Mieczysław Gogacz
Nie arystotelizm, lecz tomizm (próba
polemiki z o. I.M. Bocheńskim)
Studia Philosophiae Christianae 19/1, 167-170
M A T E R I A Ł Y
I
R E C E N Z J E
S tu d i a P h ilo s o p h ia e C h r is tia n a eA T K 19(1983)1
Z ZAGADNIEŃ METAFIZYKI I HISTORII FILOZOFII
M IEC ZY SŁA W G O G A C ZNIE ARYSTOTELIZM, LECZ TOMIZM
(p ró b a p o le m ik i z o. I. M . B o c h e ń sk im )
W w y w ia d z ie , o p u b lik o w a n y m w T y g o d n ik u P o w s z e c h n y m z d a tą
6
g rudnia 81, o. I. M. B o c h e ń s k i w y r a ż a p o g lą d , że „ c z ło w ie k d z iś ż y jący n ie m a in n e g o w y b o ru : t r z e b a b y ć a lb o a r y s to te lik ie m , a lb o heglistą” ł.O dpow iedzm y z a ra z , że, ow szem , n ie m a in n e g o w y b o ru : t r z e b a b o w iem b y ć to m is tą . Z n a c z y to , że filo zo f, k tó r y p rz y p o m o c y h is to rii filozofii, a w ię c p rz y p o m o c y w ie lk ic h p rz e m y ś le ń p r e c y z u je sw o je rozum ienia i ic h u ję c ia , n ie m o że d z iś ju ż b y ć a n i a r y s to te lik ie m , a n i h eg listą. A ry s to te liz m i h e g liz m , o d c z y ta n e ja k o re a liz m i id e a liz m , co w p ro w a d z a w p e r s p e k ty w ę te o rio p o z n a w c z ą , s t a w ia ją w o b e c n ie zgodności w ie d z y z p o z n a w a n y m i b y ta m i. A b y t ę n ie z g o d n o ś ć u s u nąć, filozof p o s z u k u je p e r s p e k ty w y m e ta fiz y c z n e j. W t e j p e r s p e k ty w ie ary sto telizm je s t p lu r a liz m e m b y tó w , h e g liz m je s t momiizmem. J a k o idealizm i m o n iz m , h e g liz m n a d a j e się ty lk o do o d rz u c e n ia . A r y s to telizm ja k o r e a liz m i p lu r a liz m n ie w y tr z y m u je do k o ń c a k o n f r o n ta c ji z rzeczyw istością b y tó w , do k tó r y c h p o p rz e z m e ta f iz y k ę n a s p ro w a d z i. „Poza lo g ik ą je s t” b o w ie m n ie „ ty lk o n o n s e n s ” , le c z w ła ś n ie rz e c z y wistość.
R ozum iem , że w y ra ż e n ie „p o za lo g ik ą je s t ty lk o n o n s e n s ” je s t w e z w aniem do o d p o w ie d z ia ln e g o m y ś le n ia . O soby, p o le m iz u ją c e z m e t a fizyką b y tu , b io r ą je d n a k z te g o w y r a ż e n ia z a c h ę tę do n e g a c ji m e t a fizyki. do u z n a n ia lo g ik i za n a u k ę p ie r w s z ą , a ty m sa m y m d o o p a r cia filozofii n a a n a liz ie m y ś le n ia , w ie d z y , w s u m ie k u lt u r y , e w e n tu a l n ie do p o d d a n ia rz e c z y w is to ś c i p ra w o m lo g ik i są d z ą c , że w y r a ż a ją on e niezm ienne p r a w a m y ś le n ia . J e ż e li n a w e t b y t a k b y ło , to z te g o n ie w ynika, że filo z o fia sp ro w a d z a się do a n a liz y m y ś le n ia , w ie d z y , k u l tu ry , lu b że z ic h a n a