Klasyczna socjologia wiedzy

OBI4CZA RElATYWIZMU TEOR1OPOZNAWCZOO

Marcin Milkowski

Klasyczna socjologia wiedzy

a

relatywizm teoriopoznawczy

Socjologia wiedzy łączona jestczęsto^zrelatywistycznymi stanowiskamiepistemologicznymi; ^cowięcej, niektóre rezultatybadań socjologicznych mająstanowić argumenty właśnie^narzecz relatywizmu”.Tymczasem, jak będę twierdzić,^założeniaklasycznej socjologii wiedzy sąlogicznieniezależne odtacrelatywizmu

teoriopoznawczego.Możnapowiedzieć^toogólniej: socjologia wiedzy^wswej klasycznej postaci jestniezależnalogicznie^odwiększości, jeśli nie wszystkich, ^stanowiskepistemologicznych.

Socjologia wiedzy „odpowiada”^nainne pytanieniż epistemologia

-Podczasgdyteoria poznania^zatematma uzasadnianie wiedzy,^tosocjologia wiedzy zajmuje się opisem faktycznych procesów konstytuowania się wiedzy. Innymi ałowy, epistemologia zadaje pytaniequid juris? (jakim prawem?),natomiastsocjologia^—quid facti?(jakiesąfakty?).^{Ta różnica}przekłada się^nacharakter obu dyscyplin^—epistemologia należydo Elozofti(lub przynajmniej^{do nauk} nieempirycznych),tymczasemsocjologia wiedzy jesttypowąnauką empiryczną, gdzie fakty ^nie grają ^{roli li} tylko przykładów ^ilu- strojącychⁱobjaśniających skomplikowanetezy.Innymi słowy,

soAnalizowanapnezemnie teorianapetykabardzo częste zarzuty^arelatywizm.

Mojeotaeewisbawtej sprawie, jest^caprawdaodosabniane, leczbywareprezen tawaneprzez mawców twórmaici Karla Mannheima, m.in. A. P. Simandaa. Par. też ańanLenghurat,Kart Mannheim zad ObcCentrmparmy Serietegy ef Koewlr,lge.

Leadyataaa.a.75 ina.

44 Mania Milkawaki

cjologia wiedzy^{ma zatematkontekst}odkrycia,^zaśepistemologia^— kontekst uzasadniania twierdzeń.

1. Quid facti?

KarlMannheim, którego^uznawał będę ^zaparadygmatycznego przedstawiciela klasycznej socjologii wiedzy, twierdził, jak się zdaje,^żestworzonaprzezeń dyscyplina^naukowazaprzedmiot^matzw.

bytoweuwarunkowania wiedzy3. Przyczym byt” należy^tu rozumieć jako byt społeczny”; jednym słowem przedmiotem badań Mennheimebyły społeczneuwarunkowaniawiedzy3 (jej powetawanie, przetwarzania ⁱupowszechniania).

Charakterystycznedla Mannheimajest jednakto,żenie poprzestaje ^{on na} przypisaniu podmiotom poznającym odpowiednich miejsc ^{w strukturze} społecznej, by następnie wyjaśniać ^ich działaniaprzez odwołanie się do interesów zbiorowychgrup, do których^owepodmioty należą. Węgierski socjolog^unika bezpośredniego^wskazanianaekonomiczną sytuację podmiotów poznających.

Natomiast tegorodzaju postępowanietypowejestdlabadaczy marksizujących.Jak się zdaje,^zadecyzją^Mannheima stoją^nietylko jego sympatie polityczne, ^{które z}pewnością ^nie układały się po stronierewolucyjnego marksizmu,lecz stanowiskaocjalliberal.nych.

Na uwadze badacz maraczej problemy metodologiczne.

Wyjaśnienie ^działania podmiotu przez nieznane mu pobudki podważo przyjmowane zazwyczaj^założenieoracjonalności celowej.

Niktprzecież ^niebędzietwierdził, żeograniczeniapoznawcze, typowe dla określonej grupy społecznej (np. ^dla niepiśmiennych chłopów pańszczyśnianych) wynikają ^zeznanychim i świadomie przeznichprzyjętych motywów.Jednocześniewyjaśnienie działań swych chłopów (np. przystępowanie^donowegoruchu religijnego, głoszącego rychły^koniecświata) pobudkami jedynie

ekonomicznymimożeprowadzićdoparadsksałnychrezultatów, Okazaćmogłoby aiębowiem, żeowi chłopi, chcąc polepszyć swój byt, miast zwiększaćdochody, wyzbywalisięmajątku, ofiarowującgo^{na rzecz}

noKarl Mannheim, Ideologia ialapia,Ibm. Jan Mieićnki, tablic ieata.217 ina.Zewaględa^nakaeygeda, jakeźć praekladuunikamopIatów,^aniahiedy mady.

Akcję termiaolugię.

Pojęcie_wiedeCnależy^la mocnieć haedoo aeeeeke,par.niżej.

