R O Z P R A W Y H I S T O R Y C Z N E
T O W A R Z Y S T W A N A U K O W E G O W A R S Z A W S K I E G O m
W Y D A W A N E POD R E D A K C JĄ
M A R C E L E G O H A N D E L S M A N A
T O M X
W A R S Z A W A
T O W A R Z Y S T W O N A U K O W E W A R S Z A W S K I E N O W Y Ś W I Ą T 72.
1931 — 1932.
r
I
OLITYKA GOSPODARCZA LUBECKIEGO
(1821 — 1830J
T R A V A U X H IS T O R IQ U E S
D E L A S O C IÉ T É D E S S C IE N C E S E T D E S L E T T R E S D E V A R S O V I E
V O L U M E X F A S C IC U L E 2
R O Z P R A W Y H IS T O R Y C Z N E
T O W A R Z Y S T W A N A U K O W E G O W A R S Z A W S K I E G O
T O M X Z E S Z Y T 2
M I E C Z Y S Ł A W A J Z E N
P O L IT Y K A GOSPODARCZA L U B E C K I E G O
(1821
—1830
)W A R S Z A W A
N A K Ł A D E M T O W A R Z Y S T W A N A U K O W E G O W A R S Z A W S K IE G O W Y D A N E Z F U N D U S Z U IM . Ś. P. M IR O S Ł A W A K E R N B A U M A
1 9 3 2
8 7 2 0 7 0
i H i
BibliotekaUniwersytetu Gdańskiego
*
1100773355
*D ru k Z a kł. G raf. E . i D -ra K . K oziańskich w Warsza
5 I k >|0O)
1100773355
OPRACOWANIA I ŹRÓDŁA
D z ie je gospodarcze P o ls k i p o ro z b io ro w e j, a zw łaszcza K r ó le s tw a K o ng reso w e g o, ja k o m ło d a jeszcze d z ie d z in a w h is to r jo - g r a f ji n asze j, p o s ia d a ją d o tą d b a rd z o s k ro m n ą lit e r a t u r ę ściśle n a u k o w ą . N ie lic z n e m o n o g ra fje , odnoszące się do ro z w o ju e k o n o m iczn e g o K ró le s tw a , p o z o s ta ją w z n ik o m y m s to s u n k u do w ie lu w a rto ś c io w y c h p u b lik a c y j z d z ie jó w p o lity c z n y c h . D o n ie d a w n a m ia ła w n ic h p rze w a g ę lit e r a t u r a p u b lic y s ty c z n a , w zg lę d n ie p s e u d o -n a u k o w a , o p a rta na d ru k a c h , b a rd z o rz a d k o na ścisłych d a n y c h ź ró d ło w y c h , p rz y c z e m w ię k s z a je j część z g ru p o w a n a b y ła d o k o ła z a g a d n ie ń z o k re s u u p a d k u P o ls k i, sięg ają c n a jd a le j d n k o ń c a X V I I I w ie k u . Z p ó ź n ie js z y c h ro z p ra w h is to ry c z n o - e k o n o m ic z n y c h są n ie k tó re cenne p ra c e ź ró d ło w e , ale te zn ó w , pośw ięcone p e w n y m in s t y tu c jo m o c ia s n y m za kre sie d z ia ła n ia gospodarczego, o m a w ia ją t y lk o w z a ry s ie i u b o c z n ie s to s u n k i o gó ln o-g osp od arcze k r a ju . N a jn o w s z e p u b lik a c je , u k a z u ją c e się s p o ra d y c z n ie , u c h o d z ić m ogą t y l k o za p r z y c z y n k i do d a l
s zych i s y s te m a ty c z n y c h b a d a ń w d z ie d z in ie d z ie jó w g o s p o d a r
c z y c h K ró le s tw a . W s u m ie p rz e d s ta w ia c a ły d o ro b e k n a u k o w y z te go Z akresu b a rd z o n ik łą całość, o s z c z u p łe j tre ś c i rzeczo w e j.
D o te j p o r y b o w ie m n ie p o s ia d a m y m o n o g ra fij ź ró d ło w y c h , k tó re - b y p rz e d s ta w ia ły proces ro z w o jo w y g o s p o d a rk i p o ls k ie j w zaborze r o s y js k im na tle m ię d z y n a ro d o w y c h s to s u n k ó w g o s p o d a rc z y c h , b r a k d o tą d ró w n ie ż s y n te ty c z n y c h p ra c ź ró d ło w y c h z d z ie jó w g o s p o d a rc z y c h całego p o c z ą tk u X I X w ie k u , z e p o k i K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o i K ró le s tw a K o ng reso w e g o. S p ra w y te tr a k to w a n e p rze z h is to r jo g ra fó w lekcew ażąco, a lb o z b y t o s tro ż n ie , są p rz e d m io te m z a in te re s o w a n ia n ie w ie lu je d n o s te k i d la te g o te ż ja k o
6
ow oc s p o ra d y c z n y c h i n ie s k o o rd y n o w a n y c h d o c ie k a ń , s ta n o w ią m a łą i n ie u s y s te m a ty z o w a n ą czą stkę w p o ró w n a n iu z całością d z ie jó w K r ó le s tw a P o lskie g o .
I o m ija n ie c z y n n ik a e kon o m iczn e g o w h is t o r ji, z te j c z y in n e j p r z y c z y n y i n ie z a le ż n ie od te go , ja k ie m u p rz y p is y w a n e b y ć m oże znacze nie, o d b ić się m u s i u je m n ie n a p e rs p e k ty w ie h is to ry c z n e j i tr a f n e j s y n te z ie ro z w o ju d zie jow eg o . S zczególnie w ie k X I X w y m aga sze ro kie g o u w z g lę d n ie n ia m o m e n tu gospodarczego, wobec czego s tu d ja h is to ry c z n o -g o s p o d a rc z e p o w in n y p rz y ją ć pew ną s y s te m a ty c z n o ś ć , celow ość, m ia s t p rz y p a d k o w e j fra g m e n ta ry c z n o ś c i i p o w ie rz c h o w n o ś c i. P o d t y m w z g lę d e m z ro b io n o w ie le za- g ia n ic ą , g dzie h is t o r ja gosp od arcza w y w a lc z y ła sobie pow ażne m ie jsce w h is t o r jo g r a f ji o g ó ln e j, s ta ją c się s p e c ja ln y m d z ia łe m p o s z u k iw a ń w ie lu b a d a czy, a h is t o r ja g ospodarcza w ie k u X I X - g o s ta n o w i ju ż d z iś b o g a tą d z ie d z in ę in te n s y w n y c h d o c ie k a ń n a u k o w y c h .
R o z p ra w a n in ie js z a , choć z a k ro jo n a n a sze ro ką ska lę , n ie ro ś c i sobie p re te n s y j do w y c z e rp a n ia p o s ta w io n e g o w n ie j za ga d n ie n ia . Z p o w y ż e j n a d m ie n io n y c h p rz y c z y n p o z o s ta w ić m u s i w iele k w e s t ji o tw a r ty c h lu b n ie ro z w ią z a n y c h , o g ra n ic z ą ją c się p r z y te rn , w n ie k tó r y c h w y p a d k a c h , do suchego o p is u , z a m ia s t p o d a w a ć p rze dw cze śnie p o b ie ż n ą ocenę s y n te ty c z n ą . K o n k lu z je b o w ie m w in n y w y p rz e d z ić s y s te m a ty c z n e b a d a n ia i w ie lo le tn ie ro z w a ż a n ia z a s tę p u b a d a c z y i s p e c ja lis tó w , w b ra k u ty c h w sze lkie w n io s k o w a n ie c h y b ia c e lu i n a ra ż a n a r y z y k o b e z p rz e d m io to w o ś c i.
W czasie p rz y g o to w y w a n ia ro z p ra w y z d a w a łe m sobie sp ra w ę z tr u d n o ś c i m e to d y c z n y c h , ja k ró w n ie ż z tru d n o ś c i, w y n ik a ją c y c h z sam ego z a g a d n ie n ia , ja k ie p rz e d s ta w ia p o lit y k a gospodarcza.
S ta w ia ją c sobie za cel p o w ią z a n ie d w u c h z a s a d n ic z y c h p ro b le m ó w , d z ia ła ln o ś c i g osp od arczej L u b e c k ie g o i p o s tę p u e kon om iczne go K r ó le s tw a , s ta ra łe m się osiągnąć w y p a d k o w ą t y c h s ił, k tó r a b y ła s y n te z ą p rz e m ia n e k o n o m ic z n o -s p o łe c z n y c h o m a w ia ne go d z ie s ię c io le c ia n a ro d z in k a p ita liz m u now oczesnego n a z ie m ia c h p o l
s k ic h ro s y js k ie g o z a b o ru . W procesie t y m z o s ta ła u w y p u k lo n a r o la L u b e c k ie g o , ja k o p o w oła ne go r e a liz a to ra n o w y c h w y m a g a ń czasu.
* ❖
*
7
O L u b e c k im , ja k o o P o la k u i m in is tr z e p is a ło w ie lu , ale p rz e w a ż n ie z p u n k t u w id z e n ia p o lity c z n e g o . Jego d z ia ła ln o ś c i e k o n o m ic z n e j pośw ięcono je d y n ie fra g m e n ta ry c z n e o p is y . P ie rw s z y p rz y g o to w a ł g r u n t do m o n o g ra fji o L u b e c k im — S m o l k a . S tw ie r d z a ją c w p rz e d m o w ie do d w u to m o w e j p u b lik a c ji, że „ L u b e c k i z a s łu g iw a łb y b e z w ą tp ie n ia n a m o n o g ra fję w y c z e rp u ją c ą w ro d z a ju o w y c h w ie lo to m o w y c h d z ie ł l it e r a t u r y z a g ra n ic z n e j, m o n o g ra fję , ja k ie j w N ie m c z e c h d o c z e k a ł się S te in ... a lb o S c h a rn h o s t... w A n g lji R us s e l... i P a lm e rs to n ” za strze g a się je d n a k , że ,,n a to jeszcze u nas n ie p o r a ” . D z ie ło S m o l k i , o p a rte n a d ru k a c h i p rz e w a ż n ie n a rę k o p is a c h ro d z in n y c h L u b e c k ic h ,Ł) n ie o d p o w ia d a p o d w zglę d e m tre ś c i a n i k o n s t r u k c ji w y m a g a n io m m o n o g ra fji, je s t racze j z b io re m fra g m e n tó w o L u b e c k im , p o p rze z k to re g o całosc p rz e w ija się d o m in u ją c a w n im m y ś l p o lity c z n a . N a s u w a to p rz y p u s z c z e n ie , że a u to ro w i n ie za le żało s p e c ja ln ie na s c h a ra k te ry z o w a n iu m y ś li i d z ia ła ln o ś c i g osp od arczej L u b e c k ie g o 1 2).
