T o m ( V o l u m e ) X X X V I I I — 1968 Z e s z y t ( F a s c i c u l e ) 2—3 K r a k ó w 1968
FRANCISZEK BIEDA
FORMACJA NUMULITYCZNA W ZACHODNICH KARPATACH FLISZOWYCH
(Tabl. X X II—XXIV)
Formation nummulitique dans le Flysch des Karpates Occidentales
(PI. X X I I — X X I V )
T r e ś ć . W obszarze fliszow ym Karpat Zachodnich (Polska, Czechosłowacja) w ystęp u ją w osadach fliszow ych w apienie egzotyczne zawierające duże otwornice w iek u paleoceńskiego i eoceńskiego. Egzotyki te pochodzą z osadów form acji nu- m u litycznej, która tw orzyła się synchronicznie z fliszem . Na podstaw ie sk am ien ia
łości określono, że egzotyki te należą do:* paleocenu, dolnego eocenu, dolnej części środkowego eocenu i do górnego eocenu. Przeprowadzono porów nanie tych egzo
tyk ów z poziomami dużych otworndc w e fliszu. Znane są także egzotyki z eocenu tatrzańskiego, który przedstawia form ację num ulityczną zachowaną in situ. Facja w apien i num ulitow ych, która przedstaw ia fację typow ą form acji num ulitycznej, tw orzyła się w płytkim morzu, już to przybrzeżnym, już to na płyciznach z dala od brzegu. Do form acji num ulitycznej należą także inne osady w y stępu jące wśród fliszu trzeciorzędowego, jak nip. m argle globigerynowe, osad głębszego morza. Osady facji w apieni num ulitow ych z fliszu karpackiego ulegały szybkiej diagenezie i szyb
ko były niszczone. Paleogeograficzny obraz morza karpackiego w czasie trzecio
rzędu należy określić jako m orze z archipelagami.
WSTĘP
W obszarze fliszowych K arp at Zachodnich, w Polsce i Czechosłowacji, w ystępują w starszym trzeciorzędzie liczne e g z o t y k i tak krystalicz
ne, jak i skał osadowych różnego wieku. Wśród tych ostatnich szczególnie interesujące są egzotyki wapieni numulitowych, a to dlatego, że pochodzą one ze skał s y n c h r o n i c z n y c h utw orom fliszowym, które to skały nie zachowały się in siitu w obszarze fliszowym.
Egzotyki wapieni num ulitow ych są pozostałością odm iennej od fli
szowej formacji, którą nazwiem y f o r m a c j ą n u m u l i t y c z n ą ; na obszarze karpackim w trzeciorzędzie występowały obok siebie dwie różne formacje. Określenie num ulityczny pochodzi od n u m u l i t i k u (nu- muliticum). W prawdzie ten term in obok znaczenia sedymentologiczne- go — tu zastosowanego — m iewał także znaczenie stratygraficzne, m ia
nowicie w nauce francuskiej przez nazwę n u m m u 1 i t i c u m od czasu R e ine v i e r a pojmowano starszy trzeciorzęd. Jednak poza F rancją właściwie ten term in stratygraficzny się nie przyjął, a ostatnio także i we F rancji został uznany za nieodpowiedni (Lexique stratigraphique in te r
national, Europe, tom I, fasc. 4 a VII).
Przez określenie num ulitik należy rozumieć form ację w znacznej mierze węglanową, zaw ierającą na ogół liczne i różnego rodzaju skam ie
niałości, wśród których w ysuw ają się na pierwszy plan num u lity (a także inne duże otwornice) jako organizm y skałotwórcze, spełniające także rolę dobrych skamieniałości przewodnich. Bogactwo życia organicznego jest jedną ,z istotnych różnic między form acją num ulityezną a fliszową.
F orm acja num ulityezną dobrze rozwinięta jest w obszarze alpejsko- -środziem nomorskim i dalej k u wschodowi (Egipt, Azja Mniejsza i różne części południowej Azji). W Europie środkowej w ystępuje ona m. in. po południowej stronie obszaru fliszowego K arpat, czyli zajm uje położenie obokległe w stosunku do fliszu. Na polskim terenie jej niewielki frag
m ent stanowią osady eocenu tatrzańskiego.
W yniki badań paleontologicznych egzotyków form acji num ulitycznej stanowią główną i istotną część niniejszego opracowania. M ateriały po
chodzą od wielu geologów żyjących i zm arłych z Polski i Czechosłowacji.
Będą oni w ym ienieni dalej przy omawianiu poszczególnych znalezisk. Na tym m iejscu pragnę złożyć Im serdeczne podziękowanie za współpracę.
Panom prof. M. K s i ą ż k i e w i c z o w i i prof. H. Ś w i d z i ń s k i e m u dziękuję za cenne i pożyteczne uwagi odnośnie do różnych ustępów. P an u drow i D. B o u 1 a n g e r o w i z P aryża dziękuję za kontrolę językową te k stu francuskiego. Szczególnie wdzięczny jestem p. doc. W. P a r a c h o - n i a k o w i za podjęcie się opracowania petrograficznego egzotyków, w y niki badań nad niektórym i egzotykami są zamieszczone poniżej, pełne ich opracowanie będzie podane w osobnej publikacji tego autora. Również fotografie zamieszczone w niniejszej pracy wykonał p. doc. W. P a r a -
c h o n i a k .
Opracowanie egzotyków jest pierwszą próbą szerszego w ykorzystania tego rodzaju m ateriałów z K arpat. Miałem do dyspozycji m ateriały zbie
ran e raczej ubocznie, niektóre odkrywki z egzotykami nie zostały w pełni wyeksploatowane. Obecne już rozpoznanie egzotyków form acji num u- litycznej nasuw a pew ne pytania, n a k tóre trzeba spróbować dać odpo
wiedź. Są to pytania:
1) W jakich w arunkach obok form acji fliszowej pow staw ały skały ta k odmienne od niej?
2) Dlaczego nie zachowały się in situ w obszarze w ystępowania fliszu skały m acierzyste egzotyków?
3) W jaki sposób dostaw ały się egzotyki do osadów fliszowych?
Próbę odpowiedzi na powyższe p ytania będzie można dać w końcowej części pracy po rozpatrzeniu składu faunistycznego oraz krótkich infor
macji co do w ykształcenia petrograficznego egzotyków. P rzed p rzy stą
pieniem do właściwego tem atu trzeba wpierw dokonać przeglądu dotych
czasowych rezultatów badań dużych otwornic w K arpatach, rozpatrzyć zagadnienie w ystępowania tych otwornic n a w tórnym złożu i zapoznać się z dotychczasową lite ra tu rą o egzotykach num ulitow ych u nas.
DOTYCHCZASOWE REZULTATY BADAŃ NAD DUŻYMI OTWORNICAMI NA OBSZARZE FLISZOWYM KARPAT ZACHODNICH
Niewiele m am y wiadomości o dużych otwornicach w obszarze K arp at Zachodnich w literatu rze starszej, tj. mniej więcej sprzed 1920 roku. N aj
ważniejsze prace dotyczą obszaru pozafliszowego, eocenu tatrzańskiego, i:'órym zajmował się W. K u ź n i a r w latach 1907— 1910. W ostatnich
40 latach dużymi otw ornicam i fliszu karpackiego i eocenu tatrzańskiego zajmowali się: F. B i e d a, M. d e C i z a n c o u r t i O. P a z d r o w a . Po ostatniej wojnie włączyli się do tych badań także paleontolodzy słowac
cy: E. K o e h l e r i M. V a ń o v a oraz radzieccy ( na obszarze K arp at Wschodnich): G. I. N i e m k o w , B. T. G o l e w , K. Ł. C h ł o p o n i n .
Badania te .pozwoliły ustalić — łącznie z badaniam i nad m ałym i otwornicam i — stratygrafię poszczególnych serii fliszowych. Nie wszy
stkie jednak problem y stratygraficzne mogły być w yjaśnione w dosta
tecznej mierze; dla przykładu wspomnieć trzeba o spornym zagadnieniu wieku w arstw m enilitowyeh i w arstw krośnieńskich, które to zagadnienie wiąże się z możliwością w ystępowania dużych otw ornic n a w tórnym złożu. P rzy w ykorzystaniu dużych otwornic dla określenia w ieku w arstw ważne są jeszcze różne kwestie zaobserwowane w nauce nie tylko u nas, ale i gdzie indziej, a które w różny sposób rz u tu ją na wnioski przedsta
wione w pracach stratygraficznych.