Kleaymna zaejelegie wiedzy^arelatywizm teeńopeenawczy 45

wegokościoła. Ajednocześnie^możliwejeet,^żewiedzieli,iżnie oznaczatopolepszenia^ichsytuacji materialnej,^lecz— powiedzmy^— obietnicęzbawienia. Można twierdzić,żechłopiowi działaliz

pobudek czysto ekonomicznych, ^a ichnietypowa inweatycja wynikała

zichtrudnego położenia, gdzie pozostało^imsię chwycić oatatniej deski ratunku,akądkolwiek by^onaniepochodziła(w tymwypadku edeskąz byłbynowyruchreligijny, ^rzeczjaena).Tojednak niepotrzebna komplikacja; ^co więcej, takie wyjaśnienie może stać

wsprzeczności^zdeklaracjami aamych chłopów.

Mannheim natomiast,analizując^takieprzypadki, jak

schematycznienakreślonyprzezemnie ruchreligijny, odwolywal aię będzie do niecoinnejrcwarstwybytua. do swarstwys sensówspołecznych.

Interesy^badaneprzezsocjologię wiedzysąinteresami artykulowanymi symbolicznie;grupyspołeczne powstająⁱzapewniają identyfikacjęich członkomtylko wtedy, gdyczłonkowie świadomiewnich partycypują.^Bezideowej podbudowygrupaspołeczna^niejest czynnikiem istotnym dla badacza ideologii. ^W szczególności interesująca są te interesy symboliczne, ^które znajdują swój wyraz w konkurencji między grupami spolecznymi (np. pokoleniami^lub klaeami). Konkurencja^bowiemodgrywa niebagatelną rolę^w Itryatalizacji^tożsamościgrupowej4.Przedmiotemkonkurencji jest^nie tylko pozycja ekonomiczna, lecz może być to także panowanie (władza polityczna, dominacja religijna). Być^możeheglizujący socjolog węgierski byłby akłonny twierdzić,^że zjawisko konkurencji jest pokreine^walceouznanie, którą opisano^wFenomenologii ducha. Wkażdym^raziekonkurencja prowadzido konfliktów społecznych, znajdujących swojeodzwierciedlenie waferze idei.

Narzędzia analizy, jakimi posługuje się Mannheim, operują właśnie natakim ideowym poziomie”5. Innymi słowy,nie szuka sięnp.lepozych opisów rzeczywistości^{niż danew}badanych wypowiedziach, by^wtonsposób wykazać felozywoććtwierdzeń przyjmowanychprzezdenegrupy.Przeprowadza aięnatomiastowoiatą interpretację, ^zarównoimmanentną, jakⁱtranscendentną.

Byćmeóe niecenawyrostmówię^wtekścieoleiaawoicigrupowej, wydoje cit jednak,żenp.poglądy konoerwatywnei liberalne atanowiękonstytutywny ceynnib lażoamaćci grapspołecznych,blóresameskreślają cię jaka konserwatywnelak liberalnejelegorodzaje eytaasjęanalizawallatoMannheim).

Krótki spis Mannheimpedajetamże,^o.22z inn.

46 Marcin Milkawski

Przezinterpretację transcendentną należy ^tu rozumiećprzede wszystkim porównywanie wzajemnie przeciwstawnych eyetemów normatywnych.Dopodstawowych zabiegów stosowanychprzez

eoejologa wiedzy należy analiza zneczeniowe używanych pojęć (zwłeszcze wskezywanis ^różnic znaczeniowych przy zachowaniu pozornej identyczności werbalnej^—wyetępowanie homonimów;np.

konserwatywne pojęcie wolność” zdecydowanie odbiege zneczeniem odliberalnego).^Szukasię^tzw.przeciwpojęć, tj.^takichpojęć, któretworzona sąniejako ^wopozycji”^dostosowanychprzez

przeciwny^{eobóy wwalca}społecznej.^{I tak}można np.uznawać romatyczno-konserwatywne pojęcia „duch^narodu”zapowstała^wopozycji douniwersalistycznego pojęcia duch czasu”. Podczas

porównywaniaprzeciwstawnych systemów normatywnych^{możnarównież}

dostrzecbrakokreślonych pojęć; mianowicie niektórepojawiają się

wjednym systemie,^{ale niew}drugim.^Natomiastinterpretacja

immanentna wskazuje ^na strukturę aparatu kategorii; dominujące modelamyślowe,^zapomocąktórych opisuje się rzeczywistość;

stopień abstrakcyjnościsystemu i założenia ontologiczne.

Mannheimuważał, żestopień abstrakcji teoriiwiąże sięściśle

zcharakterem systemu normatywnego.Systemynormatywne,

które mają ^{na celu}zmianę społecznego ^atonia quo, zwykle są, jak twierdzisocjolog, bardziej abstrakcyjne, jakoże muszą asbatrshować.a odobecnegostanu rzeczy.Rozdświęk między teoriąⁱ

dotychczasowąpraktyką społecznąmusi zostać zniesiony^—jak uważają przedstawicielegrupoptujących^zazmianami^—przez nowyrodzaj praktyki. Natomiast systemy tradycjonalistyczne, zmierzające do zachowaniastanu rzeczy, sąbardziej^konkretneznatury.Analizy

samegoMannheimawskazują jednak,żezależnościtebywają bardziejzłożone; ruchy społeczne, mające^naceluradykałną zmianę,

mogępowoływać się^równieżnaekonkrełw,pny czymtutaj należy drobiazgowobadać znaczenia tegopojęcia.Założeniaontologiizaś widoczne_są chociażby^wsporzemiędzystanowiskami kołektywistycznymi ⁱindywidualistycznymi.