W p rz e c iw ie ń s tw ie do p u b lik a c ji S m o lk i s ta w ia sobie r o z p ra w a n in ie js z a o d m ie n n e cele, a w ięc nade w s z y s tk o c h o d z i w n ie j o d z ia ła ln o ś ć gosp od arczą z p o m in ię c ie m c z y n ó w p o lity c z n y c h m in is tr a L u b e c k ie g o w o k re s ie l8 2 1 — 1830, o z a n a liz o w a n ie je j w Z w ią z k u z p rz e ja w a m i ż y c ia gospodarczego K r ó le s tw a i E u ro p y , d a le j — o p rz e d s ta w ie n ie je j w c a ło k s z ta łc ie ja k o s y s te m , c z y li o p o lit y k ę gospodarczą.
*
M a te r ja ł, z k tó re g o k o rz y s ta łe m , m oże b y ć p o d z ie lo n y na n a s tę p u ją c e t r z y k a te g o rje i p o d le g łe im g r u p y :
I O P R A C O W A N I A
Z o p ra c o w a ń o g ó ln y c h p o s ia d a ją m n ie js z e znaczenie p ra c e : A s k e n a z e g o , B e e r a , B o h d a n o w i c z a , D a n g e l a , D z i e d z i c k i e g o , F l a t t a , G r o t o w s k i e g o , L i m a n o w s k i e g o , P i s a r e w s k i e g o i t. p ., k tó re s łu ż y ć m ogą t y l k o ja k o t ło o rje n ta c y jn e , z a ró w n o w sp ra w a c h p o lity c z n y c h ,
1) 0 arch iw u m szczuezyńskiem L u b e ckich um ieściłem uw agi swoje w czasopiśmie ,A rch e io n ” N r. V I — V I I , s tr. 67— 74.
2) Z pozostałych w papierach szczuczyńskich n o ta t osobistych S m o lki w y n ik a , że nie stru d zo n y badacz zam ierzał ko n tyn u o w a ć pracę o L u b e c k im .
8
ja k i e k o n o m ic z n y c h . M o n o g ra fja T o k a r z a p o d a je je d y n ie we w s tę p ie n ie co s t a t y s t y k i i sz k ic o w o n a k re ś lo n e u w a g i o p o ło ż e n iu e k o n o m ic z n e m K ró le s tw a , k tó re je d n a k d la p ra c y te j zasadniczego zn acze nia n ie p o s ia d a ją . N a w y ró ż n ie n ie za s łu g u ją o gó ln ie js z e p ra ce G ą s i o r o w s k i e j , K e m p n e r a , R a d z i s z e w s k i e g o oraz ro z p ra w a W i ę c k o w s k i e j , k tó r e z a w ie ra ją n ie k tó re tr a fn e u w a g i i dane b ib ljo g ra fic z n e , o s ta tn ia — ze w z g lę d u n a c h a r a k te r y s ty k ę s to s u n k u o p o z y c ji k a lis k ie j do p o lit y k i L u b e c k ie g o . S p ecja lne znaczenie p osiad a p u b lik a c ja S m o l k i , k tó r a m oże b y ć z a lic z o n a z a ró w n o do o p ra c o w a ń o g ó ln y c h , ja k s zcze gó ło w ych, g d y ż , z p o w o d u ró ż n o ro d n o ś c i p o ru s z o n y c h w n ie j k w e s ty j, t r u d n o ściśle o k re ś lić je j c h a ra k te r.
O p ra c o w a n ia szczegółow e są różnego ro d z a ju , za le żn ie od o m a w ia n e g o w n ic h te m a tu . N a jw ię c e j p o s ia d a m y p ra c o p rz e - m y s le , n a o g ó l są one je d n a k m a ło w a rto s c io w e , p o w ie rz c h o w n e P is a li o te rn B l o c h , D ę b i c k i , D r e w n o w s k i , G ą s i o- r o w s k a , J a b ł o ń s k i , J a n o w i c z, K o s z u t s k i . L u x e m b u r g , N a g i e 1, P r z y r e m b e l , R a d z i s z w- s k i , R o s e i w ie lu in n y c h , z o b c y c h : J a n ż u ł i W o b 1 y j . Z w y ją t k ie m m o n o g ra f j i W o b ł y j a, n ie z n a jd u je m y w p ra c a c h w y m ie n io n y c h ż a d n y c h d a n y c h fa k ty c z n y c h o p rz e m y ś le K r ó le s tw a w o k re s ie p o c z ą tk o w y m . J a k z w y k le , t a k i t u t a j , są p o c z ą tk i p o tra k to w a n e b a rd z o p o b ie ż n ie i o g ó ln ik o w o ; w y m a g a ją one b o w ie m s p e c ja ln y c h p o s z u k iw a ń , a poza P r z y r e m b l e m i W o - b 1 y j e m n i k t z w y m ie n io n y c h n ie s ię g n ą ł do a rc h iw ó w .
I i a c a P r z y r e m b l a , s p e c ja ln ie o c u k ro w n ic tw ie , s k o n s tru o w a n a na p o d s ta w ie o b fite g o m a te r ja łu rę k o p iś m ie n n e g o , o d d a je w ie lk ie u s łu g i p iś m ie n n ic tw u n a u k o w e m u z z a k re s u p rz e m y s łu c u k ro w n ic z e g o , p rz e z d o k ła d n y w y k ła d i ścisłe dan e ź r ó d ło w e , d o ty c z ą c e g en ezy i ro z w o ju c u k ro w n ic tw a n a z ie m ia c h p o ls k ic h . T a kże p ra c a W o b ł y j a, o p a rta na rę k o p is a c h t u t e j szych a rc h iw ó w , s to i na p o z io m ie swego z a d a n ia , d z ię k i szczegóło
w e m u i s y n te ty c z n e m u o p is o w i p o w s ta n ia i ro z w o ju p rz e m y s łu p o ls k ie g o od p o c z ą tk ó w do r o k u 1830. N a uw agę z a s łu g u ją ró w n ie ż tr a f n e w n io s k i a u to ra .
Co się ty c z y p ra c J a n ż u ł a , J a n o w i c z a , R ó ż y L u x e m b u r g , R o s e g o , n a le ż y p o d k re ś lić w n ic h m o m e n t p o le m ic z n y . P u b lik a c je te , o p a rte je d y n ie n a d ru k a c h , z w ra c a ją na siebie uw agę ro z w a ż a n ie m n ie ro z s trz y g n ię ty c h do tej,
9
p o r y z a g a d n ie ń : „ o rg a n ic z n e g o w c ie le n ia ” i „ t e o r ji r y n k ó w w s c h o d n ic h ” . I c h s y n te ty c z n e u ję c ie p e w n y c h p ro b le m ó w , p o z o s ta ją c y c h w ś c is ły m z w ią z k u z n ie k tó re m i c z y n a m i g osp od arczem i L u b e c k ie g o , w y m a g a u w z g lę d n ie n ia w n in ie js z e j ro z p ra w ie .
W ie le o p ra c o w a ń p o s ia d a m y ró w n ie ż o r o ln ic tw ie , p rz e w a ż n a ic h część je d n a k to rz e c z y p rz e s ta rz a łe lu b p o b ie żne . Prace G r a b s k i e g o , G r y n w a s s e r a , K o p c z y ń s k i e g o , K o ż a k o w s k i e g o , K r z y ż t o p o r a , L u b i c z a , M a c i e j e w s k i e g o . P a w ł o w s k i e g o , S t a w i s k i e g o , U r u s k i e g o n ie są o p a rte n a ź ró d ła c h rę k o p iś m ie n n y c h , często b r a k w n ic h p o g łę b ie n ia . R o z p ra w k a R y b a r s k i e g o d o ty c z y t y lk o s p ra w y w ło ś c ia ń s k ie j na se jm ie r o k u 1831, S t r a s - b u r g e r a zaś g rze szy p u b lic y s ty c z n e m u ję c ie m k w e s tji. J e d y n ą w t y m z a k re s ie p ra c ą w a rto ś c io w ą je s t p o w a ż n a m o n o - g r a fja ź ró d ło w a K i e d r o n i o w e j , k t ó r a o c z y ś c iła lit e r a t u r ę n a u k o w ą z c h w a s tó w i po w y ja ś n ie n iu s p ra w y w ło ś c ia ń s k ie j, p o s ta w iła ją na p o z io m ie ścisłej i n a u k o w e j o c e n y ź ró d ło w e j.
Ł ą c z n ie Z k w e s tją r o ln ą o m a w ia n a je s t prze ze m n ie s p ra w a T o w a rz y s tw a K re d y to w e g o Z ie m s k ie g o . D ość s u m ie n n ie o p ra c o w a ł to ju ż d a w n o C z e r m i ń s k i , ale p ó ź n ie js z a m o n o g ra f ja J a s i u - k o w i c z a, o p a rta p rz e w a ż n ie n a m a te rja le rę k o p iś m ie n n y m , a p o z a te m na b a rd z o b o g a te j lite r a t u r z e i ź ró d ła c h d ru k o w a n y c h , p rze w yższa m o n o g ra fje C z e r m i ń s k i e g o now szem u ję ciem , w y c z e rp u ją c ą tre ś c ią i k o n s tr u k c ją . J a k o u z u p e łn ie n ie o b u ty c h m o n o g ra fij s łu ż y ć m oże n ie d a w n o w y d a n a p ra c a P r z e - l a s k o w s k i e g o o s e jm ie r o k u 1825.. Z n a jd u je m y w n ie j w ie le d a n y c h ź ró d ło w y c h , k t ó r y c h b ra k n a w e t u J a s i u k i e w i c z a , a m ia n o w ic ie o lo sa ch p r o je k t u T o w a rz y s tw a w k o m is ja c h i na p le n u m se jm u .
