Zdrowie i zachowania zdrowotne uczniów w gminie Szczecinek w 2020 roku

(1)

Zdrowie i zachowania zdrowotne uczniów w gminie Szczecinek

w 2020 roku

(2)

Wprowadzenie 3

Organizacja badań 3

Cel badania 4

Grupa badana 4

Rozdział I. Społeczny kontekst zdrowia 5

1. Status społeczno-ekonomiczny rodziny 5

2. Komunikacja w rodzinie 9

3. Posiłki rodzinne 11

4. Wsparcie społeczne 12

4.1. Wsparcie ze strony rodziców 13

4.2. Wsparcie ze strony rówieśników 15

4.3. Wsparcie ze strony nauczycieli 16

6. Stosunek do szkoły 18

7. Stres szkolny 19

Rozdział II. Zdrowie 21

1. Subiektywna ocena zdrowia 22

2. Samoocena masy ciała 23

3. Urazy wymagające pomocy medycznej 25

Rozdział III. Zachowania zdrowotne 27

1. Aktywność fizyczna 27

2. Zachowania sedentarne przed ekranem w czasie wolnym 29

3. Spożywanie wybranych produktów 33

4. Spożywanie śniadań 36

5. Zachowania ukierunkowane na zmniejszenie masy ciała 39

6. Higiena jamy ustnej 41

Rozdział IV. Zachowania ryzykowne 42

1. Picie alkoholu 42

2. Palenie tytoniu 44

3. Używanie marihuany 45

4. Cyberprzemoc 46

Podsumowanie i wnioski 49

Aneks 57

Kwestionariusz dla klas 4-6 58

Kwestionariusz dla klas 7-8 63

(3)

Wprowadzenie

Zdrowie ludności, a przede wszystkim dzieci i młodzieży to podstawowa wartość w strategii rozwojowej wielu krajów świata. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w programie Health 2020 wskazuje promocję zdrowia i zmniejszenie nierówności w zdrowiu jako główne cele dla Europy. W celu określenia celów szczegółowych w poszczególnych krajach niezbędne jest przeprowadzenie gruntownej diagnozy sytuacji obejmującej główne zagrożenia, w tym określenie grup docelowych działań prewencyjnych i interwencyjnych, a także ocenę nierówności w zdrowiu oraz ich przyczyn psychospołecznych¹.

W Europie główną przyczyną zgonów są choroby niezakaźne, którym można zapobiegać. Jedne z najistotniejszych czynników wpływających na zdrowie i samopoczucie młodzieży to otyłość i zaburzenia psychiczne. To one powinny stanowić główne cele działań prewencyjnych dla dzieci i młodzieży.

Badania nad zdrowiem i zachowaniami zdrowotnymi dzieci i młodzieży (Health Behaviour in School- aged Children - HBSC) prowadzone są od 1982 r. cyklicznie co cztery lata w ponad 40 krajach na całym świecie. W Polsce badania realizowane są od 1989 r. Dotychczas przeprowadzono je już osiem razy.

Badania HBSC stanowią istotne źródło wiedzy o zachowaniach zdrowotnych dzieci i młodzieży – ich uwarunkowaniach psychologicznych i socjodemograficznych.

W poniższym raporcie zaprezentowano wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród uczniów gminy Szczecinek. Pytania wzorowane były na kwestionariuszu HBSC. Raport składa się z czterech rozdziałów dotyczących odpowiednio: społecznego kontekstu zdrowia, zdrowia i rozwoju, zachowań prozdrowotnych oraz zachowań ryzykownych.

Organizacja badań

Badania w placówkach oświatowych w gminie Szczecinek przeprowadzono przy użyciu internetowego narzędzia CORIGO. Jest to program pozytywnie zaopiniowany przez Ośrodek Rozwoju Edukacji, który pozwala na efektywne badanie postaw uczniów. Forma ankiety internetowej jest dla dzieci i młodzieży atrakcyjna oraz pozwala na upewnienie się, czy wszystkie pytania zostaną wypełnione. Anonimowe badania ankietowe przeprowadzone zostały w roku szkolnym 2020/21.

1Mazur J., Małkowska-Szkutnik A. (red). (2018). Zdrowie uczniów w 2018 roku na tle nowego modelu badań HBSC. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka

(4)

Cel badania

Celem raportu jest bieżąca ocena zdrowia i zachowań zdrowotnych dzieci i młodzieży szkolnej w gminie Szczecinek na podstawie wybranych kluczowych wskaźników.