1. Fauny dużych otwornic, a szczególnie num ulitów w ystępujące we fliszu są z reguły ubogie, źle zachowane, w zasadzie w ystępuje tylko form a m akrosferyczna o mniejszej wartości przy oznaczaniu gatunków.
Na zjawisko to zwraca także uwagę D. A n d r u s o v (1966, str. 337).
2. W nauce spotykam y się z różnicami w ujm owaniu granic gatu n ków. Jedni, jak J. B o u s s a c (1911), u jm u ją gatunki num ulitów bardzo szeroko, inini jak np. ostatnio H. S c h a u b (1951 e t seq.) bardzo wąsko.
Szczególne trudności zachodzą przy oznaczaniu m ałych prążkow anych num ulitów.
3. P rz y rozpatryw aniu gatunków dużych otw ornic z fliszu są liczne wątpliwości, k tóre z nich są praw dziw ym i gatunkam i przewodnimi. Dzi
siaj już wiemy, że nie wszystkie gatunki m ają jednakow ą w artość dla stratygrafii, jedne bowiem są krótko wieczne, a więc one są dobrymi skamieniałościami przewodnimi, inne żyły dłużej (tabela 1), wobec tego m ają mniejsze znaczenie; przykładem takiej długowiecznej form y jest N u m m u lites partschi, form a stosunkowo pospolita we fliszu.
4. Z powyższym stw ierdzeniem wiąże się jeszcze inne, mianowicie przy wyciąganiu wniosków co do w ieku utw orów fliszowych należy szczególnie ostrożnie postępować z uwagi na zjawiska redepozyeji.
5. Podnieść trzeba, że praca oznaczania dużych otw ornic w ym aga szczególnej staranności, konieczne jest bowiem w ykonyw anie przekrojów, dla geologa potrzebującego szybkiego oznaczania nie jest to dobry m ateriał.
Z dotychczasowych badań wynika, że w utw orach fliszowych K arpat Zachodnich można wyróżnić szereg poziomów dużych otwornic. Z prac poprzednich (F. B i e d a , 1946, 1963 a) wynika, że istnieje 7 odrębnych p o z i o m ó w od m astry ch tu zaczynając po oligocen. Okazało się (F. B i e d a, 1963 b), że poziom 5 (górnolutecki) w T atrach da się podzie
lić n a trzy mniejsze jednostki nazwane h e m e r a m i , razem więc m a
my 9 ogniw stratygraficznych w obszarze K arp at Zachodnich w czasie m astrycht-oligocen. Zdaniem D. A n d r u s o v a i E. K o e h l e r a (1963) jest 10 poziomów.
Najbogatszą w duże otwornice okazała się seria m agurska. Liczni nasi geolodzy, a przede wszystkim M. K s i ą ż k i e w i c z, odkryli wiele stanowisk z tym i faunam i, a taki poziom jak piaskowiec pasierbiecki (Atlas Geol. Polski, 1962) okazuje się poziomem całkowicie łatw ym do stw ierdzenia w drodze faunistycznej. W serii m agurskiej wszędzie jest
taka sam a kolejność poziomów dużych otwornic; mimo tak silnego zróż
nicowania facjakiego istnieje w yraźna zgodność poziomów oitwornico- wych z w ydzieleniam i litostratygraficznym i (F. B i e d a , 1966;
M. K s i ą ż k i e w i c z , 1966; F. B i e d a et al., 1967). Ja k na razie, nie napotkano innych, niezgodnych z ustaloną kolejnością, w ystępowań faun dużych otwornic we fliszu serii m agurskiej.
W innych seriach fliszowych K arp at polskich są w ystępowania faun dużych otwornic, co do których zachodzą różnego rodzaju wątpliwości.
Jedno z takich w ystępow ań m am y w Skaw inkach n a wschód od Lanc
korony. M. K s i ą ż k i e w i c z znalazł (1951) tu ta j w w arstw ach, które określił jako w arstw y podrogowcowe, wkładkę, w któ rej miejscami znaj
dują się praw ie wyłącznie otwornice. Tymczasowe opracowanie (F. B i e da , 1946) wykazało, że są tu następujące gatunki:
N um m ulites distans N um m ulites laevigatus Discocyclina num m ulitica Asterocyclina Stella
Obecność N. laevigatus świadczy, że m am y tu do czynienia z 4 pozio
mem dużych otw ornic wieku dolnoluteckiego. Istnieje zatem niezgodność co do wieku, ponieważ według przyjętego' (F. B i e d a et al., 1963) w straty g ra fii fliszowej poglądu w arstw y podro,gowcowe są młodsze — górnoeoceńskie. Tak na podstawie badań przeprow adzonych przez M. K s i ą ż k i e w i c z a (l.c.), jak i w łasnych obserw acji m usi isię w y kluczyć możliwość występowania tej w kładki organogenicznej na w tór
nym złożu. Według otrzym anych ustnych inform acji od p ro f. M. K s i ą ż - k i e w i c z a określenie podane w r. 1951 tych w arstw jako ,,pod£ogow- cowe”, należy inaczej potraktow ać, m ianowicie chodziło tu autorow i o pozycję tvch osadów jako niżej leżących w stosunku do w arstw rogow
cowych. Je st zatem możliwe, że te w arstw y ,,podrogowcowe” rep rezen tu ją jakiś starszy oddział w arstw hieroglifowych. Bliskie położenie tej wkładki w stosunku do w arstw rogowcowych można by także tłumaczyć albo tektonicznym i rucham i (wyciśnięcie górnej części w arstw hieroglifo
wych) albo erozją itych ostatnich.
Możliwość, że w Skaw inkach m am y przykład wtórnego złoża, tj. prze
niesienia zespołu dolnoluteckiego do górnego eocenu, a k tóra teoretycznie jest do przyjęcia możliwa, jest chyba nieprawdopodobna, chociażby ze względu ina dość znaczne rozprzestrzenienie tej wkładki, k tóre zaobser
wował M. K s i ą ż k i e w i c z (l.c.). Przem ycie m usiałoby nastąpić w sta
dium jeszcze nie skonsolidowanego osadu.
W związku z problem em w kładki organogenicznej w Skaw inkach można wysunąć jeszcze jedną hipotezę. F ak t — powyżej w yraźnie pod
kreślony — jej zupełnie odmiennego iSkładu od utw orów fliszowych, jest ona zbudowana praw ie z sam ych organizmów, nasuw a przypuszcze
nie, że m am y tu zachowaną in situ form ację num ulityczną. Na płyciźnie fliszowej n astały w pew nym momencie, inp. w czasie ruchu podnoszącego, odpowiednie w arunki dla rozwoju dużych otwornic. Widocznie jednak ruch podnoszący nie trw ał długo, nastąpił ruch odw rotny i z pow rotem nastąpiła sedym entacja fliszowa, chociaż tru d n o konkretnie się wypo
wiedzieć, czy ona napraw dę była fliszowa. Spraw a w arstw rogowcowych stanowi także problem sam w sobie — do jakiej form acji je trzeba zali
czyć.
HISTORIA BADAŃ N AD EGZOTYKAMI NUMULITYCZNYMI W KARPATACH
Zagadnienie wtórnego złoża dużych otwornic było już przedm iotem dyskusji w innej pracy (F. B i e d a , 1963 a). Tutaj rozpatrzym y jedynie występowanie egzotyków zaw ierających duże otwornice, gdyż 'tu m am y niewątpliwe dowody w tórnego złoża. W k ilku zdaniach trzeba wspom
nieć, jak isię przedstaw ia znajomość takich egzotyków w literatu rze k a r packiej.
V. U h l i g podał (1890) o -egzotykach z łupków m enilitowyeh w Mal- czyo. W. K u ź n i a r (1910) podał o egzotycznych w apieniach num ulito- wych we fliszu podhalańskim Szaflar. W r. 1931 opracowałem dw a znaleziska egzotyków num m ulitow ych, jedno znalezisko J. N o w a k a (1927) z Wańkowej, drugie B. Ś w i d e r s k i e g o z Lu czy koło Jabłono
wa, K arp aty Wschodnie. Ten ostatni egzotyk pochodzi z w arstw zlepieńca słobódzkiego.