liz y m a w y c h o d z ić k u rz e c z y w is to ś c i. R o z w a ż a ją c choćby a r y s to te liz m w ie m y , że je s t o d w ro tn ie : p ie r w s z a je s t r z e czywistość. w t ó r o e są m y ś le n ie , w ie d z a , k u l t u r a , lo g ik a i a n a liz a . I sa one o ty l e sk u te c z n e i u ż y te c z n e , a w p e w n y m s e n s ie n a w e t praw dziw e, o ile w y r a ż a ja rz e c z y w is to ś ć b y to w a n ia , a n ie p o d m io t myślenia, k tó r y je s t W tedy ty m p o d m io te m , g d y je s t re c e p ty w m y
1
I. M. B o c h e ń sk i, Poza lo g ik ą j e s t t y l k o n o n se n s , „ T y g o d n ik P o w szechny” , 35(1981) n r 49, z dn. 6.X II.i w tó r n ie a k ty w n y , to z n a c z y w o b s z a rz e o d e b r a n y c h in f o r m a c ji (sp e cies). W y n ik r e c e p c j i w e r y f ik u je je d n a k n ie in t e le k t w o p a rc iu o n ie z m ie n n e p r a w a m y ś le n ia , le c z re a ln o ś ć p o z n a w a n y c h b y tó w , u ję t a p rz e z in te le k t i w y ra ż o n a w m e ta fiz y c e . L o g ik a , w c ią ż p re c y z o w a n a je j h i s to rią , p o m a g a w y k ry ć ty lk o i aż n d e a d e k w a tn o ś ć m ię d z y m e ta f iz y k ą i rz e c z y w is to śc ią . T e j m e ta f iz y k i je d n a k n ie m o że a n i w y tw o rz y ć , a n i z a s tą p ić . D z ię k i lo g ice, lecz w c ią ż w p o w ią z a n iu m y ś le n ia z h is to rią filo z o fii, w ie m y je d y n ie , że m e ta fiz y k a A r y s to te le s a w y m a g a k o re k ty . D o k o n a ć je j m o że k o r z y s ta ją c y z h is to r ii filo z o fii filo z o f b y tu .
R o z w a ż a ją c rz e c z y w is to ś ć p rz y p o m o c y u s t a le ń A ry s to te le s a , św . T o m a s z z A k w in u d o strz e g ł, że je s t o n a w ię c e j niż ty lk o fo r m ą i m a te rią , że w o b e c te g o A ry s to te le s w s w e j m e ta fiz y c e n ie w y r a z ił w sp ó łs ta n o - w ią c e g o b y ty a k tu is tn ie n ia . I św . T o m a sz n ie m ó g ł p o p ra w ić te j m e ta fiz y k i. M ógł je d y n ie w y p ra c o w a ć n o w ą m e ta fiz y k ę , w k tó r e j a k t i s tn ie n ia w y z n a c z a ro z u m ie n ie fo r m y i m a te rii. N ie m a ic h b o w ie m b e z a k tu is tn ie n ia .
T ę ró ż n ic ę m ię d z y a r y s to te liz m e m i m e ta f iz y k ą św . T o m a sz a z A k w i n u u w y r a ź n ił E. G ilso n . W ciąż je d n a k g ro z i filo zo fo m , n a w e t po le k tu r z e d z ie ł św . T o m a sz a i te k s tó w E. G ilso n a , m y ś le n ie a r y s to te liz m e m , w y ra ż o n y m w ję z y k u to m iz m u . I d o d a jm y , że c z ę stą o d m ia n ą to m iz m u je s t d ziś to m iz u ją c y a rty s to te liz m , za k tó r y m zresZ tą o p o w ia d a się t a k że o. I. M. B o c h e ń sk i.