Strukturapojęciowa teorii, systemu normatywnego,czy też

dowolnego innego zespołu ideowego, pozwałazdaniem Mannheimana

wykrycie społecznych^warunkówkonatytutji tegożzespołu.

Badanie socjologiczne, którego przedmiotem są interesy symboliczne, wyrażane^zapośrednictwem zespołów ideowych, pozoataje ^ztego

Klzzyzzzz socjologia wiedzy^•ezlzcywiz”z czoriz,zzzzwcay ⁴⁷

względuwłaśnieeidealistycznee. Wydajesię,żeów sidealiznio,czyli przekonanie, że zadaniem socjologa wiedzy ^nie jest weryfikacja prawdziwości badanych zespołów ideowych, ^a jedynie ^analiza porównawcza i badanie zależności między tożsamością zbiorową

ajej symbolicznymi artykulacjami, mógł prowadzić ^dopodejrzeń

o aklonności relatywistyczne. To jednak nieporozumienie, wynikające ^z pomieszania epistemologii ^znauką empiryczną. ^Zanim więc spróbuję wskazać, jaki^charaktermająnp.twierdzeniao

ogi-aniczeniach poznawczych danej grupy społecznej (tzw. falszywa ówiadomość w terminologii Marksa), muszę zająć się wyjaśnieniem,^cojeat przedmiotem epistemologii^iwjaki sposób^uzasadnia siętezyepiatemologiczne.

2. Quid juris?

Jak już wapominalem, epistemologia jest teorią uzasadniania wiedzy6. Pozwolę^sobietutaj^nakrótką dygresję. Moje

sformułowanieopiera się^nauproazczeniu,że mamydobrą definicję terminu

„wiedza”.Wiadomojednak,^żeniedysponujemy zadowalającą definicją pojęcia wiedzy; jak wykazał ^{Edmund L.}Gettier, ^{wiedza nie} jest tylko uzasadnionym prawdziwym przekonaniem7. Teoretycy poznania próbują już^oddobrychparudziesiąteklatporadzić^sobie

zzarzutami Gettiera, podważającymi klasyczną definicję wiedzy,

atymsamym^—stawiającymi podznakiemzapytaniasamą

epistemologię. Wydaje ^mi się jednak, że można bezwiększego ryzyka błędu powiedzieć, ^{iż wcentrum} uwagi^badań epistemologicznych znajdują się procedury uprawomocniania ^twierdzeń naukowych, będących paradygmatycznymi przykładami wiedzy.

Efektem_pracy epistemologia ^mabyć^w miarę kompletny opis warunków koniecznychⁱwystarczających poznania. ^Rzeczjednak znamienna, ówopiamożepełnić funkcjenormatywne. Przywołam

Tuwaeząpedkreżlić,^żeccmMeeeheire mial iese etesawiskawtejsprewie.

ał repreeeataetem eweiotei epiutemo]egii geeetyczeej, pedkreilel bawicie, ^iż opełecanageneee ideijestiztatee die ichebawiqeywaeie.Per. tai Stasisław Reiske.

Karela Manabrimakericepcja episłemalegii, Stadia Filomżcaee”, 1972, ^er 7—a (90-al).

Sdmaad L. Gettier,fajsałified^łrsebelief haewledge^w:KeealedgeaudBelief, red. A.Philips Grill)th,^OstendReediege^iePhileeaphy,^Osfard1973.

48 Marcia Milkowoki

tu pewną analogię. Klasycznesystemydedukcyjne, chociażby

klasycznyrachunekzdań,można traktowaćzjednejstronyjako opiay pewnych konstrukcji matematycznych. ^Z drugiej jednakstrony, opisy te wskazują, które wnioskowania _{są poprawne,} a które błędne. Klasycznyrachunek zdań można traktowaćjako idealizacyjny opis języka naturalnego, ^co pozwała np. ^na wekazywanie blędów logicznych^wwypowiedziach użytkowników języka

polskiego.Jeśli ktośpowie: „nie^wolnoprzyjmować jednocześnie^zdaniap inegacji^zdaniap,boprowadzitodosprzeczności”,toużyje

klasycznego rachunku zdań w funkcji normatywnej. ^{Podobnie można} stosować opisy epistemologiczne. Jeśli astrolog będzie próbował uzasadniać tezyastrologiiprzezodwołaniesię do treściwłasnych marzeńsennych,^tobędziemy mogli^zpełnym przekonaniem powiedzieć,że tak uzasadnione tezy^zpewnościąniesąwiedzą,mimoże ówastrolog^samtak buńczucznie twierdzi. Jeśliby^chcialpoznawać rzeczywistość, musi stosować inneregułydziałania niżstosowane

przezeń dotychczas. Epistemologia wskazuje, innymi słowy, pewien model_poprawnegopoznawania rzeczywistości, którychoćopisowy,

możespełniaćpewnefunkcjenormatywne^—dzięki^{temu można} potępiać hochsztsplerćw.