Grupa badana

W badaniu wzięli udział uczniowie pięciu szkół podstawowych w gminie Szczecinek. Grupa badana składała się z 810 uczniów, z czego 49% (n=399) stanowili uczniowie klas 4-6, a 51% (n=411) uczniowie klas 7-8. Szczegółowe dane dotyczące liczebności grupy badanej przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Liczebność grupy badanej

SP1 SP4 SP5 SP6 SP7 Łącznie

Uczniowie klas 4-6

163 4 86 45 101 399

Uczniowie klas 7-8

121 45 38 81 126 411

Łącznie 284 49 124 126 227 810

Wśród badanych uczniów klas 4-6 58% stanowili chłopcy, a 41% - dziewczynki. W klasach 7-8 chłopcy stanowili 48% grupy badanej, a dziewczynki 50%. Dane dotyczące grupy badanej z podziałem na płeć przedstawiono na wykresie 1.

Wykres 1. Grupa badana z podziałem na płeć

(5)

Rozdział I. Społeczny kontekst zdrowia

1. Status społeczno-ekonomiczny rodziny

Środowisko rodzinne ma zasadniczy wpływ na samopoczucie dzieci i młodzieży, a także na kształtowanie ich zachowań zdrowotnych. Warunki życia, wsparcie udzielane przez rodzinę, sposób

(6)

komunikacji w rodzinie, a także wzorce zachowań wyniesione z domu w istotny sposób kształtują młodego człowieka i determinują jego zachowania zdrowotne². Badania potwierdzają, że wiele problemów zdrowotnych nasila się w rodzinach ubogich. Dotyczy to m.in. gorszej samooceny zdrowia³, podejmowania zachowań ryzykownych⁴ i unikania zachowań prozdrowotnych⁵.

W poniższym rozdziale posłużono się pytaniami dotyczącymi szeroko pojętego statusu ekonomiczno- społecznego rodzin, wykorzystując do tego używany w badaniach HBSC wskaźnik zamożności rodzin – skalę materialnych zasobów rodziny FAS (Familly Affluence Scale). Skala zasobów materialnych FAS jest narzędziem rekomendowanym do analiz społecznych nierówności w zdrowiu dzieci i młodzieży wykorzystywanym w wielu badaniach.

Wykorzystano pytania dotyczące: liczby samochodów w rodzinie, posiadania własnego pokoju przez ucznia oraz liczby komputerów w rodzinie.

Łącznie 87% badanych uczniów odpowiedziało, że ich rodzina posiada jeden oraz dwa lub więcej samochodów osobowych lub wieloosobowy. Uczniowie klas 4-6 najczęściej odpowiadali, że ich rodzina posiada dwa lub więcej samochodów (46%), natomiast uczniowie klas 7-8 - jeden (49%). Dane dotyczące liczby samochodów w rodzinie przedstawiono na wykresie 2.

Wykres 2. Liczba samochodów w rodzinie

2Mazur J., Mierzejewska E. (2004). Współczesne podejścia do oceny stanu zdrowia dzieci i młodzieży na poziomie populacji. Medycyna Wieku Rozwojowego, VIII, 3 cz. I, 459–84

3Torsheim T, Currie C, Boyce W, i in. (2004). Material deprivation and self-rated health: a multilevel study of adolescents from 22 European and North American countries. Social Science and Medicine, 59(1): 1-12

4Richter M, Leppin A,Nic Gabhainn S. (2006). The relationship between parental socio-economic status and episodes of drunkenness among adolescents: findings from a cross-national survey. BMC Public Health, 6: 289

5 Borraccino A, Lemma P, Iannotti RJ, i in. (2009). Socioeconomic effects on meeting physical activity guidelines: comparisons among 32 countries. Medicine & Science in Sports Exercise, 41(4):749–56

(7)

72% uczniów klas 4-6 oraz 73% uczniów klas 7-8 posiada swój własny pokój do ich wyłącznego użytku.

28% badanych uczniów klas 4-6 oraz 27% uczniów klas 7-8 przyznaje, że nie posiada własnego pokoju.

Dane dotyczące posiadania własnego pokoju przez ucznia przedstawia wykres 3.

Wykres 3. Posiadanie własnego pokoju przez ucznia

(8)

Zdecydowana większość badanych uczniów posiada w domu komputer (97%). Najczęściej są to dwa lub więcej komputerów w rodzinie (klasy 4-6 - 42%, klasy 7-8 - 48%). 27% uczniów, zarówno młodszych, jak i starszych posiada dwa komputery w rodzinie, a 28% uczniów klas 4-6 oraz 23% uczniów klas 7-8 - jeden. Dane dotyczące liczby komputerów w rodzinie przedstawia wykres 4.

Wykres 4. Liczba komputerów w rodzinie

Analiza odpowiedzi na pytania składowe skali zasobów materialnych FAS pokazała, że:

❏ Większość rodzin badanych uczniów (87%) posiada co najmniej jeden samochód osobowy lub wieloosobowy.

(9)

❏ Większość (73%) uczniów posiada swój własny pokój do ich wyłącznego użytku. Prawie co trzeci badany uczeń nie posiada własnego pokoju.

❏ Zdecydowana większość badanych uczniów posiada w domu komputer (97%).