U w a ż a ją c , że m u s im y w y b r a ć a lb o a ry s to te liz m , a lb o h e g liz m i s u g e r u ją c w y b ó r a r y s to te liz m u d la jeg o te o r ii „ h y le i m o r fę (m a te r ia łu i tr e ś c i) ” ja k o „ n a rz ę d z i do a n a liz y ” , o. I. M . B o c h e ń sk i z a ra z e m r a dzi te o lo g o m w y p r a c o w a n ie te o lo g ii a n a lity c z n e j. S ą d z i b o w ie m , że „ a n a lity c z n a te o lo g ia ... to b y łb y p ra w d z iw y to m iz m ” , g d y ż św . T o m asz „ z a w d z ię c z a sw o ją w ie lk o ś ć m ię d z y in n y m i te m u , że z a s to s o w a ł o d w a ż n ie w b r e w w s z y s tk im w s p ó łc z e s n y m m u k o łtu n o m — n o w ą lo g ik ę d o z a g a d n ie ń w ia r y ” . T e o lo g ia , p o d o b n ie ja k h u m a n is ty k a , k tó r a je s t ty lk o b a r d z ie j zło żo n ą i tr u d n ie js z ą p o s ta c ią n a u k p rz y ro d n ic z y c h , „ p o w in n y b y ć z b u d o w a n e lo g ic z n ie , to je s t w r a m a c h lo g ik i fo r m a ln e j. A lo g ik a fo r m a ln a , n a u k o w a je s t ty l k o j e d r a d z is ia j, m ia n o w ic ie lo g ik a m a te m a ty c z n a ” . P o z a tą lo g ik ą je s t w e d łu g o. I. M. B o c h e ń sk ie g o w ła ś n ie „ ty lk o n o n s e n s ” . P ro p o z y c ja o. I. M . B o c h e ń sk ie g o je s t n a s tę p u ją c a : m a m y d o d y sp o z y c ji n a s z e m y ś le n ie i n a u k i, ja k n p . te o lo g ia , h u m a n is ty k a , n a u k i p rz y r o d n ic z e . N a sz e m y ś le n ie je s t a r b i tr e m , k t ó r y w ie , że n a u k i „ p o w in n y b y ć z b u d o w a n e lo g ic z n ie ” . T a lo g iczn o ść m a je d n ą p o s ta ć : w ła ś n ie p o sta ć lo g ik i f o r m a ln e j, k tó r e j w e r s j ą n a u k o w ą je s t lo g ik a m a te m a ty c z n a . T y lk o n a u k i p rz y ro d n ic z e s to s u ją lo g ik ę m a te m a ty c z n ą . P o w in n a ją s to so w a ć ta k ż e h u m a n is ty k a i te o lo g ia . Z a s to s o w a n ie w te o lo g ii t e j lo g ik i b y ło b y to m iz m e m . T o m iz m w o b e c te g o to o d w a ż n e s to s o w a n ie lo g ik i „do z a g a d n ie ń w ia r y ” . I z n o w u m u s z ę d o d ać, że ro z u m ie m to u p ro s z c z o n e w w y w ia d z ie m y ś le n ie o. I. M . B o c h e ń sk ie g o . R o z u m ie m , że je s t ono u k ła d e m a k c e n tó w , w e z w a n ie m do lo g iczn eg o b u d o w a n ia n a u k . S ą d z ę te ż , że n a to w e z w a n ie w ie lu to m is tó w s t a r a slię ju ż od d a w n a o d p o w ie d z ie ć w sw y c h p u b lik a c ja c h . S ą d z ę je d n a k z a ra z e m , że lo g iczn o ść n ie m a w y łą c z n ie p o s ta c i lo g ik i m a te m a ty c z n e j i że to m iz m n ie p o le g a ty lk o n a s to so w a n iu lo g ik i w te o lo g ii. O w szem , św . T o m a sz p o s łu g iw a ł się lo g ik ą A ry s to te le s a , ta k ż e jeg o te o r ią m a te r i i i fo rm y , z a ra z e m je d n a k h i s to r ią filo z o fii T o zw ażając w „ z a rz u ta c h ” t a k w ie le p rz e c ie ż ró ż n y c h