Oczywiście,^wepistemologii^wgręwchodząrównież rozstrzygnięciaontologiczne,^którezwykle polegają^naprzyjmowaniu^łub odrzucaniu istnienia_pewnegotypuprzedmiotów.^{W ramach}

epistemologiiokrećlasiętęróżnicęmianem sporurealizm-antyrealizm”,przy czym należy dodać, ^co jest przedmiotemsporu, tj. jakiego typu przedmiotysąodrzucane(np. powezechniki).^{I tak}np.antyrealiści

mogą np.odrzucać istnienietzw.rzeczywistości obiektywnej, niezależnejodludzkiego poznania. Tacy antyrealiści uznają,^żenie

można sensownie uznawać istnienia przedmiotów niepoznawalnych.

Natomiast realiści _mogą krytykować ^takie stanowisko, np.

powołując się ^na semantyczne parafrazy ^twierdzeń teoriopoznawczych

8.

Wspomnianawłaśnie kwestiałączysię^zproblemem, którym

zajmęsięniżej.Chodzimioograniczeniapoznawcze,którymi zajmuje eięrównieżisocjologia wiedzy.^Wartotutaj wskazać,że

ogranicze-

Towakazsibym^nobŁyskotliwy^wswoi pznntoz,zattyka!^Ksziwinrna

Ajdakiewic-os.Problemattransrendeatalaegoidealtzmn.oztegaż.Jcrybⁱpoznanie.^t.I. w.

lae3.

Klasyczna aocjzlsgia wisdzysrelatywizmteenspesnawczy 49

niepoznawczeopisywaneprzezteorię poznania różnią się^od ograniczeńanalizowanychprzezaocjologów.Jestjasne,żeopisując

powstawanie np. teorii astronomicznych, musimy^brać pod uwagę ograniczania poznawcza, jakim podlegali dawniaj astronomowie,

niedysponujący chociażby teleskopamiczyteżsprawnymi narzędnami matematycznymi. Historia nauki daje tysiące przykładów tego rodzaju ograniczań; ^{można z} dużym prawdopodobieństwem zakładać,żeopia dzisiejszej nauki, pisany^zperspektywy

historycznej^w roku 2020będzie musiał zawieraćkolejnetakie przyklady, których ^{dziś nie}jesteśmy jednak^watenie wskazać(jakoże sami tym ograniczaniom poznawczym podlegamy). Badacze ideologii zwracająuwagę,żeniekiedy^calegrupyspołeczneaą^wtensposób ograniczonepoznawczo izokreślonych powodów ^niesą ^w stanie poznać rzeczywistości.^Poznanietegotypuograniczeń poznawczych może prowadzić, dodajmy, ^dousunięcia owych ograniczeń. (Stąd tak duża rola świadomościklasowej ^{w teoriach} marksistowakich, zwłaszcza uLulcacas).

Tymczasem ograniczania poznawcze, uniemożliwiające np.

poznania rzeczysamej^wsobie(wsensieKanta),aąinnejnatury.Są

oneuniwsrsalns i nie możnawsposób niesprzeczny opisać sytuacji kontrfaktycznej,^wktórej następuje poznanie owych ograniczeń^ex post foctum, wiążące się jednocześnie^z usunięciem tych ograniczeń.Rzeczy aamsj^wsobie nie możnapoznaći basta. Nic nie zmieni tego ^stanu rzeczy. Uniwersalne ograniczeniapoznawcza to po

prostu granice samego poznania.

Na marginesie dodałbym, ^że pomyłsnie^obu typów ograniczeń stanowijeden^zargumentów ^{na rzecz}relatywizmu poznawczego.

To,że nie możnaopisywać rozwoju nauki,^niewskazując^na ograniczenia poznawcze, któresą^znanedziś,^sniebyły^znanewcześniej,

ma skłaniać do przyjęcie tezy ^o względności^wartości logicznych wszystkichtwierdzeńnaukowych. Czym innym jest jednak granica poznania, ^a czyminnym faktyczna niemożnośćuzyskanie wiadomościnadany^temat(nie^można mylić niedostępności

obserwacyjnejnp.pewnych^strukturfizycznych^zcenzurąnałożoną^nadziele Heisenbsrge). ^Problsmwiążący się^zhistorycznością wiedzy pojawie się poza tym tylko ^w remach badańempirycznych, ^{nie zaś}

w epistemologii, ^które dyscypliną empiryczną ^niejest ⁱ być ^nie może.