2. Komunikacja w rodzinie

Rodzina jest miejscem, w którym młodzi ludzie nabywają umiejętności komunikowania się, budują poczucie bezpieczeństwa, a także uczą się radzić sobie z trudnymi emocjami. Dobra komunikacja w rodzinie warunkuje jej prawidłowe funkcjonowanie. Istotnym elementem dobrej komunikacji w rodzinie jest łatwość prowadzenia rozmów pomiędzy jej członkami, szczególnie rozmów rodziców z dziećmi i młodzieżą, na tematy które ich niepokoją. Dotychczasowe badania wykazały, że łatwość komunikacji z rodzicami jest dobrym wskaźnikiem relacji w rodzinie, a także czynnikiem chroniącym przed podejmowaniem zachowań ryzykownych⁶ i zwiększającym satysfakcję młodzieży z życia⁷.

W poniższym rozdziale przedstawiono dane dotyczące komunikowania się z członkami rodziny. Zadano uczniom pytanie: Jak rozmawia Ci się z niżej wymienionymi osobami o sprawach, które naprawdę Cię niepokoją? Wśród wymienionych możliwych odpowiedzi znaleźli się: mama, tata, ojczym, macocha, inny ważny członek rodziny. Uczniowie mieli możliwość odpowiedzi: bardzo łatwo, łatwo, trudno, bardzo trudno, nie mam lub nie widuję tej osoby. W analizie zastosowano wskaźnik pozytywny - tj. odsetek uczniów, która ocenia swoje rozmowy z innymi członkami rodziny jako łatwe lub bardzo łatwe.

Szczegółowe wyniki przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Łatwość rozmowy z poszczególnymi członkami rodziny

Klasy 4-6

bardzo

łatwo łatwo trudno bardzo

trudno

nie mam lub nie widuję tej osoby

Tato 35% 39% 12% 6% 8%

Ojczym (partner mamy) 5% 10% 5% 3% 77%

Mama 60% 26% 10% 3% 1%

6Tabak I. Dobre relacje w rodzinie jako czynnik chroniący w grupie uwarunkowań związanych ze środowiskiem rodzinnym. w: Mazur J. i wsp.

Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem zachowań ryzykownych. IMD, Warszawa 2008, 85–97

7Levin K..A.A, Currie C. Family structure, mother-child communication, father- -child communication, and adolescent life satisfaction: a cross-

sectional multilevel analysis. Health Education. 2010; 110(3): 152–168

(10)

Macocha (partnerka taty) 3% 7% 4% 3% 83%

Inny ważny dorosły członek rodziny 48% 29% 7% 4% 12%

Klasy 7-8

bardzo łatwo łatwo trudno bardzo trudno nie mam lub nie widuję tej osoby

Tato 28% 35% 15% 6% 16%

Mama 45% 35% 10% 6% 4%

Ogółem

bardzo łatwo łatwo trudno bardzo trudno nie mam lub nie widuję tej osoby

Tato 31% 37% 14% 6% 12%

Mama 52% 31% 10% 4% 3%

Uczniowie klas 4-6 oceniają, że najłatwiej rozmawia im się z mamą (łącznie 86%), a w następnej kolejności z innym ważnym dorosłym członkiem rodziny (łącznie 77%). Na trzecim miejscu znalazły się rozmowy z tatą (łącznie 74%). 12% przyznaje, że trudno im się rozmawia z tatą, a 10% - z mamą.

Uczniowie klas 4-6 w większości nie mają lub nie widują partnerów mamy (ojczymów) oraz partnerek taty (macoch).

Uczniowie klas 7-8 przyznają, że najłatwiej rozmawia im się z mamą (łącznie 80%), a w następnej kolejności z innym ważnym dorosłym członkiem rodziny (łącznie 71%). Łącznie 63% badanych uważa za łatwe rozmowy z tatą. Wśród starszych uczniów szkoły podstawowej 15% przyznaje, że trudno im się rozmawia z tatą, a 10% - z mamą. Warto zauważyć, że 16% badanych uczniów klas 7-8 odpowiedziało, że nie ma lub nie widuje swojego taty. Zdecydowana większość uczniów klas 7-8 nie ma lub nie widuje partnerów swoich rodziców.

Odpowiedzi respondentów wskazują na to, że:

(11)

❏ Młodym ludziom łatwiej rozmawiać o sprawach, które ich niepokoją z matkami niż ojcami.

Częściej niż z ojcem, dzieci i młodzież wolą porozmawiać z innym ważnym dorosłym członkiem rodziny.

❏ Trudność rozmów z rodzicami narasta z wiekiem. Starsi uczniowie częściej zgłaszają, trudność w rozmowie z rodzicami niż uczniowie klas młodszych.