stanow isk. I n ie c h o d ziło m u ty lk o o lo g ic z n e z b u d o w a n ie te o lo g ii. Chciał p rz e d e w s z y s tk im z ro z u m ie ć rz e c z y w is to ść . S ta w ia ł je j d w a p o d staw ow e p y ta n ia : czy je s t i c z y m je s t (a n sit, q u id sit). S ta w ia ł ta k i e pytania w s z y s tk im b y to m . D o p ro w a d z iły go orne do z ro z u m ie n ia , że każdą k o m p o z y c ję z f o r m y i m a t e r i i w y p rz e d z a u r e a l n ia j ą c y t ę k o m pozycję a k t is tn ie n ia , z a w a r ty w n ie j ja k o a k t b y tu . T a k ie r o z u m ie nia, w y ra ż a n e w z d a n ia c h , s ta n o w iły m e ta f iz y k ę : p ie r w s z y z a p is r z e czyw istości. T e n z a p is w e r y f ik o w a ła k o n s e k w e n c ja : ż a d n e z d a n ie m e tafizyki n ie m o ż e b y ć n e g a c ją is tn ie n ia . T a k o n s e k w e n c ja s k u te c z n ie j n iż h rz y tw a O c k h a m a o cz y sz c z a ła m e ta fiz y k ę , te o lo g ię , te o r ię c z ło w ie ka, filozofię p r z y r o d y z p ro b le m ó w p o z o rn y c h , a lo g ik ę s y tu o w a ła w e w łaśaiw ym je j m ie js c u n a u k i p o m o c n ic z e j, a n ie ro z s tr z y g a ją c e j. R o z strz y g a n ie n a le ż a ło do rz e c z y w is to śc i, ja w ią c e j s-ię w in te le k ta c h w p o staci ro z u m ie n ia , w y ra ż o n e g o n a jp i e r w w m e ta fiz y c e .
P raw d ziw y to m iz m to w y r a ż a n e r o z u m ie n ie je d n o s tk o w y c h b y tó w istn iejący ch . T o w y r a ż a n e r o z u m ie n ie s ta n o w i m e ta fiz y k ę . T o m iz m e m je st m y ślen ie m e ta fiz y k ą , k tó r a k o r y g u je w y ro z u m o w a n ą w a r s t w ę te o logii, h u m a n is ty k ę , nauiki p rz y r o d n ic z e i n a w e t lo g ik ę . J e s t to m y ś len ie b y ta m i is tn ie ją c y m i t a k k o n s e k w e n tn e , że n a p r a w ia j ą c e sa m ą naw et m e ta f iz y k ę p rz e z u s u w a n ie z n ie j s u b te ln ie w n ie j s p lą ta n y c h tw ierd zeń g łó w n ie A r y s to te le s a i A w ic e n n y z tw ie r d z e n ia m i św . T o masza. J e s t to z k o le i r o z w ija n ie w m e ta fiz y c e św . T o m a sz a u ję ć z a s y g n alizo w a n y ch i u k a z y w a n ie a s p e k tó w b y tu jesz c z e d o ty c h c z a s n ie z id e n ty fik o w a n y c h , le c z w y n ik a ją c y c h z r o z u m ie n ia b y tu ja k o is tn ie n ia i istoty. J e s t to w s p a n ia łe p o s z e r z a n ie i p o g łę b ia n ie ro z u m ie n ia , c o ra z pełniejsze w id z e n ie rz e c z y w is to ś c i w s ta n o w ią c y c h b y ty p rz y c z y n a c h w e w n ę trz n y c h i z e w n ę trz n y c h , w id z e n ie w ła s n o ś c i b y tó w i w y z n a c z o nych przez nde r e la c ji. T o d o sło w n ie b ie r n e o czy szczen ie in te le k tu , d o znaw anie rz e c z y w is to śc i, k tó r a k o n te m p lu ją c y ją in t e le k t u w a ln ia od naw yku d o p o w ia d a n ia o n ie j te g o , cz y m n ie je s t i s k ła n ia do w y r a żania ty lk o w y w o ła n y c h ro z u m ie ń .