50 Mmian MUkowski

Zanimprzejdę^dokrótkiej charakterystyki relatywizmu poznawczego,chciałbymwskazaćnekolejną różnicę między socjologię wiedzy ^a epistemologię. ^Mannheim pisał^o bytowych

uwarunkowaniach wiedzy, ^{można zatem} powiedńeć ^{że budowana} przezeń teorie wiązała się jakoś^zontologię społeczną wiedzy. Tymczasem wieluteoretyków poznanie, ^zwłaszczaspodznaku

nnscendentalizmu, twierdzi,żeepistemologie^{od czasów}Kanta, czyli epistemologie apełnę gębę)”, jest^właśnieontologię wiedzy,^któraz koniecznościjestteżontologię społeczną (tj. takę, gdzie wakezuje się^na interakcje między podmiotami, abyzdefiniowećczęść kluczowych pojęć).^Awięc^wobuprzypadkach^doczynienia mielibyśmy^z ontologię wiedzy,^zopisem, jak^wiedzaistnieje^wspołeczeństwie.

Różnicapozornie się jednak tylkozaciera. Dlasocjologa poznania ontologia społeczna wiedzy jest tylko sietkę pojęciową,^zepomocąktórej opisuje się ^badana zjewiska empiryczna. Epistemolog^natomiast niestosuje^swoichpojęć^doopisu^zderzeńfaktycznych,^leczjedynie

stara się ^wskazać uniwersalne werun]ci konetytuowenia się wiedzy.

3. Relatywizm teoriopoznawczy

Relatywiściczęstopowołuję się^{nabadaniazzakresu}socjologii wiedzy, eby wskasać,^żeidealizacja teoretyków^naukiodbiegają^od rzeczywistości.^Zmiennośćkryteriów racjonalności^wnauce, badanaprzezsocjologów wiedzy (alenie przez samegoMennheima, który uznewel, żekryteria racjonalności ^wnaukach przyrodniczych meją uniwersalną ważność),^mebyć tutaj koronnym przykładem.

Rscjonelność ^nauki wiąże się^{ściśle z} uprawomocnieniem twierdzeń;właśnierecjonelnieuzasadnione zdania bierzesię pod

uwagę,kiedy buduje się teorię naukową.

Wielu antyreletywietów twierdzi, ^{że nie}sposób ^zbudoweć nieeprzecznej definicji samegoreletywizmu, ^zwłaszczawjego wersji radykalnej9.^Tezaradykalnego relatywizmu^brzmi:

°Tsldesformułowania można anależf np.^—wydanydsniedawno Polsce słow olkachl116csnych.^PorGodfsey Veseyi Paol Poulkea Wilna Sbwnik eacyklopcdynny. $UmoĄlo.tłum. różni. Wannwa 1997.a283-234; k R.Lacey.Słoawik mooo,lłas,o. tłom. Roman Matusscwski. Pond 1999.o.265—263.

Klasyczna socjologia wiedzy^erelatywizm teoriopoznawczy 51

(KR)Wartościlogiczne wszystkich^twierdzeńsąwzględne, tj.

zaleząnp.od kontekstuwypowiedzi(czasu,miejsce, nadawcyⁱ

odbiorcydanego komunikatu)LO.

Zródłem sprzeczności (lub pnynejmniej paradoksalnego chsrskteru)tezy(RR)^mabyćto, że odnosisię^onerównież dosamej siebie. Antyrelstywiści będą srgumentowsć, ^{że skoro}te teza same

jestprswdziwa tylko względnie,^wokreślonym miejscuⁱczasie,to niemssensujej przyjmować.Natomiast dlaszatwardziałegos relstywisty niejesttozanut;owszem,jest^onewzględnie prawdziwa, takjakiwszystkie inne(względnie) prawdziwe tezy.

Wwersji umiarkowanej relatywizm teoriopoznawczy polegs, jak się zdsje, ^na przyjęciu tezy:

(UR)Do określenia wartościlogicznej każdej wypowiedzi

koniecznejest uwzględnienie jej kontekstu orazjęzyka, ^w którym zostsls wypowiedzisne, ^stskże tzw. schematu pojęciowego.

Wartosię zastanowić, czy teza(lIR)niejest (przynsjmniej częściowo)banalnieprawdziwa,^niebędąc^wistociewogóle

kontrowersyjnąteząepistemologicznątt. Przeciwnicy relatywizmu,^{sdo nich} należeli chociażby Bolzsno, Twardowski i Leśniewskit2, pomimo wyprscowanis^całkowicieodmiennych podstaw ontologicznych swoichpoglądów semiotycznych, zgadzali się^codojednego: większość przykładów,którepozornie świadczą^{na rzecz}umiarkowanego rslstywizmu,topo prostuwypowiedzi eliptyczne,^wktórych pominięto wskaźniki kontekstu. Jednsk znaczenie tskichwypowiedzi jest^bez uzupełnienia tych elips niepełne. Nie znsczy^toprzecież,^że Twardowskibył relatywistą. Relatywiści powołują się^na bansiny fakt, żewypowiedź „Psds^deszcz”zakażdymrazem,kiedy jest wypowiedzians, uzupełniana jestprzeznsdswcęⁱ odbiorcę^oodpowiednie wsksźnikiczasuimiejscs (np. „Pada^{deszczwcentrum}Werszawy

ID W rszwsżsniech ssd relatywizmem niezwykle często stenoje się termin względny” bezwnksnsnis, względem cnego danewzględnośćzachodni. Odnoszę wrażenie,że Iskeelipsa kwalifikacyjne jest^renmsicieozupelniane; mojr unupelnienieskontekstwypowiedzi jestnrbitrslne.Najczęściej jednaksamirelstywiiciasmi nieprecyzuję,^sjaki rodzaj wnględnsści^{im chodzi.}

Jeette tezaepintemnlogiczns,^snielogiczne,bowiem ekreślanie wartości logiczneizdańjest procedurąpnznswcną(cheć^wakled takichprocedur wchodzę^rów.

nicżsperscje eprewdzsnio psprewnnici tautologii logicznych).