3. Posiłki rodzinne

Współczesnym rodzinom bardzo trudno regularnie spotykać się przy wspólnym stole z powodu różnych harmonogramów i szybkiego tempa życia. Według danych z raportu TZN Polska 2014 w 2014 roku tylko niewiele ponad połowa polskich rodzin znajdowała codziennie czas na wspólny posiłek, podczas gdy jeszcze 10 lat wcześniej było to zwyczajem ponad 80% rodzin⁸. Jednakże wyniki wielu badań wykazują, że warto wspólnie usiąść do stołu, ponieważ rodzinne posiłki integrują rodzinę i są jednym z znaczących czynników kształtujących nawyki żywieniowe dzieci i młodzieży. Sprzyjają kontaktom rodzinnym i podtrzymywaniu więzi między członkami rodziny, a także umożliwiają modelowanie korzystnych wzorców w zakresie zachowania podczas ich spożywania oraz stosowania korzystnej diety. Wykazano, że przez zachowania rodziców kształtowane są zachowania młodzieży dotyczące nawyków żywieniowych, w tym spożywania śniadań⁹. Wyniki badań dowodzą też, że im częściej rodzina zasiada do wspólnego posiłku, tym bardziej racjonalny jest sposób odżywiania się dzieci i dorosłych¹⁰. Im częściej młodzież je w towarzystwie rodziców, tym rzadziej dotykają ją problemy związane z nadwagą i otyłością.

Celebrowanie rodzinnych posiłków nie tylko wpływa na lepsze samopoczucie nastolatków, ale jest także okazją do kształtowania ich umiejętności komunikacyjnych i zacieśniania relacji z rodziną¹¹. To z kolei może zapobiegać podejmowaniu przez młodzież zachowań ryzykownych¹².

W kwestionariuszu zadano uczniom pytanie: Jak często Ty i Twoja rodzina zazwyczaj jecie razem posiłki? Respondenci mieli do wyboru następujące kategorie odpowiedzi: codziennie; w większość dni;

około 1 raz w tygodniu; rzadko; nigdy.

8 Raport TNS Polska. (2014). Ile czasu rodzice poświęcają swoim dzieciom? Pobrane z http://www.tnsglobal.pl/archiwumraportow/files/2014/07/K.047 _Ile-czasu-rodzice-poswiecaja-swoim-dzieciom_O05a-14.pd

9Pearson N., Biddle S.J., Gorely T. Family correlates of breakfast consumption among children and adolescents. a systematic review. Appetite 2009; 52(1): 1–7

10 Hammons A, Fiese B. (2011). Is Frequency of Shared Family Meals Related to the Nutritional Health of Children and Adolescents? Pediatrics, 127 (6)

11 Eisenberg M, Olson R, Neumark-Sztainer D, i in. (2004). Correlations Between Family Meals and Psychosocial Well-being Among Adolescents, Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine, 158(8):792–96

12Harrison, M.E., Norris, M.L., Obeid, N., Fu, M., Weinstangel, H. & Sampson, M. (2015). Systematic review of the effects of family meal frequency on psychosocial outcomes in youth. Canadian Family Physician, 61(2):e96–106

(12)

Wykres 5. Częstość wspólnego spożywania posiłków w rodzinie

❏ Ogółem 41% badanych uczniów codziennie spożywa wspólnie z rodzicami posiłki.

❏ Regularność spożywania posiłków z rodzicami zmniejsza się z wiekiem. Odsetek uczniów codziennie spożywających posiłki z rodzicami jest większy w młodszej grupie wiekowej (48%) niż w starszej (34%).

❏ 40% starszych uczniów przyznaje, że jada wspólnie z rodzicami w większość dni, podczas gdy u młodszych uczniów odsetek ten wynosi 31%.

❏ Co dziesiąty uczeń klas młodszych i co ósmy uczeń klas starszych przyznaje, że rzadko jada posiłki wspólnie z rodzicami.

❏ Odsetek uczniów, którzy nigdy nie jadają z rodzicami jest trzykrotnie wyższy u uczniów klas 7-8 w porównaniu z uczniami klas 4-6 (odpowiednio 6% i 2%).

4. Wsparcie społeczne

(13)

Otrzymywanie wsparcia społecznego zapewnia poczucie bezpieczeństwa w codziennym życiu. W okresie dzieciństwa i dojrzewania szczególne znaczenie ma wsparcie uzyskiwane od rodziców, a także rówieśników. Poczucie bycia wspieranym przez rodziców kształtuje zdrowie psychiczne nastolatków, umożliwia radzenie sobie z wymaganiami środowiska oraz zmniejsza ryzyko podejmowania zachowań ryzykownych dla zdrowia. Wsparcie rodziny pośredniczy w związku między posiłkami rodzinnymi a zadowoleniem z życia¹³. W badaniach potwierdzono także, że wsparcie rodziny pełni ochronną rolę wobec wielu dolegliwości związanych ze stresem szkolnym¹⁴. Natomiast wspierające relacje z rówieśnikami pozwalają na utożsamienie się z grupą rówieśniczą i zapobiegają poczuciu osamotnienia¹⁵. Wartościowe przyjaźnie wiążą się z wyższą samooceną, większą pewnością siebie, mniejszym poczuciem samotności, mniejszą liczbą objawów depresji, szerszą akceptacją wśród rówieśników i lepszym przystosowaniem do środowiska szkolnego¹⁶. Zarówno wsparcie ze strony rodziców, jak i rówieśników zmniejszają prawdopodobieństwo rozwoju zaburzeń zdrowia psychicznego, a także wpływają na zwiększenie odporności psychicznej dzieci i młodzieży.