Po ostatniej wojnie w związku z .systematycznymi badaniam i nad d u żymi otwonnicami wzrosła także ilość stanowisk z egzotykami n um uli
tycznymi, przy czym biorą udział ta k polscy, jak i czechosłowaccy geolo
dzy. O niektórych w ystępowaniach są już inform acje w literatu rze geolo
gicznej K arpat. B. B o u ć e k i A. P r i b y l podali w r. 1954 moje oznaczenia faun egzotyków z Bystric nad Olzą. W notatce z r. 1959 poda
łem inform acje o egzotykach zebranych przez d ra B. Lesko z V el’ka Causa koło Handlowej w Słowacji.
Opracowanie dużych otw ornic eocenu tatrzańskiego (F. B i e d a, 1963 b) pozwoliło stwierdzić dość częste w ystępowanie egzotyków wa
piennych, a także luźnych okazów dużych otw ornic n a w tórnym złożu, ta k w skałach samego eocenu tatrzańskiego, jak i fliszu podhalańskiego.
Bogate m ateriały egzotyków z dużymi otw om ioam i z w arstw dolnokroś- nieńskich z okolic Baligrodu zebrał A. Ś 1 ą c z k a, opracowanie paleon
tologiczne podałem w r. 1963 a.
W zespołowej pracy (F. B i e d a et a l., 1963) znajduje się kilka list faun pochodzących z egzotyków, w ty m fau n a z egzotyków z Gilowic koło Żywca znalezionych przez J. B u r ' t a n i S. S o k o ł o w s k i e g o .
W niniejszym opracowaniu zostały zebrane wszystkie inform acje 0 wyżej wymienionych wy stępów ani ach egzotyków num m ulitycznych 1 dołączono kilka nowych opracowań m ateriałów zebranych przez geolo
gów: z kilku miejscowości n a Morawach, skąd otrzym ałem m a teriały od prof. V. P o k o r n e g o , dr a V. P e s 1 a i dr a E. M e n c i k a . Z K arp at polskich mogłem jeszcze dołączyć oznaczenia z m ateriałów doc. J. B u r -
t a n, d ra A. S 1 ą c z k i i d ra R. U n r u g a .
W sumie dotychczasowe zbiory egzotyków num ulitycznych z obszaru fliszowego K arpat Zachodnich obejm ują 12 stanowisk. Dla uzupełnienia podaję ponadto inform acje o w ątpliw ych egzotykach z kilku odsłonięć oraz o bardzo drobnych egzotykach, niew ątpliw ie z form acji num ulitycz- nej, iktóre zostały napotkane w czasie opracowywania niektórych faun dużych otw ornic z fliszu karpackiego.
Nie będziem y się zajm owali egzotykami num ulitycznym i znalezio
nym i w młodszych od fliszu utworach. O jednym takim egzotyku, m ia
nowicie z Luczy ze zlepieńca słobódzkiego, powyżej była mowa. O statnio F. S z y m a k o w s k a dostarczyła mi egzotyki num ulityczne z miocenu Mszanki około Gorlic. .
GRUPY SKAŁ EGZOTYCZNYCH Z FORMACJI NUMULITYCZNEJ
W obecnej chwili mam y różne m ateriały 'Skał egzotycznych z dużymi otwoirnicami; jedne pochodzą z form acji num ulitycznej w ystępującej in situ, a więc których pochodzenie jest znane, inne natom iast są egzoty
kam i zebranym i z obszaru w ystępowania fliszu, są to więc egzotyki z n ie znanego źródła. Poniżej zostaną wymienione te odlsłonięcia z dodatkiem występowań w ątpliwych.
1 grupa egzotyków, których skała m acierzysta jest znana: obszar eocenu tatrzańskiego, Szaflary;
2 grupa egzotyków, których .sikała m acierzysta inie jest znana: Her- śpice, V el’ka Causa, Bystrice, Grójec, Moszczanica, Gilowice, Sopotnia Mała, Stróża, Kobyle-Gródek, Karlików, okolice Baligrodu, Wańkowa;
3 grupa —■ w ątpliw e egzotyki: Sulimov, Zopy, Chomyż, Wilkowisko.
Fauny dużych otwornic z egzotyków num ulitycznych z powyżej w y mienionych odkryw ek są podane, w niektórych w ypadkach jeist więcej list gatunków z jednej miejscowości. Na listach b ra k jest nazwisk auto
rów gatunków, te inform acje znajdują się ina tabeli 1, n a której jest podane również występowanie wiekowe każdego gatunku. Wiele rodza
jów (Nummulites, Assilina, Operculinoides, Grzybowskia) w ystępują w dwu generacjach: makrosferycznej (A) i mikroisferyeznej (B). Dla uproszczenia zastosowano postępowanie, że podano formy, jeżeli są one obydwie lub tylko form a B; b ra k wyszczególnienia form y dymorficznej rozumieć należy, że jest tylko form a A; jak wiadomo, osady fliszowe rzadko zaw ierają obydwie formy.
E g z o t y k i p i e r w s z e j g r u p y — s k a ł a m a c i e r z y s t a z n a n a
Do grupy pierw szej zostały zaliczone egzotyki, k tórych skałę m acie
rzystą da się stwierdzić, gdyż zachowała się in situ. Są to egzotyki z eocenu tatrzańskiego zebrane ta k z w arstw samego eocenu, jak i z niższej części fliszu podhalańskiego, tj. z dolnej części w arstw zakopiańskich przy T atrach oraz z odpowiadających im w arstw szaf la r s'k ich w Szaflarach przy południowym brzegu Pienińskiego Pasa Skałkowego.
W eocenie tatrzańskim zostało zbadanych (F. B i e d a , 1963ib) 31 p ro filów n a obszarze Polski i Słowacji, ponadto jeden profil (XXXII) znaj
duje się już poza obszarem tatrzań sk im — tj. odkrywka w Cichem. Zo
stały wyróżnione 4 jednostki stratygraficzne nazw ane hem eram i. Z nich trzy dolne (I—III) wiekowo przynależą do górnego lutetu, odpowiadają więc piątem u poziomowi dużych otwornic. H em era IV rep rezentuje górny eoeen, czyli pokryw a isię właściwie z szóstym poziomem znanym z fliszu.
Pierw szym i osadam i form acji num ulitycznej tatrzańskiej są zlepieńce podstawowe albo dolne (E. P a s s e n d o r f e r , 1958; S. S o k o ł o w s k i , 1959; F. B i e d a , 1963 b). Wieku tych zlepieńców leżących na triasie nie znamy, b ra k w nich skamieniałości, ale jako uitwór związany z tra n s gresją środkowego eocenu, nie mogą być starsze. Na zlepieńcach leżą silnie w apniste piaskowce, w których miejscami w ystępuje pierw sza fauina dużych otwornic — I hem era z N um m ulites brongniarti. F auna ta po
chodzi z południa z oceanu Tetydy, gdyż tam są właśnie rozwinięte n a j
większe form y numulitów.