O h a n d lu n ie w ie le znaleźć m o ż n a w o p ra c o w a n ia c h , p rz y c z e m z u p e łn ie b ra k o p ra c o w a ń o h a n d lu w e w n ę trz n y m , n a to m ia s t z h a n d lu ze w n ę trz n e g o , s p e c ja ln ie o s to s u n k a c h h a n d lo w y c h z P ru s a m i, d o s ta rc z a n a m w ia d o m o ś c i Z i m m e r m a n n . T e n d e n c y jn a je d n a k ocena fa k tó w w y m a g a o s tro ż n o ś c i p r z y k o r z y s ta n iu z te j k s ią ż k i. O s to s u n k a c h h a n d lo w y c h z C esarstw em je s t ro z p ra w a R o b a k a , je d n a k n ie d o s ta te c z n a . W s p o m n ie ć ró w n ie ż n a le ż y o ro z p ra w ie Z e m b r z u s k i e g o , d o ty c z ą c e j p o lit y k i ce ln e j K r ó le s tw a K o n g re so w e g o . J e s t to b ardzo słaba i w a d liw ie s k o n s tro w a n a k o m p ila c ja , n ie w nosząca n ic now ego do l it e r a t u r y tego p rz e d m io tu .
10
O fin a n s a c h p o s ia d a m y b a rd z o cenne p ra ce B l o c h a i R a d z i s z e w s k i e g o , z a w ie ra ją c e d o s ta te c z n ie w ie le w ia d o m ości, z a c z e rp n ię ty c h z rę k o p is ó w a rc h iw a ln y c h , S tro n ę p ra w n ą b u d ż e tó w s c h a ra k te ry z o w a ł b a rd z o zw ięźle R o s t w o r o w s k i .
O m o n o p o la c h p is a li P o r a z i ń s k i i Z i e l i ń s k i . M o n o - g ra fja P o r a z i ń s k i e g o o m o n o p o lu s o ln y m prze w yższa m o n o g ra fję Z i e l i ń s k i e g o o m o n o p o lu t y to n io w y m b a rd z ie j w y c z e rp u ją c e m i w ia d o m o ś c ia m i ź ró d ło w e m i i p o w a ż n ie js z e m u ję c ie m te m a tu .
G ó rn ic tw o i h u tn ic tw o , d a w n o ju ż o praco w an e p rze z Ł a b ę c k i e g o , d ocze kało się o s ta tn io b a rd z o w y c z e rp u ją c e j p ra c y ź ró d ło w e j p ió ra G ą s i o r o w s k i e j . M o n o g ra fja ta , o m n ó s tw ie szczegółow ych w ia d o m o ś c i s ta ty s ty c z n y c h i d o k ła d n e j a n a liz ie r o z w o ju p rz e m y s łu g ó rn icze g o i h u tn ic z e g o na z ie m ia c h K ró le s tw a , s łu ż y ła m i w y d a tn ą pom ocą p r z y o m a w ia n iu g o s p o d a rk i g ó rn ic z o - h u tn ic z e j za L u b e c k ie g o .
L ik w id a c je n ie p o s ia d a ją w ogóle o p ra c o w a n ia . J e d y n ie l i k w i d a c ja p o ls k o -ro s y js k a z o s ta ła w y c z e rp u ją c o p rz e d s ta w io n a w z w ię z łe j i tre ś c iw e j m o n o g ra fji ź ró d ło w e j G ą s i o r o w s k i e j . N a to m ia s t lik w id a c ja saska, a u s trja c k a , fra n c u s k a i w e w n ę trz n a n ie d o c z e k a ły się d o ty c h c z a s n a w e t pob ie żne g o w y k ła d u .
Z a m y k a ją c p rz e g lą d szeregu p o d s ta w o w y c h o p ra c o w a ń , z k t ó r y c h w y p a d ło k o rz y s ta ć , w s p o m n ie ć jeszcze trz e b a o m o n o g ra fja c h R e m b e r t o w s k i e g o i R a d z i s z e w s k i e g o , d o ty c z ą c y c h B a n k u P o ls k ie g o . P ie rw s z a , ju ż p rz e s ta rz a ła , u s tę p u je m ie js c a dość w y c z e rp u ją c e j i s u m ie n n ie o p ra c o w a n e j na p o d s ta w ie ź ró d e ł a rc h iw a ln y c h p ra c y R a d z i s z e w s k i e g o , d z ię k i k tó r e j s k o n s tru o w a n y z o s ta ł o d n o ś n y ro z d z ia ł w n in ie j
szej ro z p ra w ie .
I I Ź R Ó D Ł A D R U K O W A N E
P rze cho dzą c do k r ó t k ie j c h a r a k te r y s ty k i ź ró d e ł d ru k o w a n y c h , n a le ż y i t u t a j n a d m ie n ić to , na co ju ż t y lo k r o t n ie badacze d z ie jó w K ró le s tw a K o n g re so w e g o z w ra c a li uw agę, że o s tra i bezw zględna c e n zu ra n ie d o p u szcza ła o p in ji p u b lic z n e j do g ło su , tłu m ią c w za r o d k u w s z e lk i o d ru c h p ro te s tu lu b rzeczow ej k r y t y k i ; d od ać je d n a k trz e b a , że n ie t y lk o k r y t y k a s to s u n k ó w p o lity c z n y c h b y ła g nę b io n a , te n sam los s p o tk a ł i n ie w y g o d n ą d la rz ą d u o p in ję o sp ra w a c h g o sp o d a rczych . S tą d z r o d z ił się b r a k o c e n y p u b lic z
11
n e j w p ra s ie , b ra k k r y ty c z n y c h głosów fa c h o w c ó w w b ro s z u ra c h lu b in n y c h p u b lik a c ja c h . U d e rz a ją c a je s t n a w e t lu k a w p ra c a c h e k o n o m is tó w ty c h czasów, n ie u s p ra w ie d liw io n y n p . b ra k ja k ie g o k o lw ie k sądu o rz ą d a c h L u b e c k ie g o u S k a rb k a , ówczesnego p r o fesora e k o n o m ji.
P a m ię tn ik i z te go o k re s u m a ją p rz e w a ż n ie c h a ra k te r p o li
ty c z n y . P u b lik a c je zaś B a r z y k o w s k i e g o i M o c h n a c k i e g o z d ra d z a ją z u p e łn ą p o w ie rz c h o w n o ś ć w s p ra w a c h gospo
d a rc z y c h . J a k o cenne w ięc p rz e w o d n ik i s łu ż y ć m ogą Z b io r y P rz e p is ó w , lic z n e s p ra w o z d a n ia , D z ie n n ik P ra w , d ia rju s z e sejm ow e, choć i te — z w y ją tk ie m d ia rju s z a z r o k u 1830/31 — z a w ie ra ją t y lk o suche, fo rm a ln e w y n u rz e n ia o c h a ra k te rz e u rz ę d o w y m , p o m in ię te zaś w n ic h są s p ra w y n a t u r y d r a ż liw e j.
N e o cen ion ą w a rto ś ć d la e p o k i K ró le s tw a K o ng reso w e g o, a szczególnie d la n in ie js z e g o te m a tu , p o s ia d a w y d a w n ic tw o ź ró d ło w e S m o l k i ,,K orespondencja Lubeckiego z m in is tr a m i sekretarzam i s ta n u ” 3). P r z y p is y i in d e k s y p o w ię k s z a ją zn aczn ie w a rto ś ć te j p ię k n e j i u ż y te c z n e j e d y c ji. D z ię k i c h ro n o lo g ic z n e j w y m ia n ie lis tó w m ię d z y W a rs z a w ą a P e te rs b u rg ie m , m o ż e m y p iln ie śledzić k o le jn e w y p a d k i badanego o k re s u w o ś w ie tle n iu szcze rych w y z n a ń m ężów s ta n u , n ie z a m ą c o n y c h pozą s p u ś c iz n y lite r a c k ie j. P ró cz s tr o n y in fo rm u ją c e j p o s ia d a ją l i s t y n ie z w y k le c ie k a w y m a te r ja ł p o le m ic z n y , u ja w n ia ją c y n ie je d n ą u ta jo n ą m y ś l, a lb o n ie z re a liz o w a n ą k o n c e p c ję „ g a d a tliw e g o ” m in is tr a .
W s w o im ro d z a ju c h a ra k te ry s ty c z n a je s t ta k ż e k o re s p o n d e n c ja Ł u b ie ń s k ie g o , k tó ra , o b o k p rz y tła c z a ją c e j w ię kszo ści s p ra w
n a t u r y p r y w a t n e j, z a w ie ra ta k ż e d ro b n e szczegóły, odnoszące się do d z ia ła ń g o sp o d a rc z y c h L u b e c k ie g o . N a o g ó ł je d n a k n ie d o s ta rc z a n a m w ia d o m o ś c i, k tó re b y s k ą d in ą d n ie b y ły znane.
D o w a rto ś c io w y c h w y d a w n ic tw ź ró d ło w y c h z a lic z y ć ró w n ie ż n a le ż y z b ió r k o n w e n c y j i t r a k t a t ó w , w y d a n y p rze z M a r t ę n s a i z a o p a trz o n y prze z nie go d łu g ie m i w y w o d a m i h is to ry c z n e m u P o m in ię c ie je d n a k p rze z w y d a w c ę fa k tó w , d o ty c z ą c y c h samego K ró le s tw a , odnoszenie się do s p ra w p o ls k ic h , ja k o do o g ó ln o -ro - s y js k ic h oraz te n d e n c y jn y k o m e n ta rz w ie lu w y d a rz e ń , w y m a g a ją ostro żne g o k o rz y s ta n ia z ty c h k r y ty c z n o - h is to ry c z n y c h w s tę p ó w p o łurzę do w e g o w y d a w n ic tw a ro s y js k ie g o .
3) Rękopis zn a jd uje się w arch iw u m szczuczyńskiem, zlożonem iako d e p o z y t w Muzeum C za rto ryskich w K rakow ie.