4.1. Wsparcie ze strony rodziców

Skala dotycząca wsparcia ze strony rodziców składa się z czterech stwierdzeń: Moja rodzina bardzo stara się mi pomóc; Moja rodzina daje mi potrzebną emocjonalną pomoc i wsparcie; Mogę rozmawiać o moich problemach z rodziną; Moja rodzina chętnie pomaga mi w podejmowaniu własnych decyzji. Uczniowie mogli ocenić trafność tych stwierdzeń poprzez zaznaczenie na skali odpowiedzi od 1 do 7, gdzie 1 oznacza całkowicie się zgadzam, a 7 - całkowicie się nie zgadzam. Do analizy użyto wskaźnika pozytywnego (łączny odsetek odpowiedzi 1 i 2 ze skali) tj. odsetka uczniów, którzy wysoko oceniają otrzymywane wsparcie od rodziców. Szczegółowe dane przedstawiono w tabeli 3.

Tabela 3. Wsparcie ze strony rodziców

Klasy 4-6

13Tabak I, Jodkowska M, Oblacinska A. (2013). Spożywanie wspólnych posiłków, wsparcie i komunikacja w rodzinie jako predyktory zdrowia subiektywnego i zadowolenia z życia nastolatków. Pediatria Polska, 88:533–39

14 Tabak I, Mazur J. (2016). Social support and family communication as factors protecting adolescents against multiple recurrent health complaints related to school stress. Developmental Period Medicine, 20(1): 61–73

15 Pretty G., Andrewes l., Collett C. Exploring adolescents’ sense of community and its relationship to loneliness. Journal of Community Psychology 1994; 22: 346–358

16Demir M, Urberg KA. (2006). Friendship and adjustment among adolescents. Journal of Experimental Child Psychology, 88: 68–82

(14)

całkowicie się zgadzam (1)

2 3 4 5 6 całkowicie się nie

zgadzam (7)

Moja rodzina bardzo stara się mi pomagać 67% 10% 8% 6% 2% 4% 3%

Moja rodzina daje mi potrzebną emocjonalną pomoc i wsparcie

62% 14% 5% 6% 4% 5% 4%

Moja rodzina chętnie pomaga mi w

podejmowaniu własnych decyzji 53% 16% 11% 5% 4% 4% 7%

Klasy 7-8

zgadzam (7)

51% 19% 8% 6% 6% 5% 5%

Moja rodzina chętnie pomaga mi w podejmowaniu własnych decyzji

49% 19% 9% 7% 4% 4% 8%

Ogółem

zgadzam (7)

56% 16% 7% 6% 5% 5% 5%

Moja rodzina chętnie pomaga mi w podejmowaniu własnych decyzji

51% 18% 10% 6% 4% 5% 6%

❏ Uczniowie wysoko oceniają otrzymywane wsparcie od rodziny. Ogółem 75% badanych uczniów ocenia, że rodzina bardzo stara się im pomagać. Odsetek ten jest większy u młodszych (77%) niż u starszych (71%) uczniów.

❏ 76% uczniów klas 4-6 oraz 70% uczniów klas 7-8 uważa, że rodzina daje im potrzebną emocjonalną pomoc i wsparcie.

❏ Według 69% młodszych uczniów oraz 68% starszych uczniów rodzina chętnie pomaga im w podejmowaniu własnych decyzji.

(15)

4.2. Wsparcie ze strony rówieśników

Pytania odnoszące się do wsparcia ze strony rówieśników dotyczą dwóch stwierdzeń: uczniowie w mojej klasie lubią przebywać ze sobą oraz inni uczniowie akceptują mnie takim, jakim jestem. Badani mogli wybrać jedną odpowiedź z kategorii odpowiedzi: zdecydowanie nie zgadzam się, nie zgadzam się, nie mam zdania, zgadzam się, zdecydowanie zgadzam się.

Do analizy użyto wskaźnika pozytywnego (łączny odsetek odpowiedzi zdecydowanie zgadzam się oraz zgadzam się) tj. odsetka uczniów, którzy wysoko oceniają otrzymywane wsparcie ze strony rówieśników.

Szczegółowe dane przedstawiono w tabeli 4.