W następnym etapie w T atrach tworzą się skały o zdecydowanej
T a b e l a 1 (Tableau 1) W ystępow anie w iek o w e cytow anych gatunków
Repartition verticale des especes citees
1
OJG Oc
r—i0) PU:d
O) '(D .0 £ CJ O
ł—H
Ph
Eocen (Eocene)
>>
r— Ha
T3O
£o
T3o
‘■mSn
u3 P 'u'D G G 'Ou
UQ 3ui
C!aj CJo
bo
Nu mmul ite s pernotus Sc h a u b
Numm ulite s pernotus paraburdigalensis S c h a u b
Num-.'iulites globulus L e y m e r i e
Nu m m ul ite s globulus granulatus S c h a u b Nu m m ul ite s praelucasi D o u v i l l e
Num mul ite s praecursor ornatus S c h a u b N um mulite s semicostatus ( K a u f m a n n) Nu mmul ite s variolarius ( L a m a r c k ) Nu mmul ite s rotularius D e s h a y e s N um m ul ite s atacicus L e y m e r i e
N um m ul ite s incrassatus d e l a H a r p e Nu mmul ite s incrassatus incrassatus
d e l a H a r p e
Nu mmul ite s incrassatus ramondiformis d e 1 a H a r p e
Nu m m ul ite s vascus J o l y e t L e m e r i e Num mul ite s solitarius d e l a H a r p e Nu m m ul ite s nitidus d e l a H a r p e
N um mulite s bolcensis M u n i e r - C h a l m a s Nu m m ul ite s exilis D o u v i l l e
Nu mmul ite s vonderschmidti S c h a u b N um m ul ite s orbignyi ( G a l e o - t t i ) N um mulite s bouillei d e l a H a r p e N um mulite s pulchellus H a n t k e n N um m ul ite s budensis H a n t k e n Nu mmul ite s striatus pannonicus
R o z l o z s n i k
N um mulite s discorbinus ( S c h l o t h e i m ) Nu mmul ite s anomalus d e l a H a r p e
cd. tabeli 1
Nu mmul ite s planulatus ( L a m a r c k ) N um m ul ite s irregularis D e s h a y e s N um m ul ite s distans D e s h a y e s
Nu mmul ite s murchisoni R u t i m e y e r ( B r u n n e r )
Nu m m ul ite s subdistans d e l a H a r p e Nu mmul ite s subplanulatus
H a n t k e n e t M a d a r a s z N um mul ite s millecaput B o u b e e N um mulite s pustulosus D o u v i l l e
Num mul ite s burdigalensis d e l a H a r p e N um mulite s bactchissaraensis R o z l o z s n i k N um mulite s partschi d e l a H a r p e
N um m ul ite s gallensis H e i m
N um mulite s garnieri d e l a H a r p e Nu m m ul ite s perforatus (M o n t f o r t)
Numm ulite s praetuberculatus R o z l o z s n i k N um mul ite s aąuitanicus B e n o i s t
N um m ul ite s laevigatus (Bruguiere) N um mulite s brongniarti d ’A r c h i a c
e t H a i m e
N um m ul ite s fabianii P r e v e r
N um m ul ite s problematicus T e 11 i n i Assilina placentula ( D e s h a y e s ) Assilina laxispira ( d e l a H a r p e ) Assilina douvillei A b r a r d e t F a v r e Assilina reicheli S c h a u b
Assilina praespira D o u v i l l e Assilina exponens ( S o w e r b y ) Operculinoides nassauensis C o l e Grzybowskia m u l t i f i d a B i e d a Spiroclypeus carpaticus ( U h l i g) Operculina complanata ( D e f r a n c e ) Operculina parva D o u v i l l e
Operculina couizaensis D o n c i e u x Operculina alpina D o u v i l l e
Discocyclina seunesi D o u v i 11 e
Discocyclina archiaci (S c h 1 um b e r g e r) Discocyclina scalaris ( S c h l u m b e r g e r ) Discocyclina douvillei ( S c h l u m b e r g e r ) Discocyclina trabayensis N e u m a n n Discocyclina robe rti D o u v i l l e
Discocyclina m art hae ( S c h l u m b e r g e r ) Discocyclina n u m m u liti ca ( G ii m b e 1) Discocyclina varians ( G i i m b e l ) Discocyclina aspera (G ii m b e 1) Discocyclina strophiolata ( G i i m b e l ) Discocyclina augustae
v a n d e r W e i j d e n
Discocyclina p r a tt i (M i c h e 1 i n) Asterocyclina s t e l l a ( G i i m b e l ) Alv eo lina bosci (D e f r a n c e) Alveolina oblonga d’O r b i g n y
O b j a ś n i e n i e
E x p l i c a t i o n :
z a s i ę g p i o n o w y g a t u n k u p e w n y z a s i ę g p i o n o w y w ą t p l i w y
R e p a r t i t i o n v e r t i c a l e c e r t a i n e d e 1’e s p e c e R e p a r t i t i o n v e r t i c a l e d o u t e u s e d e 1’espfece
przewadze składników organicznego pochodzenia — w apienie num uli- towe, z których szczególnie charakterystyczna jest sikała zwana „jarcem ”, złożona praw ie wyłącznie ze skorup gatunku N um m ulites perforatus, je st to II hem era.
Osady III hem ery (z N um m ulites millecaput) zajm ują położenie p rzej
ściowe między środkowym a górnym eocenem; są one silnie zróżnicowane petrograficznie, także i skład organizmów jest bogaty, pojaw iają się licznie litotam nia. Są tu skały od praw ie czystych wapieni, wśród których są w apienie złożone praw ie wyłącznie z Discocyclinidae (wapienie dysko- cyklinowe), aż po zlepieńce nazwane zlepieńcami górnymi, które też zaw ierają otwornice. Najwyższa część eocenu tatrzańskiego jest także dość w ybitnie zróżnicowana, jest to IV hem era igónnoeoceńiska z N u m m u lites fabianii.
Wszystkie osady n um ulitiku tatrzańskiego pow stawały w morzu p ły t
kim, przybrzeżnym . W niektórych m iejscach w ystępują jednak inne skały, osadizone n a lądzie lub pochodzenia lądowego, są to piaskowce i łupki piaszczyste z florą w profilach Furkasiki i Hrubego Regla (W. K u ź n i a r , 1910) i niedawno o dkryte w profilu Chłabówki (W. S z a f e r , 1958).
Nie są to osady form acji fliszowej, przem aw ia przeciw — występowanie bogatej flory, (skamieniałości we fliszu w zasadzie inie spotykanych.
Na obszarze tatrzańskim zetknięcie się form acji fliszowej (flisz pod
halański) z form acją num ulityczną widać tylko w niektórych, raczej rzad
kich, profilach. Zdaniem S. S o k o ł o w s k i e g o (1959) jest to kontakt n a tu ry tektonicznej; widać go np. dobrze w odsłonięciu u w ylotu Małej Łąki. Szczególnie silna dyslokacja odgranicza te dwie form acje na prze
strzeni od doliny Filipki po dolinę Białki, flisz styka się tu z triasem.
Szczegółowego rozpatrzenia w ym aga obszar graniczny między fliszem a eocenem tatrzańskim na odcinku od łomu pod Capkami po dolinę Białego. W profilu Białego eocen tatrzański kończy .się na II hemerze, której w arstw y w ykazują zaburzenia, do nich przyty k ają niezgodnie w a r
stw y fliszu podhalańskiego reprezentow ane przez ciemmoisine łupki ilaste z cienkimi ławiczkami drobnoziarnistych zlepieńców, wśród których są małe egzotyki num ulitow e oraz luźne okazy dużych otwornic. Te otw or- nice nie są — przynajm niej w części ■—■ na w tórnym złożu, gdyż można było na ich podstawie wyróżnić dwie górne hem ery -— III i IV. Natom iast w drobnych egzotykach są okazy N um m ulites perforatus, a zatem II h e
m ery; egzotyki te są dobrze obtoczone. Zdaje się zatem, że na tym od
cinku zaczęła się wcześniej sedym entacja fliszowa, pod koniec środkowego eocenu.
Zagadnienie stosunku fliszu do eocenu tatrzańskiego na om awianym odcinku jest przedstawione w pracy A. S t a r c z e w s k i e j - K o z i o- ł o w e j z r. 1961. Opracowała ona odsłonięcie zrobione przy pracach nad budową skoczni, m niej więcej w środku między łomem pod Capkami a doliną Białego. Nie miałem możliwości uwzględnić tego profilu, praca z roku 1963 była oddana do druku w r. 1959. A utorka podaje, że flisz przytyka bezpośrednio do dolomitów triasowych, ale w jednym miejscu (l.c. str. 210) stwierdza: „transgredujące na dolomicie triasow ym utw ory środkowego eocenu pod postacią zlepieńców i w apienia num ulitow ego”.
B rak danych paleontologicznych uniemożliwia rozpoznanie osadów trz e ciorzędowych, i trudno powiedzieć, czy są tu ta j utw ory prawdziwego fliszu, czy jakieś w arstw y przejściowe między fliszem a eocenem ta trz a ń skim.
Problem, czy m am y w arstw y przejściowe między tym i dwoma for
macjami, jest problem em dyskusyjnym tak w danym przypadku, jak i w ogóle. Dlatego trzeba poświęcić m u nieco uwagi. S. S o k o ł o w s k i (1959, str. 209) w yraża się n a ten tem at w następujących słowach: „Stop
niowe przejścia od w apieni num ulitow ych do łupków czy piaskowców fliszowych nie zostały jeszcze w ystarczająco udokum entow ane przez ob
serwacje bezpośrednie, chociaż istnienie ich w ydaje isię praw dopodobne”.
