal: one-year follow-up. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry 2001; 40: 206-213. 3
311.. King N.J., Tonge B.J., Heyne D. i wsp.: Cognitive behav-ioural treatment of school-refusing children: a controlled
evaluation. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry 1998; 37: 395-403.
3
322.. Heyne D., King N.J., Tonge B.J. i wsp.: Evaluation of child therapy and caregiver training in the treatment of school refusal. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry 2002; 41: 687-695.
3
333.. Kearney C.A.: Confirmatory factor analysis of the School Refusal Assessment Scale-Revised: Child and parent ver-sions. J. Psychopathol. Behavioural Assessment 2006; 28: 139-144.
3
344.. Deltito J.A., Hahn R.: A three generational presentation of separation anxiety in childhood with agoraphobia in adult-hood. Psychopharmacology Bulletin 1993; 29: 189-193. 3
355.. Honjo S., Kasahara Y., Ohtaka K.: School refusal in Japan. Acta Paedopsychiatrica 1992; 55: 29-32.
3
366.. Kearney C.A., Silverman W.K.: Family environment of youngsters with school refusal behaviour: a synopsis with implications for assessment and treatment. Am. J. Family Ther. 1995; 23: 59-72.
3
377.. Kearney C.A.: School refusal behaviour in youth: a func-tional approach to assessment and treatment. American Psychological Association. Waszyngton 2001.
3
388.. Kearney C.A., Albano A.M.: When children refuse school: a cognitive-behavioural therapy approach/therapist’s guide. The Psychological Corporation, San Antonio 2000. 3
399.. Kearney C.A.: Bridging the gap among professionals who address youth with school absenteeism: overview and sug-gestions for consensus. Professional Psychology: Research and Practice 2003; 34: 57-65.
4
400.. Kearney C.A.: Social Anxiety and Social Phobia in Youth: Characteristics, Assessment, and Psychological Treatment. Springer, New York 2005.