Tabela 4. Wsparcie ze strony rówieśników

Klasy 4-6

zdecydowanie nie

zgadzam się nie zgadzam

się nie mam

zdania

zgadzam

się zdecydowanie zgadzam się

uczniowie w mojej klasie lubią przebywać ze sobą

3% 4% 27% 45% 21%

inni uczniowie akceptują mnie takim, jakim jestem

4% 6% 28% 42% 20%

Klasy 7-8

zdecydowanie nie zgadzam się

nie zgadzam się

nie mam zdania

zgadzam się

zdecydowanie zgadzam się

(16)

uczniowie w mojej klasie lubią

przebywać ze sobą 4% 5% 34% 39% 18%

4% 9% 33% 41% 13%

Ogółem

nie zgadzam się

nie mam zdania

zgadzam się

zdecydowanie zgadzam się uczniowie w mojej klasie lubią

przebywać ze sobą

3% 5% 30% 42% 20%

4% 8% 31% 41% 16%

❏ Ogółem 62% ankietowanych uczniów ocenia, że uczniowie w ich klasie lubią ze sobą przebywać, z czego odsetek ten jest wyższy wśród uczniów klas młodszych (66%) niż starszych (57%).

❏ Ogółem 57% uczniów jest zdania, że inni uczniowie akceptują ich takich, jacy są. Odsetek ten jest wyższy wśród uczniów klas 4-6 (62%) w porównaniu z uczniami klas 7-8.

❏ Co trzeci badany uczeń nie potrafił lub nie chciał odnieść się do powyższych stwierdzeń (odpowiedź nie mam zdania).

❏ Wobec powyższych można uznać, że dzieci i młodzież oceniają wsparcie ze strony rówieśników jako przeciętne. Poczucie wsparcia ze strony rówieśników maleje wraz z wiekiem.

4.3. Wsparcie ze strony nauczycieli

Pytania odnoszące się do wsparcia ze strony nauczycieli dotyczą dwóch stwierdzeń: mam poczucie, że moi nauczyciele akceptują mnie takim, jakim jestem i mam wiele zaufania do moich nauczycieli.

Uczniowie mogli wybrać jedną odpowiedź z kategorii odpowiedzi: zdecydowanie nie zgadzam się, nie zgadzam się, nie mam zdania, zgadzam się, zdecydowanie zgadzam się.

Do analizy użyto wskaźnika pozytywnego (łączny odsetek odpowiedzi zdecydowanie zgadzam się oraz zgadzam się) tj. odsetka uczniów, którzy wysoko oceniają otrzymywane wsparcie ze strony nauczycieli.

Szczegółowe dane przedstawiono w tabeli 5.

Tabela 5. Wsparcie ze strony nauczycieli

Klasy 4-6

(17)

zdecydowanie nie

zgadzam się nie zgadzam się nie mam zdania

zgadzam

się zdecydowanie zgadzam się

mam poczucie, że moi nauczyciele akceptują mnie

takim, jakim jestem

3% 5% 23% 48% 21%

mam wiele zaufania do moich nauczycieli

7% 8% 28% 37% 20%

Klasy 7-8 zdecydowanie nie

zgadzam się

nie zgadzam się nie mam zdania

zgadzam się

zdecydowanie zgadzam się mam poczucie, że moi

nauczyciele akceptują mnie takim, jakim jestem

5% 6% 38% 38% 13%

11% 16% 41% 25% 7%

Ogółem

nie zgadzam się nie mam zdania

zgadzam się

zdecydowanie zgadzam się mam poczucie, że moi

nauczyciele akceptują mnie takim, jakim jestem

4% 6% 30% 43% 17%

9% 12% 35% 30% 14%

❏ 44% ogółu ankietowanych uczniów przyznaje, że ma wiele zaufania do swoich nauczycieli, z czego odsetek ten jest zdecydowanie wyższy wśród uczniów klas młodszych (57%) niż starszych (33%).

❏ 60% wszystkich badanych uczniów przyznaje, że mają poczucie, że ich nauczyciele akceptują ich takich, jacy są. Odsetek ten jest wyższy wśród uczniów klas 4-6 (69%) w porównaniu z uczniami klas 7-8 (51%).

❏ Co trzeci badany uczeń nie potrafił lub nie chciał odnieść się do powyższych stwierdzeń (odpowiedź nie mam zdania).

❏ Wobec powyższych można uznać, że dzieci i młodzież oceniają wsparcie ze strony nauczycieli jako bardzo przeciętne. Wraz z wiekiem obniża się odsetek uczniów, którzy odczuwają wysoki poziom wsparcia ze strony nauczycieli.

Podsumowując analizowane wsparcie społeczne w środowisku rodzinnym i szkolnym stwierdzono, że:

(18)

❏ Najwyższy poziom wsparcia uczniowie otrzymują w środowisku rodzinnym. Większość uczniów odczuwa, że rodzina daje im emocjonalną pomoc i wsparcie, a także pomaga w podejmowaniu własnych decyzji.

❏ Wsparcie ze strony rówieśników jest oceniane przez uczniów na przeciętnym poziomie.