12
I I I Ź R Ó D Ł A R Ę K O P I Ś M I E N N E
M a te r ja ł a r c h iw a ln y , w y k o r z y s ta n y do te j p ra c y , je s t bardzo ró ż n o ro d n y . W A r c h iw u m S k a rb o w e m , g dzie p rz e c h o w y w a n e są a k ta d a w n e j K o m is ji P rz y c h o d ó w i S k a rb u i p o d le g ły c h je j w ła d z , b a d a n ia b y ły n ie z w y k le u tru d n io n e p rze z b ra k o d p o w ie d n ic h in w e n ta r z y . Z o b o w ią z k u n a u k o w e g o trz e b a b y ło p rz e g lą d a ć m n ó s tw o w o lu m in ó w , k tó re b ezpośredniego zn acze nia d la p ra c y n ie p o s ia d a ły , a o d e g ra ły je d y n ie ro lę o rje n ta c y jn ą . Z asa dn icze n a to m ia s t i p o d s ta w o w e za d a n ie s p e łn iły rę k o p is y S e k re tä rj a tu J e n e ra ln e g o K o m is ji R z ą d o w e j S k a rb u oraz D y r e k c ji J e n e ra ln e j D o c h o d ó w N ie s ta ły c h , ro z p a d a ją c e j się na W y d z ia ły : O g ó ln y i C e ln y . P r z y p o m o c y a k t S e k r e ta rja tu J e n e ra ln e g o z d o ła łe m p rz e d s ta w ić lik w id a c je , m o n o p o le , p o ż y c z k i, u z u p e łn ić n ie k tó re m i w ia d o m o ś c ia m i r o z d z ia ły o T o w a rz y s tw ie K re d y to w e m , B a n k u P o ls k im , p rz e m y ś le i h a n d lu . N a p o d s ta w ie a k t W y d z ia łu O gólnego s k o n s tru o w a łe m d z ia ł b u d ż e tó w , p o d a tk ó w , g ó rn ic tw a , p o n ie k ą d i p rz e m y s łu , W y d z ia łu C elnego — o s to s u n k a c h h a n d lo w y c h z o ś c ie n n e m i p a ń s tw a m i, o k o n t r o li h a n d lu w e w n ę trz n e g o i z a g ra n ic z n e g o , t a r y f a c h c e ln y c h i t . d. N a p o d s ta w ie r a p o r tó w K o m is ji S k a rb o w e j o p ra c o w a łe m z a g a d n ie n ia fin a n s o w e , p rz e m y s ło w e i h a n d lo w e w ic h c ią g ło ś c i ro z w o jo w e j. P o do b ne r a p o r t y h is t o ry c z n e W y d z ia łu C elnego w y k o rz y s ta łe m d la s c h a ra k te ry z o w a n ia u rz ą d z e ń c e ln y c h i s to s u n k ó w h a n d lo w y c h .
B a rd z ie j s y s te m a ty c z n e m i b y ły p o s z u k iw a n ia w A r c h iw u m A k t D a w n y c h , d z ię k i p o rz ą d n ie o p ra c o w a n y m in w e n ta rz o m . N ie w y c z e rp a n e b o g a c tw o ź ró d e ł w z a k re s ie d z ie jó w g o sp o d a rczych K ró le s tw a K o n g re so w e g o p o s ia d a A r c h iw u m S e k re ta rja tu S tan u.
B y w y m ie n ić t y lk o n a jw a ż n ie js z e a k t y , o g ra n ic z y ć się m uszę do w z m ia n k i o n a s tę p u ją c y c h g ru p a c h , ja k : a k t y o lik w id a c ja c h , ó b u d ż e ta c h , o g ó rn ic tw ie i h u tn ic tw ie , o sp rz e d a ż y d ó b r n a ro d o -.
w y c h , o p ra c a c h N a jw y ż s z e j I z b y O b ra c h u n k o w e j, o m o n o p o la c h . N ie m n ie j w a ż n e m i są a k ta A r c h iw u m R a d y A d m in is tr a c y jn e j i P r o to k ó ły P o sied zeń R a d y A d m in is tr a c y jn e j. A k t a R a d y A d m i
n is t r a c y jn e j z a w ie ra ją w ie le d a n y c h o g ó rn ic tw ie , m o n o p o la c h , e g z e k u c ji p o d a tk ó w , n ie co o p rz e m y ś le . P r o to k ó ły P osiedzeń R a d y A d m in is tr a c y jn e j p o m o g ły w u s y s te m a ty z o w a n iu w e d łu g k o le jn o ś c i c h ro n o lo g ic z n e j w y p a d k ó w , p r z y c z y n iły się do u p o rz ą d k o w a n ia d a n y c h , z a c z e rp n ię ty c h z a k tó w R a d y A d m in . i in n y c h u rz ę d ó w . B a rd z o w a ż n e m ź ró d łe m do z a g a d n ie ń p rz e -
13
m y ś lo w y c h i h a n d lo w y c h są A k t y K o m is ji R z ą d o w e j Spraw W e w n ę trz n y c h i P o lic ji, zaś d la m o n o p o lu w ódczanego— a k t y R a d y S ta n u .
N ie k tó re w ia d o m o ś c i z a c z e rp n ię te z o s ta ły z a k tó w s e jm o w y c h z k a n c e la r ji N o w o s ilc o w a . Z p ie rw s z y c h — w s p ra w ie o p in ji p u b lic z n e j o rz ą d a c h L u b e c k ie g o , z d ru g ic h — o s to s u n k a c h h a n d lo w y c h z C esarstw em .
* ❖
W z a k o ń c z e n iu te j p rz e d m o w y je s t m i n ie z m ie rn ie m ilo w y ra z ić s w o ją szczerą i g łę b o k ą w dzięczność oraz z ło z y c serdeczne p o d z ię k o w a n ie P. P ro f. d r. M a rc e le m u H a n d e ls m a n o w i, p o d k t ó rego k ie r u n k ie m ro z p ra w ę tę w y k o n a łe m , za cenne w s k a z ó w k i n a u c z y c ie ls k ie i w ie lo k r o tn ie o k a z y w a n ą m i p o m o c, za ro w n o w czasie k ilk u le t n ic h s tu d jó w u n iw e rs y te c k ic h , ja k i po ic h u k o ń cze niu. P o z a te m d z ię k u ję P . P ro f. d r. J a n o w i K o c h a n o w s k ie m u za ła s k a w ą ocenę p ra c y , D y r e k to r o w i A r c h iw u m S karbow ego P. W a c ła w o w i G ra n ic z n e m u oraz D y r e k to r o w i A r c h iw u m A k D a w n y c h , P. d r. K a z im ie rz o w i K o n a rs k ie m u za u d z ie lo n e ze zw o le n ie n a k o rz y s ta n ie z rę k o p is ó w a rc h iw a ln y c h , P. d r. A le k s e m u B a c h u ls k ie m u za okazane z a in te re s o w a n ie się m o ją p ra c ą i ła s k a w ie u d z ie lo n ą m i pom oc p r z y p o s z u k iw a n ia c h w A r c h iw u m S k a r- b o w e m , P. d r. H e le n ie W ię c k o w s k ie j za s k o re fe ro w a n ie p ra c y i u d z ie la n ie m i in fo r m a c y j.
Warszawa, w m aju 1931 r.
O P R A C O W A N I A
A s k e n a z y Sz. D wa stulecia. W arszawa 1903.
„ Bosja — Polska 1815— 1830, L w ó w 1907.
„ B a n k P olski 1828— 1928” dla u p a m iętnienia stuletniego jubileuszu otwar
cia, W arszaw a 1928.
B e e r A . Geschichte des Welthandels im neunzehnten Jahrhundert, 2 to m y.
W ie n 1864— 1884.
B l o c h J. Finanse B o s ji w X I X w ieku na tle ogólnych dziejów państwa, t. I - W arszawa 1884.
B l o c h J. Przemyśl fabryczny Królestwa Polskiego, W arszawa 1884.
B o h d a n o w i c z Z. Złoża m ineralne ziem polskich ( „ P r a c e P o l s k i e j N a r a d y E k o n o m i c z n e j w P e t e r s b u r g u ” ), W arszawa 1919.
B o r o w s k i W . K re d y t rolniczy w Polsce, W arszawa, 1927.
14
C z e r m i ń s k i F . O Towarzystwie Kredytowem Ziemskiem w K rólestw ie Polskiem. W arszawa 1866.
D a n g e l Z. Ogólne zasady ekonomji politycznej t. I . W srszawa 1862 D a s z y n s k a - G - o l i n s k a Z. Rozwój samodzielności gospodarczej ziem
polskich. W arszawa 1915.
D ę b i c k i J. Przemysł cynkowy. W arszawa 1927.
D r e w n o w s k i F . Pogląd na przemysł browarny Królestwa Polskiego W arszaw a 1871.
D z i e d z i c k i A . Stosunek prawno-państwowy Królestwa Kongresowego- do R osji. W arszaw a 1917.
F 1 a 11 Ol Opis m iasta Lodzi. W arszaw a 1853.
G ą s i o r o w s k a N . L ik w id a c ja polsko-rosyjska w Królestw ie Kongre- sowem. W arszaw a 1916.
G ą s i o r o w s k a N . Polska na przełomie życia gospodarczego. W a r
szawa 1922.
G ą s i o r o w s k a N . Z dziejów przem ysłu w Królestwie Polakiem. W a r
szawa 1922. ( „ E k o n o m i s t a ” ), t. I . I I .
G ą s i o r o w s k a N . Górnictwo i hutnictwo w Królestwie Polskiem 1815—
1830. W arszaw a 1922.
G i d e i R i s t . H is to rja doktryn ekonomicznych, t. I . W arszawa 1920.
G o r e m y k i n I . L . Z arys h is to rji włościan w Polsce. P etersburg 1898.
G r a b s k i W . Społeczne gospodarstwo agrarne w Polsce. W arszawa 1923.
G r a b s k i W . H is to rja Towarzystwa Rolniczego t . I . W arszaw a 1904.
G r o t o w s k i Z. Poglądy ekonomistóio polskich początków 19 stulecia na reform y gospodarcze („E k o n o m is ta ” R ok. 1911. t . I I . IV .) G r y n w a s s e r H . Demokracja szlachecka 1795— 1831. W arszaw a 1918 J a b ł o ń s k i S. Przemysł icęglowy na ziemiach polskich ( „ P r a c o
P o l s k i e j N a r a d y E k o n o m i c z n e j " w P e t e r s b u r g u ’V t. I) . W arszaw a 1919.