Je st jeszcze drugi przykład, jak w ygląda bezpośredni związek między form acją fliszową a eocenem tatrzańskim , mianowicie S. S o k o ł o w s k i stwierdził, że w w ierceniu na Antałówce w Zakopanem flisz leży na osadach III hem ery, co m iałem możność isam stwierdzić na podstawie m ateriałów dostarczonych m i przez wyżej wymienianego. We fliszu, w w arstw ach dolnych, są fauny IV hem ery ( = 6 poziom dużych otwornic).
Czy można mówić o w arstw ach przejściowych, w sensie sedym enta
cyjnym, m iędzy fliszem a eocenem tatrzańskim w w ierceniu na A nta
łówce? Do basenu fliszowego, w k tórym osadzały się łupki, dostawały się m ateriały zlepieńcowate z blisko znajdującego się obszaru innej sedy
m entacji — num ulitycznej, czyli zlepieńce we fliszu to produkt norm alnej
we fliszu redepozycji; dany więc przykład nie stanow i wyraźnego p rzy kładu w arstw przejściowych, o których powyżej była mowa.
Na obszarze przytatrzańskim , na którym tw orzyła się form acja num u- lityczna, zapanowały w nielicznych najpierw miejscach (dolina Białego, Antałówka), a potem ina całym terenie odmienne w arunki oceanografi
czne, dzięki którym zaczęła się osadzać form acja fliszowa. Wspomnieć trzeba, że w górnej części eocenu tatrzańskiego w łomie pod Capkami, między III a IV hem erą, w ystępują łupki określane przez autorów (F. B i e d a , 1963 b) jako fliszowe; jednakowoż ich wygląd i zawartość a e try tu su roślinnego isą odmienne od łupków w ystępujących w dolnej części w arstw zakopiańskich.
Zestawim y poniżej różnice między osadami num ulitiku tatrzańskiego- a fliszu podhalańskiego:
Eocen tatrzański Flisz podhalański
Silne zróżnicowanie osadów Jednostajność osadów: łupki i pias
kowce
Przew aga skał bogatych w węglany Przew aga skał ilasto-kw arcowych Bogate życie organiczne B rak życia (nie licząc skam ienia
łości n a w tórnym złożu)
Wody, w których tw orzył się flisz podhalański, nie przedstaw iały odpowiednich w arunków dla rozwoju życia tak dennych, jak i plankto- niczinych organizmów; b rak w nich m ałych otwornic, k tó re zostały stwierdzone w eocenie tatrzańskim (S. A 1 e x a n d r o w i c z, S. G e- r o c h , 1963). Być może, że w najwyższych w arstw ach wody utrzy m y wało się jakieś życie, je d n ak A. R a d o m s k i (informacja ustna), nie znalazł żadnego nannoplaniktonu we fliszu podhalańskim; nie jest jasna inform acja podana przez H. B y s t r i c k ą (1964), że w w arstw ach cho
chołowskich, określonych prizez nią jako górnoeoceńskie, bez podania do
kładniejszej lokalizacji, znalazła Coccolithophoridae.
W szeregu profili eocenu tatrzańskiego oraz dolnych w arstw zakopiań
skich w ystępują egzotyki tego eocenu, skład petrograficzny i faunistycz
n y pozwala rozpoznać m acierzyste w arstw y, tj. hem ery n um ulitiku ta trzańskiego.
Najważniejsze w ystępowania tych egzotyków są podane na tabeli 2, bliższe szczegóły w pracy F. B i e d y (1963 b).
T a b e l a 2 Nazwa profilu nr profilu hem era eocenu
tatrzańskiego
egzotyki z hem ery
D olina Olczyska X' IV I
D olina B iałego XIV III (flisz) II
D olina K ościeliska X X IV IV I, II
Potok Jaroniec X X V IV II, III
D olina Lejowa X X V I IV II
D olina Chochołowska X X IX III, IV I
Szaflary (flisz) — IV II
Z tabeli 2 widać, że starsze w arstw y eocenu tatrzańskiego (hemery I i II), a wyjątkowo młodsze (hemera III) ulegały miejscami erozji i w po
staci egzotyków dostaw ały się do w arstw młodszych — przew ażnie do
6*
w arstw n um ulitiku (lub fliszu podhalańskiego) hem ery IV, a rzadko do num ulitiku hem ery III. S tratygrafia eocenu tatrzańskiego jeist bardzo dobrze rozpoznana i dlatego możemy 'tutaj uchwycić różnicę wiekową między w arstw am i m acierzystym i a warstwam i, do k tórych dostały się
egzotyki. ,
Egzotyki eocenu tatrzańskiego :są ważne dla zdania sobie spraw y z szybkości procesu diagenezy. Egzotyki przedstaw iają — z nielicznymi w yjątkam i — tw arde skały wapienne. Również obserw acja osadów fo r
m acji numuilitycznej w T atrach dała możność stw ierdzenia istnienia dość szybkich ruchów podłoża. N ajpierw zapadanie — transgresja m orza n u m ulitiku, potem w ypiętrzenie — w arstw y z florą, znowu zapadanie, zdaje się naw et gwałtowne i o dużej amplitudzie — osady fliszu.
Można przypuścić, że form acja num ulityczną tatrzańska sięgała daleko ku północy — może aż do Pasa Skałkowego Pienińskiego'. Dowodem, cho
ciaż niezbyt pewnym , są egzotyki typow ych w apieni eocenu tatrzańskiego (II hem era) w e fliszu w arstw szafilarskich w ieku IV hem ery (tabela 2).
Trudno przyjąć, że m ógłby zachodzić tran sp o rt rzeczny tych egzotyków z Tatr, skoro w górnym eocenie między T atram i a Pasem 'Skałkowym było głębokie morze. A jeszcze trudniej przychodzi podać sposób transportu wielkiego bloku w apienia num ulitow ego (III hemera), któ ry został stw ier
dzony w Cichem. Je st to w ielki olistolit osadzony w brzegowej części morza fliszowego. O statnio stw ierdzili L. K o s z a r s k i i W. S i k o r a (1966) bardzo wielkie olistolity eocenu wśród fliszu w arstw zakopiańskich w Jaszczurówce.
E g z o t y k i d r u g i e j g r u p y — s k a ł a m a c i e r z y s t a n i e z n a n a
Do drugiej grupy zostały zaliczone egzotyki, których pochodzenia, tj.
skały m acierzystej nie znamy, przynajm niej nie została ona dotychczas stw ierdzona w obszarze fliszowym, w k tó ry m te egzotyki w ystępują.
Należy tu liczny dział egzotyków. K ierując się potrzebą poznania także składu petrograficznego egzotyków przekazałem m a teriały docentowi drowi W. P a r a c h o n i a k o w i , który z pełną gotowością podjął się takiego opracowania i rezu ltaty tegoż zamierza podać w osobnej publi
kacji. Obecnie z jego upoważnienia podam inform acje o niektórych ska
łach razem z fotografiam i płytek cienkich.
Poniżej podane są krótkie inform acje o egzotykach i listy dużych otwornic; w niektórych odsłonięciach z bogatszymi m ateriałam i jest kilka list otwornic. Na podstawie składu faunistycznego został określony wiek skały w edług prac autora (1946, 1963 a) o poziomach dużych otwornic.
P rzeglądu egzotyków dokonam y idąc od zachodu.
H e r ś p i c e
Od prof. V. P o k o r n e g o z P ra g i otrzym ałem z Herśpic koło S:lav- kova dw a fragm enty skały, które przedstaw iają znaleziska ze zlepieńców z w arstw -niemczyćkich facji hustopecko-żdanickiej, tj. z w arstw h iero
glifowych serii podśląskiej.
O k a z 1 zawiera:
N um m ulites planulatus, form y A i B
Discocyclina pratti (2)
O k a z 2 zawiera:
N um m ulites globulus, form a B
N um m ulites planulatus N um m ulites pustulosus
N um m ulites partschi (3)
N um m ulites praetuberculatus N um m ulites aquitanicus Assilina placentula
Assilina laxispira, form y A i B Discocyclina sip. ind.
Fauny z Herśpic reprezen tu ją 3 poziom. Bliższe inform acje o osadach zaw ierających egzotyki podał V. P o k o r n y (1953).