Tak r o z u m ie ją c i u p r a w ia ją c m e ta fiz y k ę , t a k o tw ie r a ją c się n a r z e czyw istość d z ię k i tr e n in g o w i, k tó r y m je s t s tu d iu m h is to r ii filo z o fii, — polegające n a w n ik a n iu w s k o m p lik o w a n e ro z u m o w a n ia , u c z ą c e lo g ic z ności ra c z e j s k u te c z n ie j n iż m a te m a t y k a , g d y ż w ią ż ą c e in t e le k t z r e a l nością, a n ie z m y ś la n y m i m o ż liw o śc ia m i, p rz y z w y c z a ja ją c e do k o n t a k tu z b y ta m i, a n ie z p o ję c ia m i, — m o ż e m y d z iś p re z e n to w a ć s łu c h a czom p rz e m y ś le n ie c h o ć b y te o r ii p rz y c z y n c e lo w y c h i z a s to s o w a n ia t e j te o rii w m e ta fiz y c e c z ło w ie k a , z k o le i u w y r a ź n ie n ie te o r ii o b e c n o śc i przez o d ró ż n ie n ie r e l a c j i o so b o w y c h , o p a r ty c h n a w ła s n o ś c ia c h t r a n sc e n d e n ta ln y c h , od r e l a c ji p o z n a w a n ia i d e c y z ji, o p a r ty c h n a w ła s n o ś ciach isto ty , p o n a d to p o g łę b ie n ie te o r ii s t w a r z a n ia w s to s u n k u do d o ty ch czaso w ej li t e r a t u r y i z w ró c e n ie u w a g i, że n ie p rz y c z y n a sp ra w c z a , lecz p rz y p a d ło śc i p o d tr z y m u ją b y ty w ic h is tn ie n iu . N ie p o w ta rz a m y w erb aln ie u ję ć św . T o m a sz a , le c z m y ś lim y jeg o ro z u m ie n ie m b y tu . A staram y się to ro b ić po p r o s tu ty lk o k o n s e k w e n tn ie . T a k o n s e k w e n c ja prow adzi do u k a z y w a n ia a s p e k tó w b y tu je s z c z e d o ty c h c z a s w ła ś n ie n ie z id e n ty fik o w a n y c h .
Myślę, że o d n o si się do n a s z d a n ie z w y w ia d u o. I. M. B o c h e ń s k ie go, że „być to m is tą n ie zn a c z y p o w ta rz a ć w s z y s tk o , cc p o w ie d z ia ł św . Tomasz, a le p o s tę p o w a ć ta k , j a k o n b y łb y w n a s z y m p o ło ż e n iu p o stąp ił”.
m e ta fiz y k i d la lo g ik i, g d y ż jeg o w ra ż liw o ś ć n a r e a l n e is tn ie n ie , a m n ie j n a lo g ic z n ie o p is y w a n e m o ż liw o śc i, k ie r o w a ła go do rz e c z y w is to ś c i b y tó w . Niie w łą c z y łb y te ż w sw ą m y ś l h e id e g g e ry z m u , co ro b i d ziś to - m izrn tr a n s c e n d e n t a ln y , g d y ż p rz e c ie ż p r a w ie w z ru s z a ją c o b r o n ił się p rz e d s u b te ln y m i u ję c ia m i A w ic e n n y s to s u ją c je n a ró w n i z u ję c ia m i A ry s to te le s a . T y lk o w ię c p o s łu g iw a ł się ic h u ję c ia m i, le c z sa m ro z w a ż a ł rz e c z y w is to ść . Ic h m e ta fiz y k a b y ła jeg o d ro g ą do z ro z u m ie n ia b y tu w ty m a n s it i quid, sit. T ą m e ta fiz y k ą , a n ie lo g ik ą , p re c y z o w a ł te o lo g ię . O w szem , lo g ic z n o śc ią , lecz lo g iczn o ść je s t n a t u r ą r a c z e j m e ta f iz y k i n iż lo g ik i.