J a n o w i c ! L . Z arys rozwoju przemysłu w Królestwie Polskiem. W a r
szawa 1907.
J a n ż u ł I . Przem.ysł fabryczny w Królestwie Polskiem .Petersburg 1887.
J a s i u k o w i c z S. D er landschaftliche K reditverein in Königreiche Polen 1825— 1910. M ünchen 1911.
K e m p n e r St. A . B adania i szkice ekonomiczne. W arszawa 1902.
K e m p n e r St. A . Rozwój gospodarczy P o lski od rozbiorów do niepod
ległości. W arszaw a 1924.
K i r k o r - K i e d r o n i o w a Z. W łościanie i ich sprawa w dobie organi
zacyjnej i konstytucyjnej Królestw a Polskiego. K ra k ó w 1912.
K i r s z r o t- P r a w n i c k i J . Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w K r ó lestwie Polskiem i kredyt ro ln y . W arszaw a 1887.
K o ł a c z k o w s k i J . Wiadomość o dawnych fabrykach w Polsce. L w ó w 1880.
K o p c z y ń s k i J . : Rolnictwo i przemysł w Królestwie Polskiem przed wojną. W arszaw a 1924.
K o s z u t s k i S. Rozwój przemysłu wielkiego w Królestwie Polskiem.
W arszaw a 1901.
K o z a k o w s k i K . O kw estji włościańskiej w Królestwie Polskiem.
W arszawa 1860.
15.
K o z ł o w s k i W . M. Autonom ja Królestwa Polskiego. W arszawa 1907..
K r z y ż t o p ó r A . O urządzeniu stosunków rolniczych w Polsce. Poznań 1859.
K r z y w i c k i W . Dzieje p o lity k i celnej. W arszawa 1925.
L a v i s s e E . H isto ire de France contemporaine. t . IV . P aris 1920.
L i m a n o w s k i B . H is to rja demokracji polskiej w epoce porozbiorowej,.
Z u ry c li 1901.
L u b i c z S. Sprawa włościańska w Polsce porozbiorowej. K ra k ó w 1909.
L u x e m b u r g R. D ie industrielle E ntw icklung Polens, L e ip z ig 1898.
Ł a b ę c k i H . Górnictwo w Polsce, t . I . W arszaw a 1841.
M a c i e j o w s k i W . A . H is to rja włościan. W arszawa 1874.
N a g i e 1 H . P ys przemysłu tkackiego w Królestwie Polskiem od 1815 roku ( „ E k o n o m i s t a ” N r. 18). W arszaw a 1880.
O l s z e w i c z W. Staszic i Lubecki ( „ E k o n o m i s t a ” t. I.). W a r
szawa 1926.
P a m ię tn ik Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Królestwie Polskiem.
W arszaw a 1884.
P a w ł o w s k i B . K w estja włościańska w Królestwie P o ls k im i. L w ó w 1909.
P i s a r e w s k i j . I z is to rii Carstwa Polskago p r i Aleksandrę I . Smoleńsk 1926.
P o p ł a w s k i A . Długoterm inowy kredyt ziemski w Prusach i w K r ó lestwie Polskiem. W arszaw a 1917.
P o r a z i ń s k i A . Das Salzmonopol in Königreiche Polen. B o rn a —•
L e ip z ig 1913.
P r z e l a s k o w s k i R. Sejm warszawski roku 1825. W arszawa 1929..
P r z y r e m b e l Z. H is to rja cukrownictwa w Polsce, t . I . W arszawa 1927..
R a d z i s z e w s k i H. Z arys rozwoju przem ysłu w Królestwie Polskiem ( „ W n a s z y c h s p r a w a c h ” ) W arszaw a 1900.
R a d z i s z e w s k i i K i n d e l s k i . P io tr Steinkeller. W arszawa 1905.
R a d z i s z e w s k i H . Skarb i organizacja władz skarbowych w Królestwie Polskiem t . I . (1815— 1830). W arszawa 1907.
R a d z i s z e w s k i H . B a n k P o lski. W arszaw a 1910.
R e m b e r t o w s k i J. N . B a n k P o lski w okresie 50-letnim (1828— 1878).
W arszawa 1878.
R e i n s t e i n F r. Dzieje piwowarstwa w Polsce. W arszawa 1917.
R o b a k J. Z dziejów polsko-rosyjskich stosunków handlowych ( „ P r z e- g l ą d P o l s k i ” R o k 1904. kw . 3 i 4.)
R o s i ń s k i S. D er Getreidehandel im Königreiche Polen und die deut
schen Getreidezölle. Posen 1916.
R o s e E . W ie lk i Przem ysł Królestw a Polskiego przed wojną. Poznań 1918.
R o s t w o r o w s k i M. P raw no-adm inistracyjna strona budżetu K ró lestwa Kongresowego 1816— 1830 ( „ C z a s o p i s m o P r a w n i c z e i E k o n o m i c z n e ” R o k 1906).
R u t o w s k i T . W sprawie przemysłu krajowego. K ra k ó w 1883.
R u t k o w s k i J. Sprawa włościańska w Polsce w X V I I I i X I X w ieku- W arszawa 1922.
R y b a r s k i R. Sprawa włościańska na sejmie w roku 1831. K ra k ó w 1911-
16
S m o l k a S. P o lity k a Lubeckiego przed powstaniem listopadowem. 2 to m y. K ra k ó w 1907.
S o k o ł o w s k i A . Dzieje powstania listopadowego. K ra k ó w 1907.
S r o k o w s k i K. i H o f m a n J. Przem ysł węglowy w Królestwie Polskiem. D ąbrowa 1910.
S t a w i s k i E . Poszukiw ania do h is to rji rolnictw a krajowego. W arszawa 1858.
S t r a s b u r g e r E . Stan rolnictw a polskiego w dobie powojennej a p ro
gram ekonomiczny Lubeckiego. W arszawa 1915.
Stulecie Giełdy W arszawskiej (1817—-1917). W arszawa 1917.
S u l i k o w s k i A . K ró tk i rys i zasady Towarzystwa Kredytowego Z ie m skiego w Królestwie Polskiem. W arszawa 1865.
S u r o w i e c k i W . O upadku przemy siu i m iast w Polsce. W arszawa 1818.
Ś l i w i ń s k i A . M a u ry c y Mochnacki. L w ó w 1910.
T o k a r z W . W ojna polsko-rosyjska w roku 1830 i 1831. W arszawa 1930.
I i e p k a i P i e t r u s z y ń s k i . Dzieje Zakładów Przemysłowych Towarzystwa Akcyjnego K ije w s k i, Scholtze i Ska w Warszawie 1822—
1922. W arszawa 1922.
U r u s k i S. Sprawa włościańska 2 to m y . W arszawa 1858.
W i ę c k o w s k a H . Opozycja liberalna w Królestwie Konaresowem, (1815— 1830). W arszawa 1925.
W o b 1 y j K . G. Oczerki pro is to rii polskoj fabrycznoj promyszlennosti t. I . (1764— 1830). K ie w 1909.
W r o t n o w s k i A . O kredycie rzeczowym u ła tw ia n ym przez T . K . Z.
w Królestw ie Polskiem. W arszawa 1862.
W r o t n o w s k i A . Przem yśl cukrowniczy w Królestwie Polskiem W arszawa 1880.
Z a ł ę s k i W . Statystyka porównawcza Królestwa Polskiego. W arsza
w a 1876.
Z e m b r z u s k i S .: P o lity k a celna Królestw a Kongresowego 1815__1830r.
( „ P r a c e Z a k ł a d u P o l i t y k i E k o n o m i c z n e j S . G G W - w W a r s z a w i e ” s tr. 319— 372) W arszawa 1930.
Z i m m e r m a n u A. Geschichte der preussisch- deutschen H andelspoli-
tik . O ldenburg 1892. '
Z u b e l e w i i z F. A . O papierach publicznych w ogólności, ze szcze
gółowym opisem papierów krajowych i ważniejszych zagranicznych m sty tu c y j, które na ich handel w p ływ a ją . W arszawa 1843.
Z i e l i ń s k i . M onopol tytoniow y w Polsce. W arszawa 1923.
Ź R Ó D Ł A D R U K O W A N E A ) O G Ó LN E
B a r z y k o w s k i S. H is to rja powstania listopadowego, t. I. Poznań 1883-4.
u n i n A . O ziemskim systemacie kredytowym. W arszawa 1820.
H a n n A . Uwagi nad niektórem i gałęziami przemysłu krajowego. W a r
szawa 1830.
H o f f m a n K . Rzut oka na stan polityczny Królestwa Polskiego pod pano
waniem rosyjskiem . W arszawa 1831.
17
L a n g e C. Pragm atyczny rys H is to rji K re d y tu Publicznego w szczegól- nem przystosowaniu do Królestwo PolsMego. W arszawa 1824.
M o c h n a c k i M. Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831. P oz
nań 1863.
S z a n i e c k i J . O. P ro je kt utworzenia Towarzystwa czyli K o m p a n j rolniczo-handlowej. W arszawa 1820.
B ) U R Z Ę D O W E D ya rju sz Seymu Królestw a Polskiego 1818 roku.
D ya rju sz Senatu Seymu Królestwa Polskiego z roku 1825. 3 tomy wydań w roku 1828 przez N i e m c e w i c z a .
B y a rju s z Seymu z roku 1830/31. 2 to m y w y d a ł M. R o s t w o r o w s k i K raków 1907.
D zie n n ik P ra w Królestw a Polskiego, t. V I I — X I I .
D zie n n ik Urzędowy Posiedzeń Iz b y Poselskiej w czasie seymu Królestwa Polskiego w roku 1820 odbytego. O pracowany przez O b n i ń - s k i e g o.
K o n stytu cja Królestwa Polskiego w w ydawnictw ie M. H a n d e l s m a n a ,,Konstytucje Polskie 1791— 1921” . W arszaw a 1926.
M a r t e n s F. Recueil des traités et conventions conclus pa r la Russie avec les puissances étrangères, t. V I. V I I I . St. Petersburg 1878. 1888.
T a ry fa Celna Królestwa Polskiego (1823— 1827), W arszawa 1837.
Z b ió r przepisów a dm inistracyjnych Królestwa Polskiego, W arszaw a 1866.
Z b ió r rachunkowych wiadomości i objaśnień dotyczących działań T .K .Z Warszawa 1875.