V e l ’k a C a u s a
Egzotyki z tej miejscowości 'były przedm iotem osobnej publikacji (F. B i e d a , 1959), pow tórzym y ważniejsze rezultaty. W ystępowanie tych egzotyków było przedm iotem odm iennych poglądów autorów słowackich.
Zdaniem V. Ć e c h o v i ć a nie m a się tu do czynienia z egzotykami, jak to tw ierdzi B. L e s k o , lecz z konkrecjami. W danym wypadku podzie
lam y pogląd B. L e s k i widząc tutaj pewne podobieństwa do w ystępo
w ania w Bystricach; w ygląda na to-, że w obydwóch miejscowościach na w tórnym złożu są tak luźne okazy otwornic, jak i egzotyki z takim i sa
mym i otwornicami.
Z inform acji otrzym anych od wyżej wym ienionych geologów, a głów
nie od B. L e s k i, straty g ra fia w arstw w V. Ćausie (koło H andlovej) przedstaw ia się następująco:
góra. 1. w arstw y z egzotykami, fauna górnoeoceńska tak w egzoty
kach, jak i w spoiwie;
2. m argle z globigerynami;
3. w w ierceniu CC-4 utw ory zawierające także faunę górnoeoceńską (wśród niej N um m ulites brongniarti,? w tórne złoże).
W ydaje się, że fauna z górnego poziomu w ystępuje na w tórnym złożu, pochodzi zaś z w arstw napotkanych w w ierceniu CC-4 leżących pod m arg- lam i globigerynowymi.
F auna iz w iercenia CC-4 z głębokości 247—268,8 m, razem zebrana, składa się z następujących gatunków:
N um m ulites semicostatus, form y A i B N um m ulites variolarius
N um m ulites rotularius N um m ulites atacicus
N um m ulites incrassatus, form y A i B N um m ulites pulchellus
N um m ulites budensis
N um m ulites striatus pannonicus N um m ulites discorbinus
N um m ulites anomalus
N um m ulites cf. garnieri (4)
N um m ulites brongniarti N um m ulites fabianii
Operculinoides nassauensis Grzyb owskia m ultifida Spiroclypeus carpaticus Discocyclina num m ulitica Discocyclina aspera
6 Rocznik P T G t. XXXVIIiI, z. 2—3
Fauny z poziomu górnego:
a) F a u n a ze spoiwa:
N um m ulites semicostatus N um m ulites atacicus N um m ulites incrassatus N um m ulites orbignyi
N um m ulites pulchellus, form y A i B (5)
N um m ulites cf. garnieri
N um m ulites fabianii, form y A i B Operculinoides nassauensis
Operoulina alpina
b) F a u n a z egzotyków, są to piaskowce, zawiera:
N um m ulites variolarius N um m ulites incrassatus N um m ulites pulchellus
N um m ulites fabianii (6)
Spiroclypeus carpaticus Operculina alpina
Discocyclina pratti
Wszystkie powyżej podane zespoły: (4), (5), (6), :są wieku górnoeoceń- skiego — 6 poziom dużych otwornic. Nie m a zasadniczej różnicy między fauną w dole (4) a w górze (5) i (6); dość znaczny odstęp czasowy — prze
gradzają m argle globigerynowe — przem aw ia za tym, że ibyły w ahania poziomu m orza i że starsze osady mogły ulegać przemyciu.
Trzeba zaznaczyć, że oprócz N um m ulites brongniarti, form y nie spo
tykanej w górnym eocenie, a więc chyba tutaj występującej n a w tórnym złożu, także nie jest jasna spraw a z N. rotularius i N. atacicus. Okazuje się, że N. rotularius i N. atacicus isą gatunkam i długowiecznym i — na pewno od dolnego eocenu do końca środkowego, a jeist możliwość, że przechodzą one do dolnej części górnego eocenu; w skazuje n a to m. in.
występowanie tych gatunków w III hem erze eocenu tatrzańskiego (F. B i e d a, 1963 to), tj. w w arstw ach granicznych m iędzy środkowym a górnym eocenem, a N. rotularius został inawet stwierdzony w IV h e
merze.
B y s t r i c e
Z tej miejscowości położonej w pobliżu granicy polsko-czechosłowac
kiej n a d Olzą zebrał prof. B. B o u c e k fauny z dwóch poziomów.
W górnym, piaskowcowo-zlepieńcowatym są sam e egzotyki, w dolnym zaś jest w arstw a z luźnym i okazami otwornic. Mamy tu do czynienia z w a rs t
wami hieroglifowym i i B. B o u c e k i A. P r i b y 1, k tó rzy ogłosili (1954) w yniki swoich badań te j serii w raz z oznaczeniami otw ornic przeprow a
dzonymi przeze mnie, są zdania, że obydw a poziomy z otwornicami są ściśle związane, a zatem że i fauny dolnego poziomu są n a w tórnym złożu.
Z poziomu dolnego m iałem trzy próbki, fauna ich podana została przez wyżej wymienionych autorów niekom pletnie w jednej liście, dla przykładu zespołów podaję fauny z dwóch próbek.
P r ó b k a 1, określona jako bazalna w kładka zlepieńcowata z num u- litami, zawiera:
N u m m u lites pernotus N um m ulites burdigalensis N um m ulites partschi
Assilina douvillei
Assilina praespira (7)
Operculina couizaensis Discocyclina varians Discocyclina strophiolata P r ó 'b k a 2 zawiera:
N um m ulites pernotus
N um m ulites globulus granulatus N um m ulites praecursor ornatus N um m ulites vonderschmidti N um m ulites burdigalensis N um m ulites partschi
N um m ulites aquitanicus (8)
Assilina placentula Assilina douvillei Assilina praespira Discocyclina archiaci Discocyclina varians Discocyclina strophiolata
Trzecia próbka zaw iera w zasadzie te same co w próbce 2 gatunki num ulitów, z w yjątkiem N. globulus granulatus, oraz te same gatunki assilin. Obok w ym ienionych w tej próbce gatunków Discocyclina są jesz
cze w 3 próbce: D. scalaris i D. nummulitica. Zupełnie nową formą, w po
przednich próbkach nie występującą, je st Alveolina bosci.
Z jednego egzotyka pochodzącego z górnego poziomu (tabi. XXIII fig. 1) oznaczono następujący zespół, jest on w całości cytowany w pracy B o u ć k a i P r i b y l a , ale podaje się go tu taj ponownie, dla uwidocz
nienia pew nych różnic:
N um m ulites praelucasi, form a B N um m ulites pustulosus, form y A i B N um m ulites partschi, form y A i B N um m ulites aquitanicus„ form y A i B
Assilina douvillei, form y A i B (9)
Assilina reicheli
Discocyclina num m ulitica Discocyclina varians Discocyclina aspera Alveolina oblonga
Powyżej wymienione zespoły mimo pew nych różnic są tego samego wieku ■—■ 3 poziom, przy czym ze względu na w ystępowanie w nich n u m ulitów brodaw kow a tych i siatkowatych można je zaliczyć (F. B i e d a,
1959) do poziomu 3/II, tj. do górnej części dolnego eocenu. Trzeba n ato m iast zwrócić uwagę na fakt, że zespoły z poziomu dolnego m ają tylko form y m akrosferyczne numulitów, gdy zespół z egzotyką zaw iera oby
dwie formy. Inne jeszcze zapytanie się nasuwa, mianowicie jak w ytłu m a
czyć, że ta sam a fauna, a zatem trzeba ją określić jako równowiekową, jest reprezentow ana w dolnym poziomie przez luźne okazy otwornic, a w igórnym znajduje się w egzotyku.
W yjaśnienie tych dwóch zjawisk można by podać jak następuje. Osad pierwotny, o pewnej, raczej większej, miąższości, uległ diagenezie w dol
nej części tylko. Po w ynurzeniu część górna, nie zestalona, dostarczyła luźnych okazów do dolnego poziomu, a dopiero potem osad zdiagene-
6*
zowany ulegając niszczeniu dostarczył egzotyków do górnej warstwy.
Egzotyk przedstaw ia skałę, w której zachował isię nie zmieniony skład form dymorficznych num ulitów , czyli obydwie formy, natom iast w czasie transportu okazów luźnych nastąpiła w tó rn a selekcja, okazy m ałe (for
m a makrosferyczna) mogły być przeniesione dalej, do zbiornika sedy
m entacyjnego, okazy duże (forma mikrosferyczna) wcześniej zostały od
dzielone, jeszcze w strefie wód ruchliw ych, i zapewne uległy zniszczeniu.