°Per. ArisnneBetti,Oprawdzie ndwizczsej.^Bekano—Tlsardnwnki^— LeśniewaSi,tlum. MarcinMilkewski, Filozofia Neski” 1998,nr2(22).

52 Marcin Milkawaki

3 września 2000ogodzinie 17:19”, ^{zdanie nb.}fałazywe).Taka wypowiedźniejeat bynajmniej równoznaczna równokaztałtnemu powiedzeniu,którepadło^zustpolskiego turyaty^wTybindze⁹

czerwca 2000o 13:50 (uwaga dla wielbicieli meteorologii historycznej:

zdanie równieżfałszywe)”3.^Faktzaś,że do określenia wartości logicznej wypowiedzi rdzennego ^mieszkańcaTybingi^koniecznajest znajomość języka niemieckiego, jest oczywistyⁱ banalny.

Sprawa^schematówpojęciowych wydaje aię^niecobardziej skomplikowana, aby zajmować się nią tutaj (kontrargumentacja Donalda Dayidsonaw tekście O schemociepojęciowym”4jeat zbyt

złożona, abym mógł ją ^tu pokrótce przedstawić). ^{Dla moich celów} wystarczyło przypomnieć teorię wypowiedzi eliptycznych, ^która— moim zdaniem ^— ma swój strukturalny odpowiednik ^w pewnych koncepcjachMannheima. Zostawiamwięc ^naboku drażliwą kwestię niezdeterminowaniaprzekładu iproblemypokrewne”5.

Karl Mannheimjako ^twórcaklasycznej socjologii wiedzy przeciwstawiałsię relatywizmowi, reprezentując stanowisko,^któresam zwoł„relacjonizmem”l(Ę Relacjonizmtoteza, iżiatotą określonych wypowiedzi jest to, że możnajeformułować tylko ^wokreślonych społeczniestrukturach aspektowych, nie zaś absolutnie.

Przekładając^tonateorię wypowiedzi eliptycznych: część wypowiedzi należy interpretować (w^badaniachsocjologicznych) tak, by wskazywać społeczne okoliczności ich wypowiedzenia; ^owe okoliczności to

wskazywane już wcześniej zeapoly^ideoweczyjednostki

symboliczne, decydujące ^{otożsamości} grupowej.

4. Relatywizm ^a aocjologia wiedzy

Czas wykazać, że tezy (RR) ⁱ (UR) są niezależne logicznie ^od założeń, jakie przyjąłKarl Mannheim tworzączręby klasycznej^co-

3Przyjmuję,^wbrewFregema,^{że zdania} falncyweⁱ prawdziwe^niedenataję Palacz iPrawdy (idealnychwartaiciIngicznych).Przez równacnaczaaść zdańracz-

wiem identyecnaićnameryecnąapisywanychprzeznic alanówrzrccy.

Danaid Dzeidnan, O zcóemzciepejccmwym.^hum.„JaranlawGryz,^w:Empiryzm wzpdlczezny,red. B. Stanzzz,waracawa1991.

°Zgadzam się jednak^eZabiudawakim,żedabtryna Qzinc”a jeatalba niecenna- wicia, elba niederecccna. Par.Andrzej Zabladawaki,OQuine”aszarii

niezdelerwinewaaiaprzekladn,^w:Filezafia języka, red. Barbara Stanaaz, Warszawa 1995.

in KarlMannheim, wyd.cyc..^n. 231.

Kiaayczna socjologie wiedzy^arelatywizm teoriopoznawczy 53

cjologii wiedzy. ^W piamach ^Mannheima znajdujemy wypowiedzi

owzględności prawdy,^leczdotyczą^oneraczej historyczności

rozwojunauki czywiedzy ludzkiej^wogóle; innymi słowy,^wróżnych epokach rózne zbiory zdań zaliczono do zbioru zdań prawdziwych

iuzasadnionych”7.Trudno przetodopatrywać się^zbieżnościmiędzy jego teorią^atezą(RR). Są^totezyniezależne; niemniej^zewzględu

na właane poglądy socjologa nie można ich przyjąć jednocześnie, bowiem zauważał on samowywrotność (przynajmniej częściową) tezy(RR), ^{a coza}tym idzie^—negowal ją.