❏ Najmniejsze wsparcie uczniowie odczuwają ze strony nauczycieli.

❏ Wraz z wiekiem obniża się odsetek uczniów, którzy odczuwają wsparcie ze strony rówieśników i nauczycieli.

❏ Co trzeci badany uczeń nie potrafił lub nie chciał odnieść się do pytania dotyczącego otrzymywanego wsparcia społecznego.

6. Stosunek do szkoły

Jednym z podstawowych środowisk życia dzieci i młodzieży, obok rodziny i grupy rówieśniczej, jest szkoła. Dobrze funkcjonujące środowisko szkolne może przyczynić się do wspierania rozwoju dzieci i młodzieży, wzmacniania potencjału rozwojowego, kształtowania zachowań prozdrowotnych czy zwiększania zadowolenia z życia. Natomiast dysfunkcyjne środowisko szkolne może stanowić czynnik ryzyka dla zdrowego rozwoju młodych ludzi. Subiektywna ocena środowiska szkolnego przez uczniów ma wpływ na ich zachowania, przekonania, zaangażowanie w proces kształcenia oraz na osiągnięcia szkolne¹⁷. Negatywne doświadczenia związane ze środowiskiem szkolnym mogą być czynnikiem determinującym podejmowanie zachowań ryzykownych i szkodliwych dla zdrowia, m.in. takich jak używanie substancji psychoaktywnych, wagarowanie czy stosowanie przemocy¹⁸.

Pytanie dotyczące stosunku młodzieży do szkoły zadano w następujący sposób: Co sądzisz o swojej szkole? Możliwe kategorie odpowiedzi dla uczniów: bardzo ją lubię, trochę ją lubię, niezbyt ją lubię, nie lubię jej wcale.

17 Ireson J., Hallam S. Pupils’ liking for school: ability grouping, self-concept and perceptions of teaching. British Journal of Educational Psychology 2005; 75 (Pt 2): 297–311

18Harel-Fisch Y., Walsh S.D., Fogel-Grinvald H. et al. Negative school perceptions and involvement in school bullying: a universal relationship across 40 countries. Journal of Adolescence 2011; 34(4): 639–652

(19)

Wykres 6. Stosunek do szkoły

❏ Badanie wykazało, że 45% badanych uczniów trochę lubi swoją szkołę, a 28% - bardzo ją lubi.

❏ Odsetek uczniów, którzy przyznają, że bardzo lubią swoją szkołę jest o 18% wyższy w młodszej grupie wiekowej i wynosi 37%.

❏ Zarówno wśród starszych, jak i młodszych uczniów przeważa opinia, że uczniowie trochę lubią swoją szkołę (odpowiednio 46% i 42%).

❏ Prawie co trzeci badany uczeń przyznaje, że niezbyt lub wcale nie lubi swojej szkoły, a odsetek ten jest wyższy wśród uczniów klas 7-8.

7. Stres szkolny

(20)

Odczuwanie stresu dotyczy wielu różnych sytuacji życia codziennego, w tym także związanego z funkcjonowaniem w środowisku szkolnym. Wykazano, że negatywne postrzeganie szkoły, w tym między innymi zwiększone odczuwanie stresu szkolnego może przyczyniać się do podejmowania zachowań ryzykownych dla zdrowia¹⁹. Badania wskazują także na powiązanie obciążenia stresem szkolnym z postrzeganiem innych obszarów środowiska szkolnego, wsparciem społecznym oraz zdrowiem²⁰, w tym odczuwaniem przez młodzież dolegliwości somatycznych²¹. Jako czynniki chroniące przed odczuwaniem stresu szkolnego badania wskazują ważność wsparcia społecznego i komunikacji w rodzinie²².

W badaniu uczniowie odpowiadali na pytanie: W jakim stopniu odczuwasz stres związany ze szkołą i nauką? Kategorie odpowiedzi były następujące: wcale, trochę, dość dużo, bardzo dużo.

W raporcie zastosowano wskaźnik negatywny, oznaczający podwyższony poziom stresu szkolnego – zsumowano dwie ostatnie odpowiedzi, co oznacza, że za podwyższony poziom stresu uznaje się odczuwanie go w dość dużym i bardzo dużym stopniu.

Wykres 7. Stres szkolny

19Archambault I., Janosz M., Morizot J. et al. Adolescent behavioral, affective, and cognitive engagement in school: relationship to dropout, Journal of School Health 2009, 79(9): 408–415

20Torsheim T., Wold B. School-related stress, support, and subjective health complaints among early adolescents: a multilevel approach. Journal of Adolescence 2001; 24: 701–713

21 Mazur J. (2011). Związek między osiągnięciami w szkole a dolegliwościami subiektywnymi młodzieży 15-letniej na tle szerszych uwarunkowań środowiskowych. W: Mazur J. (red.). Społeczne determinanty zdrowia młodzieży szkolnej. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka.