G r ó j e c
Na południowym szczycie góry Grójec w Żywcu znaleźli J. B u r t a n i S. S o k o ł o w s k i (1956) liczne egzotyki w piaskowcu grójeckim ( = piaskowiec ciężkowicki). Są tu także egzotyki form acji [numulitycz- nej, w których w ystępuje tylko jeden gatunek: Discocyclina seunesi, for
m a paleoceńska. Na tej podstawie form acja num ulityczną tu napotkana, jest w ieku paleoceńskiego — 2 poziom dużych otwornic. Piaskowiec ciężkowicki obejm uje paleocen i dolny eocen (F. B i e d a , 1946; F. B i e d a et al. 1963).
M o s z c z a n i c a
W tej miejscowości znaleźli J. B u r t a n i S. S o k o ł o w s k i (1956) jeden egzotyk w w arstw ach dolno krośnieńskich. W niewielkiej odległości ku wschodowi jest bogata w egzotyki odkryw ka w Gilowicach, ale egzo
ty k z Moszczanicy jest zupełnie inny od tam tych. Główną masę jego sta nowią litotam nia, z otw ornic został stw ierdzony tylko jeden gatunek:
N um m ulites bouillei, form a w ystępująca właściwie tylko w górnym p ria- bonie, zatem w iek skały egzotycznej to 6 poziom, a więc nie widać róż
nicy wiekowej między inim a osadami, w których został znaleziony.
G i l o w i c e
W Gilowicach na N od Żywca znaleźli J. B u r t a n i S. S o k o ł o w - s k i (1956) w w arstw ach dolnokrośnieńskich serii śląskiej liczne egzo
tyki, w śród nich także z dużymi otwornicami. Pierw szą wzmiankę o ich faunie podano w pracy F. B i e d a et a l. 1963.
Docent W. P a r a c h o n i a k określa ich Skład następująco: ,,Na pod
staw ie przeglądu 5 preparatów mikroskopowych analizowane skały o kre
ślić można jako wapienie, w których sporadycznie w ystępuje domieszka detrytycznych kw arców i kwarcytów, o wielkości dochodzącej do 3 mm.
Tylko w jednym preparacie zaobserwowano ziarno doskonale obtoczone (wyłącznie jedno), pozostałe ziarna nie w ykazują śladów obtoczenia.
W jednym z preparatów stwierdzono obecność k ilku ziarn glaukonitu”.
Na tablicy XXIII fig. 2 jest fotografia jednej z cienkich płytek z p rze
krojam i osiowymi num ulitów .
Lista oznaczonych n a razie gatunków przedstaw ia się:
N um m ulites atacicus N um m ulites distans N um m ulites partschi
N um m ulites gallensis (10)
Assilina sp.
Discocyclina varians Asterocyclina stella
Są tu inne otw ornice z rodzajów Operculina, Alveolina, ponadto ko
rale, mszywioły, małżoraczki. Obecność licznych litotam niów wskazuje na środowisko płytkiego morza.
B rak jest przewodnich gatunków i trudno jest określić w iek tej fau
ny. N. atacicus, N. distans i N. partschi w ystępują w dolnym i środkowym eocenie, N. gallensis w środkowym. Discocyclina varians znana jest w łaś
ciwie od dolnej części lutetu, można więc z zastrzeżeniem przyjąć, że mógłby to być 4 poziom, ale b ra k dużych num ulitów typowych dla tego poziomu {N. laevigatus).
S o p o t n i a M a ł a
W r. 1965 znalazł d r R. U n r u g trzy okazy egzotyków w piaskowcu pasierbieckim serii m agurskiej w Sopotni Małej n a S od Żywca. Lokali
zacja odkryw ki według inform acji dra Unruga: „Mały dopływ ucho
dzący do potoku Sopotnia Mała przy leśniczówce „Jan y w k a”, druga ła
wica zlepieńca idąc w górę potoku. W zlepieńcu tym są liczne egzotyki skał krystalicznych (dużo łupków chlorytowych) i egzotyki skał w apien
nych”. Inform acje o tej odkryw ce podają W. S i k o r a i K. Ż y t k o (1960).
Powierzchnia egzotyków num ulitycznych jest nierówna, widać n a niej wyniosłości i zagłębienia (tabi. XXII, fig. 1, 2). Takie nierówności po
w stały raczej w czasie w ietrzenia skały n a lądzie, po jej w ynurzeniu i pokruszeniu. Dwa okazy zostały poddane badaniom paleontologicznym i petrograficznym . W ynik tych ostatnich w edług docenta W. P a r a c h o - n i a k a brzm i: „Oba analizowane p rep araty rep rezen tu ją stosunkowo czyste wapienie, z licznymi otwornicam i i w ogóle szczątkam i organicz
nymi. W węglanowym tle skalnym rozpoznawalne są pojedyncze duże obtoczone lub ostrokraw ędziste ziarna kw arcu i kw arcytów ido 4 m m średnicy. Miejscami dają się zaobserwować skupienia ziarnek pirytu, które równocześnie w ystępują też w ew nątrz otw ornic”.
O k a z w i ę k s z y (tabi. XXIII, fig. 3) zawiera:
N um m ulites exilis N um m ulites anomalus N um m ulites planulatus
N um m ulites murchisoni (11)
N um m ulites subdistans N um m ulites subplanulatus N um m ulites partschi
Assilina sp.
Discocyclina trabayensis
Z innych orgapnizmów są tu: mszywioły i kolce jeżowców.
O k a z . m n i e j s z y dostarczył właściwie oznaczalnych tylko sam ych dyskocyklin:
Discocyclina archiaci
Discocyclina douvillei (12)
Discocyclina augustae
Większy egzotyk reprezentuje niewątpliwie 3 poziom dużych otwror- nic, a zdaje się ta k i sam wiek m a też fauna mniejszego egzotyka. Jest tu ta j podobieństwo biofacji napotykanych w egzotykach z Sopotni Małej do biofacji iprezu w Akwitanii, gdzie M. N e u m a n n (1958) stw ierdziła występowanie zespołów z licznymi dysko cyklinami w sąsiedztwie zespo
łów z N. planulatus.
S t r ó ż a
W Stróży n a S od Myślenic w przysiółku Klaklino znalazła J. B u r i a n w piaskowcu ciężkowickim serii m agurskiej między różnym i egzo
tykam i jeden niewielki kaw ałek wapienia detrytycznego; w spoiwie są nieliczne okazy, k tóre można było oznaczyć jako Discocyclina cf. seunesi.
Zatem jest prawdopodobieństwo, że te n egzotyk odpowiada egzotykom z Grójca tak co do w ieku (2 poziom), jak i co do w ykształcenia p etro
graficznego.
W arto dodać, że w śród m ałych fragm entów egzotycznych, będzie o nich mowa poniżej, napotkałem w m ateriałach zebranych przez M.
K s i ą ż k i e w i c z a w Trzebuni w piaskowcu ciężkowickim niewielkie ziarno w apienia z num ulitem , który można było określić w przybliżeniu jako N um m ulites cf. solitarius. G atunek ten jest paleoceński i okazuje się, że w paleoeenie tw orzyły się n a obszarze karpackim osady — n ie które wapienne — potem zniszczone.
K o b y l e - G r ó d e k
W tej miejscowości n a N od Nowego Sącza, nad jeziorem Rożnowskim, znalazł d r A. Ś l ą c z k a liczne egzotyki w 3-metrowej ławicy w dolnej części 30^metrowego kom pleksu piaskowca ciężkowiokiego (seria śląska), określonego przez tego geologa jako I piaskowiec ciężkowicki. Wśród tych egzotyków są skały krystaliczne, wapienie sztram berskie, wapienie kalpionellowe i liczne egzotyki num ulityczne.
Otrzym ałem trzy dość duże okazy dobrze obtoczonych skał, na ich powierzchni jest rdzaw o-żelazista powłoka zwietrzeliny. Poniżej podaję inform acje docenta W. P a r a c h o n i a k a przy każdym egzotyku i skład fauny.