Z b ió r urządzeń i przepisów B a n k u P olskie g o l 828— 1831. W arszaw a 1858
C) K O R E S P O N D E N C J A
S m o l k a S. Korespondencja Lubeckiego z M in is tra m i, Sekretarzami Stanu, Ignacym Sobolewskim i Stefanem Grabowskim. 4 to m y , K r a ków , 1909.
Ł u b i e ń s k i R. General Tomasz P om ian H ra b ia Lubieński, t. I . W a r
szawa 1899.
D ) P A M I Ę T N I K I I W S P O M N IE N IA D e m b o w s k i L . M oje wspomnienia. 2 to m y P etersburg 1902.
o z m i a n K . P a m ię tn ik i. K ra k ó w 1865.
L e l e w e l J. P a m ię tn ik i z roku 1830/31. W arszawa 1924.
N i e m c e w i c z J. P a m ię tn ik i z 1830/31 ro k u . W y d a ł M . K u r p i e l . K ra k ó w 1909.
P r ą d z y l i s k i I . P a m ię tn ik i. K ra kó w , 1909,
P r z e c ł a w s k i j A. O. K n ia ź K s a w e rij D ru cko j Lubeckij. ( „ R u s s k a- j a S t a r i n a ” 1878. t. X X , X X I ) .
S a p i e h a L . W spomnienia. L w ó w 1914.
S k a r b e k F. P a m ię tn ik i. Poznań 1878
R ozparw y historyczne T . X , z, 2.
18
E. C Z A S O P IS M A . Astrea 11. 1821— 1832, 1852.
B ibljoteka Polslca 11. 1825— 1826.
Ceres 11. 1823— 1825.
Codziennik r. 1823.
D zie n n ik N adw iślański, r. 1822.
D zie n n ik W arszawski, 11. 1825— 1829.
Ekonomista, 11. 1865— 1874, 1878— 1883, 1889— 1893, 1901— 1931.
Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego, 11. 1818 1830.
Gazeta Polska, 11. 1826. — 1831.
Gaeatz Warszawska, 11. 1820— 1830.
Iz y s Polska, 11. 1820— 1827.
K u r je r P o ls k i, 11. 1829— 1830.
K u r je r W arszawski, 11. 1821— 1830.
P a m ię tn ik Górnictwa i H utnictw a, r. 1830.
P a m ię tn ik Warszawski, 11. 1822— 1823.
P o la k Sum ienny, 11. 1830— 1831.
Powszechny D zie n n ik K ra jo w y , 1829— 1830.
Ź R Ó D Ł A R Ę K O P I Ś M I E N N E
A R C H I W U M K O M I S J I B Z Ą D O W E J P R Z Y C H O D Ó W I S K A R B U A . S E K R E T A R J A T J E N E B A L N Y
A k t a : L ik w id a c y j z A u s trją A . 2.
B ile tó w Kassowych, B . 4.
Zaprow adzenia B a n k ii Polskiego, B. 8.
L ik w id a c y j D łu g u K rajow ego z ep o ki X ię s tw a W arszawskiego D . 8.
D yssku syj w R adzie Stanu, D . 10.
F a b ry k a n tó w i R zem ieślników zagranicznych, F . 3.
Negocyacyj H a n d lo w y c h z Prussam i, H . 1.
Stosunków H a n d lo w y c h z ościennym i k ra ja m i, H . 2.
N egocyacyj H a n d lo w ych z Rossyą, H . 4.
Z b io ru Urządzeń H a n d lo w ych , H . 5.
In s tru k c y j do w ładz T ow arzystw a K redytow ego, J. L T o w a rzystw a K redytow ego Ziemskiego, K . 1.
K o m p e n sa ty długów z E p o k i K s. W arsz. pretensyam i z E p o k i K ró l. K . 4- K orespondencyi handlow ej z konsulatem G dańskim , K . 8.
K orespondecyi z W o lic k im , G irardem i K ita je w s k im za granicę w in te re - ssach g ó rn iczych i solnych w ysłanem i, K . 9.
T o w a rzystw a h a n d lu ją c y c h T o w a ra m i k o lo n ia ln e m i, K . 12.
L ik w id a c y i z obcem i D w o ra m i, L . 1.
L ik w id a c y i z Rossyą, L . 2.
K o m is s y i C entralnej L ik w id a c y jn e y , L . 9.
Obięcia M in is te riu m S karbu przez X ię cia Lubeckiego, O. 3.
P o życzki za granicą, P. 4.
19
^Rozm aitych P ro je k tó w i M y ś li do założenia T ow arzystw a K redytow ego i B a n k u Narodowego, P. 5.
P ro je k tó w do pra w i ukazów , P. 6.
P o d ró ży I . 0 . X ię cia M in is tra S karbu do Petersburga, P. 13.
R a p o rtó w działań z K o m is s y i R ządowey Przychodów i Skarbu, R . 1.
R a p o rtu z p ię cio le tn ich działań skarbow ych, R. 4.
Seymowe z ro k u 1825, S. 2.
P ro je k tó w i negocyacyj Solnych, S. 5.
T ra k ta tó w i ko n w e ncyj, T . 4.
T argów i Ia rm a rk ó w , T. 5.
T a r y ff Celnych, T . 6.
T a r y ff Celnych ta k k ra jo w e y ia k i zagranicznych (Z b ió r w yka z.), T . 7.
P ro je k tu now ey W a rz e ln i solney przez M iłego, W . 1.
R e p ro d u kcyi i H a n d lu Zbożowego w K ró le s tw ie P olskiem , Z. 2.
B. D Y R E K C J A J E N E R A L N A DO C HO DO W N IE S T A Ł Y C H a) W y d z ia ł Ogólny
A k t a : O rg a n iza cji B a n ku Narodowego, B. 1.
R a p o rtó w h isto ryczn ych W y d z ia łu Celnego w D y re k c ji Jeneralnej D o chodów N ie sta łych , C. 3.
E x e kw o w a n ia P o d a tkó w , D . 7.
G ó rn ic tw a K rajow ego, G. 3.
In s ty tu tó w i Z akładów F a b ryczn ych , I . 3.
Zaprow adzenia Oszczędności w W y d a tk a c h , O. 6.
O k ó ln ik ó w K o m is s y i Rządów. P. i. S. O. 13.
U rzą d ze n ia Rzem iosł., K u n sztó w , P rofessyi i K u p ie ctw a , R. 11.
P ro je k tó w do p ra w Sejm owych, S. 6.
T ra k ta tó w i konweneyów, T . 1.
U rządzeń i przepisów S karbow ych, U . 7, b) W yd zia ł Celny
A k t a : Stosunków H a n d lo w y c h z A u s try ą , A . 51.
F a b ry k i K o n tr o li F a b ry k a tó w K ra jo w y c h , F. 19.
K o n tro lo w a n ia H a n d lu To w a ra m i, P ro d u k ta m i i w y ro b a m i k ra jo w e m i, K .12 S tosunków H a n d lo w ych z K ra ko w e m , K . 54.
K o n tro llo w a n ia Tow arów K ra jo w y c h i zagranicznych w P rzefarbow aniu Cechy Skarbowe u trą ca ją cych , P. 15.
H a n d lu z P rusam i, P. 56.
P raw a Remissowego i k re d y to w a n ia cła. R. 21.
S tosunków H a n d lo w y c h z Rossyą, R. 57.
T a r y ff Celnych, T . 1.
H a n d lu Transitow ego, T. 8.
Roznoszenia Tow arów , T. 17.
K o n tro llo w a n ia H a n d lu T o w a ra m i Zagranicznem i, Z. 11.
20
K o n tro lo w a n ia Tow arów Zakazanych z daw nych zapasów pochodzących Z. 13.
R ozsyłania Tow arów za k w ita m i zaświadczającemi, Z. 16.
A R C H I W U M S E K R E T A R J A T U S T A N U L ik w id a c je K ró le s tw a Polskiego, A k ta z r. 1816. v o l. N r. 134.
L ik w id a c ja z Saksonją, A k ta z r. 1817. v o l. N r. 129.
L ik w id a c ja z A u s trją , A k ta z r. 1817, v o l. N r. 130.
O w za je m n ym h a n d lu K ró le s tw a P olskiego z Ces. A k ta z r. 1818. v o l. N r. 251.
O T o w a rzystw ie K re d y to w e m Ziem skiem w K r . P o l. A k ta z r. 1820. v o L N r. 5. 45.
0 h a n d lu z Gdańskiem, A k ta z r. 1820, v o l. N r. 98.
Sól, A k ta z r. 1820, v o l. N r. 57.
O Sejm ie 1825 ro k u . A k ta z r. 1821, v o l. N r. 165.
O budżetach K ró le s tw a Polskiego za 1.1. 1822/3, A k ta z r. 1822. v o l. N r. 50.51.
O zaprow adzeniu k o m p a n ji d la h a n d lu w inem i k o lo n ja ln e m i to w a ra m w K ró le s tw ie P olskiem , A k ta z r. 1822. v o l. N r. 79.
B ro w a ry i gorzelnie m . W arszaw y i P ra g i, A k ta z r. 1822. v o l. N r. 139.
O budżecie K ró le s tw a P olskiego na ro k 1824, A k ta z r. 1823. v o l. N r. 49.
Sprawozdanie N a m ie s tn ik a za ro k 1822, A k ta z r. 1823, vo l. N r. 50.
Ciechocinek, A k ta z r. 1823, v o l. N r. 60.
O b ile ta c h kasow ych K ró le s tw a Polskiego, A k ta z r. 1823, v o l. N r. 151.
U k ła d h a n d lo w y m iędzy K ró le stw e m P olskiem a W olnem M iastem K r a kow em i jego okręgiem , A k ta z r. 1823, v o l. N r. 175.
O u w o ln ie n iu ks. Staszica z obow iązków D y re k to ra K o m is ji Spraw W ew w n ę trzn ych i P o lic ji i naznaczeniu go M in is tre m Stanu, A k ta z r. 1824.
v o l. N r. 3.
O D y re k c ji G ó rn ictw a K rajo w e g o , A k ta z r. 1824, v o l. N r. 41.
Prace N ajw yższej Iz b y O brachunkow ej, A k ta z r. 1824, v o l. N r. 161.