Teza(UR)może miećswoisty odpowiednik^wMsnnheimowskim relacjonizmie,lecz równie dobrze możnatwierdzić,żeprzyjmują ją Bołzano,Twardowski i Leśniewski.Ba, wydaje się,^żejedyną cechą wlaściwą współczesnego relatywizmu jest przyjmowanie występowania niewspółmiernych schematów pojęciowych. Tego rodzaju założeniasocjolog wiedzy ^nieczyni.

Dotejporyposługiwałem się pojęciem ^{wiedza” wzbitce}

„socjołogia wiedzy” ^w sposób ^bardzo liberalny. ^W istocie socjologia Mannheima nieogranicza siędo formwiedzy^wsensieklasycznym;

może zajmować się ^wszelkimi rodzajami zespołów ideowych czy

jednostek symbolicznych, stanowiących ^{o tożsamości} grupowej

w społeczeństwie. Tego rodzaju zespoły ideowe można uważaćza

odpowiednikschematówpojęciowych,leczuMannheims nie mamy doczynienia ^zzałożeniem, iżistnieją niewspółmierne, tj.

wzajemnie nieprzekładalne schematy pojęciowe. Gdyby ^{takie założenie} przyjął, musiałby twierdzić,że wszelkie sporypolityczne^wistocie były sporami werbalnymi,^bokonserwatysta nigdy^niepojmie liberała i ojceverso.Takie założeniejest jednakcałkowicie obce duchowisocjologiiMannheima. Warto dodaćjednocześnie,^żerelacjonizm Mannheima ma zastosowanie nie tylko ^w odniesieniu do wiedzy

wsensie klasycznym (zaś wedle samego ^autoraIdeologii ⁱ utopii nauki przyrodnicze ^niepodlegają ^badaniom socjologii wiedzy, bowiemrozwijały sięniezależnie odsytuacji^konfliktówspołecznych).

Innymi słowy, socjologiczna interpretacja dotyczy rozmaitych zespołów ideowych;przy czymnajczęściejsą tosystemy normatywne przyjmowaneprzez określone grupy apołeczne.

Innymi elswy.^Mannheimatessje^la pojęcie prawda”^wsensie.„prowdziwr i szaaadnianezdanie”,nie zaś„warteść logicznazdania”.

54 Mania Milkeweki

Relacjonizm zaś, jako^zasadainterpretacji, służyinnemu celowi niżuzupełnianie wypowiedziopominięte^{wekaźnikiczasui}

miejsca.Nie chodzi bowiemookreślaniewartościlogicznej wypowiedzi;

znajomość ^kontekatu społecznego ^może być wówczas ^nieistotne (oile tylko^znanesątreści i odniesienie terminówwystępujących

w danej wypowiedzi).^{Idzieo co}innego. O badanie grup apolecznychprzezpryzmat^ichsystemów normatywnych, srtykulowenych

wpostaci^interesówsymbolicznych.Nie mamytuwięcdoczynienie

z postulatem traktowanie wszystkich systemów ideowych jako mających tę ssmę wsrtość logicznę (względnie mających systematycznie niedookreślonę^wartośćlogiczną,^boteteż może sugerowaćrelatywizm).

5. Fakty i uzasadnienia: zagadnienie

epistemologii

Msnnheimuznswsł,żewyniki uzyskaneprzezsocjologię wiedzy mają niebagstelne znaczenie dla teorii poznania. Poglądy epistemologiczneautoraMyśli konaerwotywnejsąjednak^mało eprecyzowsne

15. Mówięc krótko,genezawiedzy^niejest obojętne^{dla teorii} poznania. Wydawać się mogłoby,^żesocjolog^{mieszetukontekst} odkrycis (genezę)^zkontekstem uzasadnienia(teoria poznenie).

Niemniej ^możnajego tezy ^rozumiećinaczej.

Pytanie^oprawomocność jakiejś procedury^możnepostawić tylko wówczas, gdy dysponuje się już jakąś wiedzą^netematsamej procedury. Innymi słowy, pytanie ^o uzasadnienie pojawie się dopiero wtedy, gdy^doczynienie mamy^zczymś, ^comożnebyłoby uzsaadnisć. Wklasycznejanaliziepoznsnie, jakądeł KantwKrytyce czystego rozumu, msmy do czynienie ^{zawsze z dwoma} porzędkemi odedukcjie: metafizycznymⁱ transcendentalnym. Metafizyczne dedukcje (np. dotyczące^czesuiprzestrzeni)te poprostuopisy odpowiadające ^na pytanie quid fuch? Nstemiset dedukcje transcendentalneodpowiedaję^nopytanie^ozseadność. Obateelementyeą zesobąściślepowiązane.Możnewięc wstępnie uznać,^{że iu} Msnnheima w grę wchodzi podobns sprawa, ^s mianowicie wzajemne powiązania^kwestii teoriopoznewczychⁱsocjologii wiedzy.

Tuodwołujęiię dorokonotnikcji, którą przedstawiłRamko.wyd.ryt.

Itaa —^•„dalrwise we,ee 16

ChoćsamMannheimepiatemologięnormatywnąsię^nieiajoiuje, leczpoprseataj. na własnej ^teorii genetycznej,^tojego koncepcje

mnie być interesująca^dlareprezentantów bardziej tradycyjnych poglądów^nateomępoznania.Warto zwrócić uwagę,^{na co}wskazuje

wistociesocjologia wiedzy^wwypadkuteorii poznania.