E g z o t y k 1 (KG1): „Na podstawie przeglądu 5 sztuk preparatów m ikroskopowych analizowane skały można określić jako wapień num u- litowy. W zasadniczym kalcytow ym tle skalnym, zbudowanym z licznych dobrze zachowanych otwornic widoczne są sporadycznie ostrokraw ędzi- ste ziarna kwarcu, o zm iennych w ym iarach, oraz odróżniające się ciem
niejszym zabarwieniem również bardzo zm iennych rozm iarów oolity. J a ko ośrodki oolitów isą bądź drobne ziarna kw arcu, bądź fragm enty otw or
nic. W niektórych prep aratach rozpoznawalne są drobne okruchy pia
skowca drobnoziarnistego o spoiwie węglanowym. Sporadycznie są drob
ne ziarna glaukonitu”.
Szlif o k a z u KG1 jest podany n a taibl. XXIV, fig. 1. Jego f a u n a składa się z:
N um m ulites pernotus
N um m ulites globulus, form y A i B N um m ulites subplanulatus, form a B N um m ulites pustulosus, form y A i B N um m ulites burdigalensis, form y A i B
N um m ulites aquitanicus (13)
Assilina placentula Assilina laxispira Operculina parva Discocyclina archiaci Discocyclina augustae
O k a z 2 (KG2) — tabi. XXIV, fig. 2. O p i s p e t r o g r a f i c z n y :
„Na podstawie przeglądu 7 preparatów mikroskopowych analizowane skały można określić jako silnie zapiaszczone wapienie. W zasadniczym węglanowym tle skalnym widoczne są liczne ostrokraw ędziste (bez w i
docznych oznak obtoczenia) detrytyczne ziarna kw arcu, o zmiennych rozm iarach, od 0,5 do 0,05 mm. Sporadycznie spotyka się drobne blaszki
m uskow itu (długości do 0,8 mm). W niektórych partiach skały udział m a
teriału detrytycznego jest ta k znaczny, że skałę określić można jako pia
skowiec o obfitym spoiwie węglanowym. W m ateriale detrytycznym , oprócz ziarn kwarcu, spotyka się również okruchy kw arcytów ”.
Z f a u n y stwierdzono tylko dwa gatunki:
N um m ulites exilis (14)
Assilina laxispira
O k a z 3 (KG3) — tabi. XXIV, fig. 3. O p i s p e t r o g r a f i c z n y :
„Na podstaw ie przeglądu 6 sztuk cienkich płytek analizowane skały można określić jako wapienie pochodzenia organicznego, częściowo 0 strukturze detrytycznej, w zm iennym stopniu zapiaszczone. M ateriał detrytyczny nie węglanowy reprezentow any jest przez ziarna kwarcu, z reguły ostrokrawędziste, a tylko w yjątkowo w ykazujące pewien sto
pień obtoczenia. Skała jest źle sortowana, co przejaw ia się współwystę- powaniem ziarn kw arcu lub kw arcytów o średnicy powyżej jednego mm 1 zupełnie drobnych ziarnek frakcji pelitycznej. Stopień zapiaszczenia w poszczególnych p reparatach jest zmienny. Ze względu n a bardzo nie
rów nom ierne rozmieszczenie ziarn kwarcu, uniemożliwiające dokonanie pomiarów planim etrycznych, udział tego składnika można określić tylko w przybliżeniu n a 2—3%”.
S k ł a d f a u n y okazu KG3:
N um m ulites globulus N um m ulites exilis N um m ulites planulatus
N um m ulites partschi (15)
Discocyclina scalaris Discocyclina douvillei Discocyclina varians Alveolina bosci
Z innych organizmów nierzadkie isą fragm enty małżów.
Zespoły wszystkich trzech okazów z egzotyków Kobylego-Gródka re prezentują 3 poziom dużych otwornic.
K a r l i k ó w
W tej miejscowości w sąsiedztwie Bukowska, w okolicach Szczawne- go, docent J. B u r t a n zebrała, obok innych egzotyków m ały kaw ałek — wielkości większego orzecha włoskiego — wapienia num ulitycznego w w arstw ach dolnokrośnieńskich. Skała składa się praw ie wyłącznie z otwornic, w tym m ałym kaw ałku w ystępują:
N um m ulites semicostatus, formy A i B N um m ulites variolarius
N um m ulites pulchellus (16)
N um m ulites problematicus N um m ulites jabianii
Operculina alpina
F auna ta reprezentuje 6 poziom. Tak fauna, jak i rodzaj sikały odpo
w iadają całkowicie m ateriałom pochodzącym z odkrywek w okolicach Ba
ligrodu, o których jest mowa poniżej.
O k o l i c e B a l i g r o d u
W r. 1963 zostały opisane egzotyki (A. S l ą c z k a , 1963; F. B i e d a , 1963 a) zebrane przez d ra A. Ś 1 ą c z k ę z poziomu e g zo tyko w ego w w a r
stwach dolnokrośnieńskich w okolicach Baligrodu w kilku miejscowo
ściach (Kalnica, Kielczawa, Roztoki Dolne). Podaję listy skamieniałości ogłoszone w pracy cytowanej:
E g z o t y k z K i e l c z a w y (nr 2 'b):
N um m ulites problematicus, form y A i B
Grzybowskia m ultifida (17)
Alveolina sp.
E g z o t y k z R o z t o k D o l n y c h (nr 5 'b):
N um m ulites semicostatus
N um m ulites variolarius, form y A i B (18)
N um m ulites pulchellus, form y A i B N um m ulites problematicus, form y A i B
W egzotyku zebranym przez O. G a m s s a w okolicach Baligrodu, brak dokładnej lokalizacji odkryw ki i(F. B i e d a , 1963 a, n r 12):
N um m ulites semicostatus
N um m ulites variolarius, forma B
N um m ulites incrassatus incrassatus, form y A i B N um m ulites incrassatus ramondiformis, form y A i B
N um m ulites pulchellus (19)
N um m ulites budensis Operculinoides sp.
Operculina alpina
Oprócz egzotyków z dużym i otw ornicam i w zbiorach m am okazy in nych egzotyków dostarczone mi przez prof. M. K s i ą ż k i e w i c z a, w których w ystępują wyłącznie małe otwornice. Szlif tej skały jest po
dany — obok szlifów egzotyków z dużym i otwornicami, w pracy z ro
ku 1963 a.
Wszystkie wyżej wymienione fauny egzotyków z okolic Baligrodu należą do 6 poziomu. W odkryw kach zaw ierających egzotyki oraz w in
nych w ystępują otwornice izolowane; jedne z nich — o faunie zgodnej co do składu z fauną egzotyków mogą 'być także na w tórnym złożu. Na
tom iast fauny z innych odkryw ek ze względu na pojawienie się nowego gatunku N um m ulites vascus, w zasadzie charakterystycznego dla oligo- cenu, można zaliczyć do 7 poziomu, jakkolwiek z zastrzeżeniem. Spraw a ta jest wyczerpująco przedstaw iona w pracy z r. 1963 a. Ważne jest dla nas występowanie n a stosunkowo dużym oibszarze (włączając tu i od
kryw kę z egzotykiem z Karlikowa) form acji num ulitycznej górno- eoceńskiej.
W a ń k o w a
Egzotyk został znaleziony przez Ja n a N o w a k a (1927) w okolicy Wańkowej. A utor ten mówi o występowaniu tu taj oddziałów dolnego i górnego w arstw hieroglifowych ( = pstrych łupków), jednak bez bliż
szego wyjaśnienia, z którego oddziału pochodzi znaleziony egzotyk; jest tylko wzm ianka o występowaniu zlepieńca nieznacznej miąższości. Na podstawie w ieku zespołu faunistycznego egzotyka można powiedzieć, że pochodzi on z górnych w arstw hieroglifowych.
Egzotyk (tabi. XXIV, fig. 4) m a według docenta W. P a r a c h o n i a - k a następujący s k ł a d p e t r o g r a f i c z n y : „Na podstawie prze
glądu 4 preparatów mikroskopowych skała reprezentuje w apień o s tru k turze organogenicznej z rozpoznawalnym i licznymi otwornicami. W w ęg
lanowej masie skalnej, nieco zailonej, widoczne są bardzo nieliczne, ostro- kraw ędziste ziarna kw arcu i kwarcytów , o średnicy dochodzącej do
1,2 m m ”.