O p ro je kcie rozm nożenia owiec w dobrach na rzecz g ó rn ic tw a oddanych A k ta z r. 1825, v o l. N r. 40.
O budżecie K ró le s tw a P olskiego na ro k 1825, A k ta z r. 1825, v o l. N r. 73.
Prace N ajw yższej Iz b y O brachunkow ej, A k ta z r. 1825. v o l. N r. 201.
O budżecie na ro k 1826, A k ta z r. 1826, v o l. N r. 12.
P e ty c je do tro n u na sejm ie 1825 ro k u , A k ta z r. 1826. v o l. N r. 55.
O szosach w K ró le s tw ie P o lskie m , A k ta z r. 1826, v o l. N r. 103.
O budżecie ro k u 1827, A k ta z r. 1826, v o l. N r. 182.
O lik w id a c ji saskiej, A k ta z r. 1826, v o l. N r. 295.
O h a n d lu z Gdańskiem , A k ta z r. 1826, v o l. N r. 297.
Prace N ajw yższej Iz b y O brchunkow ej, A k ta z r. 1826, v o l. N r. 312.
O u kła d ach h a n d lo w ych z A u s trją , A k ta z r. 1826, v o l. N r. 322.
O w zajem nym h a n d lu m ię d zy R osją a K ró l, P o l. A k ta z r. 1826. v o l. N r. 404.
P ro je k t N a m ie s tn ik a o w cie le n iu D y re k c ji K u n sztó w i P rzem yślu do K . Rz.
P. i. S., A k ta z r. 1826, v o l. N r. 413.
Tow arzystw o W y ro b ó w Zbożowych, A k ta z r. 1827. vo l. N r. 134.
P ostanow ienia odnoszące się do w w ozu i w yw o zu zboża za granicę, A k ta z. r. 1827. v o l. N r. 372.
Prace N ajw yższej Iz b y O brachunkow ej, A k ta z r. 1828, v o l. N r. 1.
21
O sprzedaży rządow ych i ta k zw. ko ro n n ych dóbr w K ró le s tw ie Polakiem . A k ta z r. 1828. v o l. N r. 125.
O ko n w e n cji z A u s trją w ro k u 1828. A k ta z r. 1828. v o l. N r. 164.
O Sejmie 1830 ro k u , A k ta z r. 1828, v o l. N r. 286.
Prace N ajw yższej Iz b y O brachunkow ej, A k ta z r. 1829, v o l. N r. 2.
Sprzedaż d ó b r narodow ych, A k ta z r. 1829, v o l. N r. 265-303.
Prace N ajw yższej Iz b y O brachunkow ej, A k ta z r. 1830, v o l. N r. 4.
O działalności i re w iz ji B a n ku Polskiego, A k ta z r. 1830. v o l. N r. 308.
O b ile ta c h B a n k u Polskiego, A k ta z r. 1830. v o l. N r. 309.
O raporcie Głównej D y re k c ji T. K . Z. A k ta z r. 1830 vo l. N r. 312.
Prace N ajw yższej Iz b y O brachunkow ej, A k ta z r. 1832. v o l. N r. 71.72.
A R C H I W U M R A D Y A D M I N I S T R A C Y J N E J
W zględem zdaw ania ra p p o rtó w przez Kom issye Rządowe i inne władze, N r. v o l. 56.
S tosunki handlow e z P ru sa m i, N r. v o l. 328.
J a rm a rk i, N r. v o l. 331.
O G ó rn ictw ie i K o p a ln ia c h , N r. v o l. 349.
W ydzie rża w ie n ie M o n o p o liu m Tabacznego N ewachow iczow i, N r. v o l. 718 Urządzenie E x e k u c ji P odatków , N r. v o l. 726.
O w yd zie rża w ie n iu dochodów ko n su m p cyjn ych m iasta stó ł. W arszaw y, N r. v o l. 1471.
O kanale n a w ig a c y jn y m łączącym W isłę z N iem nem , N r. v o l. 1677.
O B a n ku P o ls k im , N r. v o l. 1949.
O przę d za ln i ln u i ko n o p i oraz tk a ln i w yro b ó w ln ia n y c h w D obrach Gu- zow skich w Ż yra rd o w ie , N r. v o l. 3666.
W zględem c y n k u , N r. v o l. 4291.
Z w o ln ie n ia celne dla fa b r y k i w yro b ó w chem icznych. N r. v o l. 4353.
A R C H I W U M R A D Y S T A N U .
Postrzeżenia Referendarza Stanu H ubę nad A d m in is tra c ją ko n su m p cji p rz y ro ztrzą sa n iu R a p o rtu K . Rz. P. i. S. zdanego R adzie Stanu z cz y n ności ro k u 1826 w raz z ro zbiorem te j m a te rji przez wyznaczoną De- p u ta cję , N r. v o l. 48-a.
P R O T O K Ó Ł Y P O S IE D Z E Ń R A D Y A D M IN IS T R A C Y J N E J K R Ó L E S T W A P O L S K IE G O
L a ta 1 8 2 1 — 1 8 3 0.
A R C H I W U M S E N A T U K R Ó L E S T W A P O L S K I E G O . A k ta Senatu z ro k u 1825 N r. v o l. 26.
A k ta Senatu z ro k u 1830. N r. v o l. 27.
K sięga I A k t Iz b y Poselskiej Sejm u 1825 ro k u . N r. v o l. 35.
K sięga I I A k t Iz b y Poselskiej Sejm u 1825 ro k u . N r. vo l. 36.
K sięga I I I A k t Iz b y Poselskiej Sejm u 1825 ro k u , N r. v o l. 37.
P ro to k ó ł posiedzeń Iz b y Poselskiej z ro k u 1830. N r. vo l. 39.
R a p o rty D e p u ta c ji Senatu w przedm iocie sejm ików i Zgromadzeń gm in n ych oraz ru g ó w poselskich. N r. v o l. 86.
22
A R C H I W U M K A N C E L A R I I N O W O S I L C O W A . O kom orach celnych w K ró le s tw ie P olskiem . N r. v o l. 303.
O świadectwach pochodzenia, N r. v o l. 306.
O naznaczeniu Generalnego A genta M in . Finansów R o s ji w K ró l. P o l- N r. v o l. 614.
A R C H IW U M K O M IS J I R Z Ą D O W E J S PR A W W E W N Ę T R Z . I P O L IC J I A k t a :
R a p o rtó w rocznych za 1.1. 1822— 30. N r. v o l. 17182-17190.
Sprowadzenia różnych m achin z A n g lji, N r. v o l. 18414.
U d zie la n ia pożyczek B a n k u Polskiego na za kła d y przem ysłowe N r. v o l. 20137 K u p n a w e łn y na rachunek K o m is ji Rządowej Spraw W ew n. i P o lic ji oraz
dalszego je j o b ro tu , N r. v o l. 20206.
R adcy stanu D y re k to ra Jeneralnego K u n sztó w i P rzem ysłu tyczące się P re zyd e n cji Jego w D e p u ta o ji Jarm arcznej tu d zie ż ku p n a w ełny na rachunek K o m is ji R ządowej, N r. v o l. 20211.
Nowourządzonego Głównego T a rg u S-to Jańskiego na wełnę tu d zie ż składu.
tejże w W arszaw ie 2 czerwca 1828 ro k u . N r. v o l. 20245.
T argów na wełnę w W arszaw ie, N r. v o l. 20246.20247.
B I B L I O T E K A O R D Y N A C J I H R . K R A S IŃ S K IC H . K s ię g i nara d budżetow ych.
M a te rja ły do działalności pu b liczn e j Generała W incentego K ra siń skie g o t. I . 1806— 1831. N r. 4472.
Z N A C Z E N IE U Ż Y W A N Y C H S K R Ó T Ó W A . K anc. N ow . = A rc h iw u m K a n c e la rji N owosilcowa.
A . K . Rz. P. i S. D . J. D . N . = A rc h iw u m K o m is ji Rządowej P rzych o dów i S karbu D y re k c ja Jeneralna Dochodów N ie sta łych . A . K . Rz. S. W . i P. = A rc h iw u m K o m is ji Rządowej Spraw W e w n ę trz
n ych i P o lic ji.
A . R. A d m . = A rc h iw u m R a d y A d m in is tra c y jn e j K ró le s tw a Polskiego.
A . R. St. = A rc h iw u m R a d y Stanu.
A . S. St. = A rc h iw u m S e k re ta rja tu Stanu K ró le s tw a P olskiego.
A . Senatu K . P. = A rc h iw u m Senatu K ró le s tw a Polskiego.
A . S. J. K . Rz. P. I . S. == A rc h iw u m S e k re ta rja tu Jeneralnego K o m is ji Rządowej P rzychodów i Skarbu.
D j. S. S. K . P. = D ia rju s z Sejmu Senatu K ró le stw a Polskiego.
K o r. L u b . = Korespondecja Lubeckiego z M in is tra m i S ekretarzam i S tanu.
P. P. R . A d m . = P ro to k ó ły Posiedzeń R a d y A d m in is tra c y jn e j K ró le s tw a Polskiego.
P. P. R. St. = P ro to k ó ł posiedzenia R a d y Stanu.
W S T Ę P
K r ó le s tw o P o ls k ie , p o w s ta łe po k o n g re s ie w ie d e ń s k im ja k o c zęść s k ła d o w a I m p e r ju m R o s y js k ie g o , z a jm o w a ło n ie p o ś le d n ie m ie jsce w z m ie n io n y m u k ła d z ie s il „m ię d z y n a ro d o w e ] ró w n o w a g i • Choć n ie w ie lk ie t e r y t o r ja ln ie , p o s ia d a ło ono n ie w ą tp liw ie d ę sw em u p o ło ż e n iu g e o g ra fic z n e m u , d o n io s łe znaczenie p o h ty c z n e i g ospodarcze, k tó r e b y ło b y b ezsp rze cznie w ię ksze , g d y b y z a s trz e żona t r a k t a t e m w ie d e ń s k im łączność gosp od arcza w s z y s tk ic h za b o ró w n ie p o z o s ta w a ła m a r tw ą lit e r ą . S w oboda k o m u n ik o w a n ia się P o la k ó w z ie m p o ls k ic h z p rz e d r o k u 1772 rz e k o m a g w a ra n c ja w o ln e j ż e g lu g i n a rz e k a c h i k a n a ła c h ty c h te re n ó w , w o ln y t r a n z y t i t . p . o b ie tn ic e n ie p r z y o b le k ły się n ig d y w re a ln ą tre ś ć *). S a n k c jo n u ją c a k t p o lity c z n e g o ro z b io ru P o ls k i, s tw a rz a ł t r a k t a t w ie d e ń s k i ilu z je t . zw . łą czn o ści g os p o d a rc z e j, p rz e z fik c y jn e p o s ta n o w ie n ie i na n ic z e m n ie o p a i za sad y w o ln e j w y m ia n y , p o k tó r e j w is to c ie w ie le s p o d z ie w a li się z a b o rc y , ale r a c h u b y ic h p o k rz y ż o w a ły dalsze k o le je s k o m p i k o w a n e j s y tu a c ji n a r y n k a c h e u ro p e js k ic h * 2).