N ie p o w ta r z a m y w s z y stk ie g o , „co p o w ie d z ia ł św . T o m a sz ” . P o s łu g u je m y się jeg o m y ś lą . To, oo u k a z u je m y w b y ta c h , n ie z a w sz e je s t o p is a n e w je g o te k s ta c h . J e s t je d n a k w y n ik ie m k o n s e k w e n tn e g o p o b u d z a n ia n a sz e g o m y ś le n ia jeg o ro z u m ie n ia m i, m y ś le n ia p o d d a n e g o rz e c z y w is to śc i. A ro z p o z n a ją c rz e c z y w is to ść p rz e k o n u je m y się, że św . T o m a sz w y ra z ił ją w s w e j m e ta fiz y c e i że w ie le je s t je s z c z e do w y r a że n ia . S ta r a m y się to d o p o w ied zie ć.
S T A N IS Ł A W K R A J S K I
KONCEPCJA BOGA W PIĄTYM ROZDZIALE „DE ENTE ET ESSENTIA” TOMASZA Z AKWINU
1. W stę p . 2. U ję c ie B oga ja k o p o s ia d a ją c e g o is to tę . 3. U ję c ie B oga ja k o sa m e g o is tn ie n ia . 4. U ję c ie B o g a ja k o d o sk o n a łe g o . 5. Z a k o ń c z e n ie .
1. W S T Ę P
W p ie r w s z y m a k a p ic ie p ią te g o ro z d z ia łu D e e n te e t e s s e n tia w r a m a c h o m a w ia n ia je d n e g o z tr z e c h sp o so b ó w is tn ie n ia is to ty w s u b s ta n c ja c h p r z e d s ta w ia T o m a sz k o n c e p c ję B oga. P o b ie ż n a a n a liz a t e k stu zdaje" się św ia d c z y ć o ty m , ż e p re z e n to w a m e j k o n c e p c ji n ie c e c h u je o ry g in a ln o ść . T o m a sz w p la ta b o w ie m s w o ją m y ś l w b o g a tą e ru d y c ję w t a k i sposób, że tr u d n o o d d z ie lić to , co to m a s z a w e , od teg o , co p r z y to c z o n e .
N ie k tó r y m tw ie r d z e n io m T o m a sz n a d a je w y ra ź n ie s t a tu s w ła s n e j m y ś li, in n y c h n ie o p a tr u je k o m e n ta rz e m , p o z o sta łe n ie lic z n e k r y t y k u j e lu b k o n tr a s tu j e z w ła s n y m i tw ie r d z e n ia m i. J ę z y k , k tó r e g o u ż y w a , o p a rty n a s c h e m a c ie je d n o ś ć — w ie lo ś ć , d o s k o n a łe — n a jd o s k o n a ls z e , c h a r a k te r y s t y c z n y je s t d la n e o p la to ń s k ic h u ję ć B oga. C zy żb y w ię c p isząc D e e n te e t e s s e n tia T o m a sz n ie p o s ia d a ł jesz c z e w ła s n e j do k o ń c a p r z e m y ś la n e j k o n c e p c ji B oga i d la te g o do sw o ic h tw ie r d z e ń d o łącz y ł n e o p la to ń s k ie ro z w ią z a n ia ? T a k s ą d z i M ie c z y sła w G o g acz *. C zy je s t ta k je d n a k w is to c ie ?
P r z e d s ta w io n a p o n iż e j szczeg ó ło w a a n a liz a in te r e s u ją c e g o n a s t e k s tu , p o zw o li, w y d a je się, ro z w ia ć is tn ie ją c e w ą tp liw o ś c i. D o k o n u ją c t e j p r a c y w y b r a liś m y o d w o ła n ie się do p o ls k ie g o tłu m a c z e n ia w ce lu
1 P o r. M. G ogacz, Z a w a r to ś ć p r o b le m o w a tr a k ta t u „De e n te e t e s s e n tia ” T o m a s z a z A k w i n u , w : O p era P h ilo s o p h o r u m M e d ii A e v ii, W a rs z a w a 1976, t. 1, s. 9— 109.