Otóż, jeśli epistemologia^masejmować siępr mocnością stosowanie terminównieobserwacyjnych^{w nauce}(takrozumiem Kantowski programdedukcji kategorii), ^tomusione dysponować jakimś modelem nauki. Możebyc^tomodelidzoworoasądkowy,^może byćtomodelwynikający^znaukowego wykształceniatego owegoepistemologa.^{a wreszcie-model}budowanyprzezsocjologię wiedzy. GdybyKentdysponowałrezultatami Mannheima lubinnych naukoznawców, prawdopodobnie ostrożniej podszedłby ^do twierdzeńgeometrii euklidesowej^lublogiki arystotelesowskiej.

Dysponoweljednak tylko zdroworozsądkowym pojęciem nauki.

Model nauki(lub ogólniej: wiedzy jako takiej),stosowany^w epistemologii,^możebyć^bardzoogólny.^Wwypadkuanaliz np.^w duchu RomanaSuszki”9,badaniesocjologów wiedzyczy

naukoznawców nie będą miały pierwszorzędnej wagi,choć mogąinspirować (wpływ^Kulinana ujęcie rozwoju rewolucji naukowych ^uSuszki jest widoczny).

Poprzestaję tutaj^natychkrótkichuwagach,bowiemszczegółowe rozważenietych zagadnień wykraczepoza ramy tegoartykułu. Wy-

starczatylko dodać,żeepistemologia genetycznamoże dostarczać astrawy duchoweja epistemologowi^opoglądach tradycyjnych,^anie tylko relatywistom. ^Natomiast powiązanie ^nauk szczegółowych idyscyplin nieempirycznych (m.in. normatywnych) wydaje się^na tyle zawiłą kwestię,żemusimy ją tutaj pominąć.

6. Podsumowanie

Pragnąłem^tuwskazać,żezałożenia,któreległy^upodstaw socjologii wiedzy^KarlaMannheima,są niezależnelogicznie^odtezy nidykalnegoⁱ umiarkowanego relatywizmu teoriopo,nnwczego.

Niestety, ^{nie może} być ^tu mowy^o żadnym ścisłym, eostatecznymo dowodziewsensielogicznym,^bowiemdeflnicji relatywizmu jest

ty°Por. RomanSumko. Legśko lbniteb,a^arees4 poaaomU.^wR.Sumko. Wybdr

—„Waomaw. Issą.

56 Marcin Makowski

leż,^cosamych relatywistów. Wydaje się jednak,^żezgodnie^z intencjamisamegotwórcy Wissenaaoziologie dyscyplina^tamabyć antyrelatywistyczna,^leczjednocześniemoże obalaćzdroworozeądkowe przesądy^na temat nauki,^cowpływa zdecydowanie ^na teorię poznania, którą^Mannheim—wprzeciwieństwie^{do mnie—}pojmował genetycznie.Musiałempozostawić^zbokuzagadnienia wiążące się

znaturalizacją epiatemologiii ujęciemgenetycznym^wteorii poznania,^aszerzej:zawiesić komentarzenatematstosunku nauk azczególowychdodyscyplin nieempirycznych (dedukcyjnych,^wtym normatywnych).

Wartojednak^zwrócićuwagę,że rozdzielenie kontekstuodkrycia i kontekstu uzasadniania pozwala uniknąć ^wielu pułapek, ^m.in.

problemów, ^któremają^stanowićargumenty^narzeczrelatywizmu.

Klasyczna socjologia wiedzy jakonauka musi zawierać roszczenie do prawdziwości ^swoich twierdzeń, itoprawdziwości absolutnej,

aniewzględnej^—np.jej wyniki mają obowiązywaćnietylko^w groniesocjologów wiedzy. Przy antyrelatywistycznej epistemologii można realizować _program aocjologii wiedzy, tj. ^analizować zespoły ideiwyznaczające^tożsamośćgrupspolecznych,^wszczególności zespoły^ideipolitycznych. ^{W trakcie} takiej analizy prawdziwość^tez stanowiących jej przedmiot jest nieistotna, dlatego też i socjolog wiedzy^{nie musi}jej przeprowadzać.^Wprzeciwnymraziemusiałby uzasadniać enaukowoe, który pogląd polityczny jest ałuszniejszy lub prawdziwszy. Dziś roszczenia socjologii ^doenaukowegoa rozstrzygania sporów politycznych, objawiające aię między innymi

częstoobecnością koryfeuszy^naukspołecznych^wśrodkachmasowego

przekazu,^niesąjednak groźne^iconajwyżej prowadzą^dosytuacji

wsposób niezamierzony komicznej.^Bowiemtodopiero poglądy socjologów okazują cię ciekawym materiałem do analiz w stylu Mannheimowakirn, jako ^że zawierają ^niemalże podręcznikowe przykłady powiązania ideologii^cpozycją danego^naukowcaw establishmenciepolitycznym.