P o w o je n n e k r y z y s y gospodarcze s ta le z ja w is k o w ja c h — są po k o n g re s ie w ie d e ń s k im n a s tę p s tw e m d łu g ie j zaw ie r u c h y w o je n n e j. F ra n c ja , z a ła m a n a
gospodarczo
i p o lity c z n ie , d łu ż o n a i p rz e g ra n a , s to s u n k o w o n a jk ró c e j w a lc z y c m u s i 2 p s ile n ie m gosp od arczem i s z y b k o się o d b u d o w u je . S tio n a zw ycię s a, P ru s y , A u s t r ja i R o s ja , z b ie ra ć m uszą r e s z tk i s il d la sw ej oc n u o w y g osp od arczej. A n g lja , choć n a jm n ie j a k ty w n a w im p re z ie na1) D z i e d z i c k i , Stosunek prawno-państwowy Królestwa Kongres, do E o sji. s tr. 8.
2) G i d e i B i s t , H is to rja doktryn ekonomicznych, t . I , s tr. 218.
24
p o le o ń s k ie j, n a jd o tk liw ie j o dczu w a je j s k u t k i p rze z b ra k r y n k ó w z b y t u i c ię ż k ie n a s tę p s tw a b lo k a d y g os p o d a rc z e j. W r o k u 1815 w s trz ą s a r y n k ie m a n g ie ls k im p ie rw s z e p rz e s ile n ie gospodarcze, p ołą czo n e z lo k a u ta m i i ro z ru c h a m i ro b o tn ic z e m u
Z a w io d ły n a d z ie je fa b r y k a n tó w a n g ie ls k ic h z b y c ia w ie lk ic h zapasów p r o d u k c ji, g ro m a d z o n y c h w czasie w o jn y d la k o n ty n e n tu e u ro p e js k ie g o . S z y b k ie nasyce nie r y n k u p o w o d u je bezrobocie i to w a rz y s z ą c e m u , w m ia rę za o s trz a ją c e g o się k r y z y s u , ro z r u c h y lo b o tn ic z e . N a o g ó ł c e c h u ją te n o kre s p o w o je n n y d w a n ie ro z łączn e z ja w is k a : k r y z y s y i p a u p e ry z m 3).
W t y c h n ie z b y t s p rz y ja ją c y c h o k o lic z n o ś c ia c h p o w s ta je K r ó le s tw o P o ls k ie , a u to n o m ic z n ie zw ią za n e z R o s ją , g ospodarczo rz e k o m o sa m o dzie ln e, w is to c ie u z a le ż n io n e od c z y n n ik ó w m ię d z y n a ro d o w e j g o s p o d a rk i i s y s te m u gospodarczego I m p e r ju m R o s y js k ie g o . T e r y to r ju m K ró le s tw a P o ls k ie g o , zn iszczone przez w y p a d k i w o je n n a p o le o ń s k ic h , a p rz e d te m jeszcze p rze z ro z b io ry , o d z ie d z ic z y ło p o K s ię s tw ie W a rs z a w s k ie m , w s z e lk ie je g o b o lą c z k i gosp od arcze i n ie d o m a g a n ia społeczne, p o g łę b io n e p rze z pożogę w o je n n ą o ra z s y s te m k o n ty n e n ta ln y N a p o le o n a . N a jg o rę ts z ą s p ra w ą , d o m a g a ją c ą się u p o rz ą d k o w a n ia , je s t s p ra w a ro ln a , ś c iś le j — w ło ś c ia ń s k a .
O kres o rg a n iz a c y jn y K r ó le s tw a P o ls k ie g o z d a je się z a p o w ia d a ć p o m y ś ln ie ro z w ią z a n ie te j k w e s tji. K o m it e t r e fo rm y , u rz ą d z o n y g o rliw o ś c ią ks. A d a m a C z a rto ry s k ie g o , m a o praco w ać
„ ś r o d k i, ja k ie n a le ż y p rz e d s ię w z ią ć ” , a b y „ p o p r a w ić los w ło ś c ia n i m ożność s to p n io w e g o o sią g n ię c ia nie zale żne go b y t u ” .
S p ra w a ta p o ru c z o n a z o s ta je S e k c ji A d m in is t r a c y jn e j4), k tó r a in ic ju je a n k ie tę , ro z s y ła ją w ś ró d p re fe k tó w d e p a rta m e n tó w , ci o d p o w ia d a ć m a ją , ja k ozna czyć p ań szczyznę , ja k w y o b ra ż a ją so b ie n a b y c ie g r u n t u p rze z w ło ś c ia n , ja k w łasność tę za be zpieczyć, a w k o ń c u , ja k za le c a ją p rz e p ro w a d z e n ie r e fo r m y te j r z ą d o w i5 *).
N ie s te ty , ca ła ta p ró b a s ka zan a z o s ta je na n ie p o w o d z e n ie , a choć in ic ja t o r z y je j z m ie rz a ją do p o w o ln e j, e w o lu c y jn e j p o p ra w y losu w ło ś c ia n d ro g ą k o n c e s ji na rzecz ty c h ż e , o p in ja p u b lic z n a n a d m ie rn ą czcią o b d a rz a „ p r a w a w ła ś c ic ie ls k ie ” , z n a jd u ją c e
3) Tamże, s tr. 219.
4) K i e d r o n i o w a, ! i łoscianie i ich sprawa, s tr. 206.
5) L u b i c z , Sprawa włościańska, str. 105 oraz K i e d r o n i o w a , j. w, str. 211— 12.
25
w yraz w „d o b ro w o ln e j u m o w ie ” 6) — i n ic nie czyn i, b y w p ływ e m sw oim p ro b le m te n posunąć naprzód. R ząd zaś i w łaściciele ziem scy me o ka zu ją chęci w yzw o le n ia w łościanina. P ie rw szy nie in g e ru je w te j spraw ie, a podkreślają c c h a ra k te r p ra w n o -p ry w a tn y k w e s tji w łościańskiej, staje niedw uznacznie po s tro n ie w łaścicie li zie m s k ich lu b dzierżaw ców d ó b r naro d o w ych , dopuszczających się lic z n y c h nadużyć wobec w ło ś c ia n 7). S tan te n pogarszają jeszcze o b o w ią zki p o datko w e w lościaństw a. Podczas g d y z je d n e j s tro n y rzą d K ró le s tw a to le ru je w y z y s k w lościaństw a przez w łaścicieli zie m skich i dzierżaw ców d ó b r n a ro d o w ych , to z d ru g ie j s tro n y sam się p rz y c z y n ia do k o m p le tn e j jego r u in y m a te rja ln e j. Chłop znosić m u si najcięższe p o d a tk i: pośrednie od soli, podym ne, o fia rę , stanow iące przew ażną część dochodu skarbow ego8). W ty c h okolicznościach — na tle ogólnego postępu gosp o d a rki w ie js k ie j—
a bezpośrednio pod w p ływ e m d o b ro w o ln y c h um ów i re g u la c y j, d o k o n y w u je się m asow y proces p ro le ta ry z a c ji wlościaństw a.
R u g i stw a rza ją zastępy p ro le ta rja tu w iejskiego, o w yraźnem obliczu k la so w e m 9), rzesze lu d n o ści w ie js k ie j, z a tru d n io n e j w służbie fo lw a rc z n e j10). W ty m sam ym czasie, k ie d y położenie w łościań- stw a pozostaje w niezm ienion ej s y tu a c ji, o b je k ty w n ie zaś p o gorszone znacznie przez postęp ro ln ic z y , przechodzi własność ziem ska p o w a żn y k ry z y s , d a tu ją c y się jeszcze od końca X V I I I w ie ku . Ciągle okupacje , k lę s k i n ie u ro d za jó w , zm uszają w ła ś c i
c ie li ziem skich do zaciągania pożyczek na p o trz e b y pospodarcze.
Pozorna p opraw a za K s ię s tw a W arszaw skiego nie ra tu je p o ło żenia d łu ż n ik ó w , k tó rz y , z pow odu n is k ie j ceny g ru n tó w i k r y zysu zbożowego, nowe zaciągać m uszą d łu g i, a te w raz z p r o c e n ta m i dochodzą do n ie b y w a ły c h sum. W ro k u 1807 ogłoszone zostaje m o ra to rju m i o d tą d spraw a k r e d y tu wiąże się ściśle z lo sam i p ru s k ic h k a p ita łó w , k tó re , ja k o zdobycz w ojenna Napoleona, przekazane zostają s k a rb o w i K się stw a , a po te m przechodzą do i ządu K ró le s tw a 11). Po ro k u 1815 rzą d K ró le s tw a nie je s t w s ta nie p rzezw yciężyć tru d n o ś c i w p o lity c e zbożowej, będących k o n
) ( i r a ń s k i , Społeczne gospodarstwo agrarne w Polsce, s tr. 279.
') K i e d r o n i o w a , j. w, s tr. 231 i następne. G r a b s k i , i. w s tr. 282.
8) K i e d r o n i o w a , 3. w ., s tr. 289— 293.
9) S t r a s b u r g e r , Stan rolnictw a polskiego, str. 10.
10) G r a b s k i , j . w ., s tr. 298— 299.
u ) J a s i u k o w i c z, D er landschaftliche Kreditnerein, s tr. 8.
!["Poczet uczonych polskich (pionierów nauk matematyczno-przyrodniczych)", Andrzej Bandomir, Warszawa 1975 : [recenzja]]()