22 Tabak I, Mazur J. (2016). Social support and family communication as factors protecting adolescents against multiple recurrent health complaints related to school stress. Developmental Period Medicine, 20(1): 27–39

(21)

❏ Ogólny odsetek uczniów odczuwających podwyższony poziom stresu szkolnego wynosi 37%.

❏ Do odczuwania podwyższonego stresu związanego ze szkołą i naukę częściej przyznają się uczniowie klas starszych niż młodszych. Wśród uczniów klas starszych odsetek ten wynosi aż 42%, podczas gdy u młodszych jest to 31%.

❏ Powyższe wyniki wskazują, że szkoła i nauka jest dla sporej części uczniów czynnikiem bardzo stresogennym, a poziom tego stresu wzrasta wraz z wiekiem.

Rozdział II. Zdrowie

Według współczesnych definicji zdrowie ma wiele wymiarów: dotyczy funkcjonowania zarówno fizycznego, psychicznego, jak i społecznego, a także duchowego. Przedstawione poniżej dane odnoszą się głównie do funkcjonowania w wymiarze zdrowia fizycznego oraz psychicznego w aspekcie

(22)

emocjonalnym. Wymiar społeczny zdrowia został zbadany w kontekście funkcjonowania w rodzinie, szkole oraz wśród rówieśników.

1. Subiektywna ocena zdrowia

Wskaźnik samooceny zdrowia (SRH – Self-rated Health) jest powszechnie stosowany w badaniach populacyjnych stanu zdrowia ludności w różnym wieku. Badania wykazują, że młodzież dużo lepiej ocenia swoje zdrowie niż osoby dorosłe, jednakże zgłaszanie problemów zdrowotnych w wieku nastoletnim prognozuje gorsze funkcjonowanie w późniejszych latach swojego życia, zwiększoną podatność na choroby i przedwczesną umieralność²³. Samoocena stanu zdrowia ma bardzo silny związek z warunkami życia, zachowaniami zdrowotnymi, jakością relacji w rodzinie oraz w grupie rówieśniczej²⁴. Uczniowie mieli za zadanie ocenić, czy swoje zdrowie uważają za: doskonałe, dobre, niezłe lub słabe.

Wyniki przedstawiono na wykresie 8.

Wykres 8. Samoocena stanu zdrowia

23Idler EL, Benyamini Y. (1997). Self-rated health and mortality: a review of twenty-seven community studies. Journal of Health and Social Behavior, 38:21–37

24 Richter M., Moor I., Van Lnthe F.J. Explaining socioeconomic differences in adolescent self-rated health: the contribution of material, psychosocial and behavioural factors. Journal of Epidemiology & Community Health 2012; 66(8): 691–697

(23)

❏ Większość uczniów ocenia swoje zdrowie jako dobre (60%), podczas gdy 24% uważa je za doskonałe.

❏ Samoocena stanu zdrowia spada wraz z wiekiem - młodsi uczniowie częściej oceniają swoje zdrowie jako doskonałe (26%) lub dobre (62%) w porównaniu do uczniów starszych (odpowiednio 58% i 22%).

❏ 16% ankietowanych uczniów uważa swoje zdrowie za gorsze niż dobre. Ocena skrajnie negatywna (słabe zdrowie) występuję bardzo rzadko i dotyczy 3% badanych uczniów, w tym częściej starszych niż młodszych.

2. Samoocena masy ciała

Subiektywna ocena masy ciała jest szczególnie ważna w okresie dojrzewania, ponieważ w tym wieku wpływa na ogólne zadowolenie z życia i właściwą interakcję społeczną nastolatków²⁵. Młodzież w

25 Griffiths S, Murray SB, Bentley C. i in. (2017) Sex Differences in Quality of Life Impairment Associated with Body Dissatisfaction in Adolescents. Journal of Adolescent Health, 61(1):77–82

(24)

okresie adolescencji ma trudności z adekwatną do rzeczywistości oceną masy ciała, a jej postrzeganie w znacznym stopniu różnicuje płeć i wiek – dziewczęta częściej oceniają swoją masę ciała jako nieprawidłową²⁶. Promowany we współczesnych mediach wzorzec bardzo szczupłej kobiety i silnego, umięśnionego mężczyzny, kształtuje między innymi społeczne oczekiwania młodzieży i może zaburzać samoocenę masy ciała nastolatków. Postrzeganie swojej masy ciała jako zbyt dużej może być źródłem problemów psychofizycznych²⁷, emocjonalnych czy zaburzeń w funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej²⁸, a także niekontrolowanego stosowania różnych diet.

Pytanie dotyczące samooceny masy ciała brzmiało: Gdy myślisz o sobie, to sądzisz, że jesteś:

zdecydowanie za szczupły; trochę za szczupły; w sam raz; trochę za gruby; zdecydowanie za gruby.

Odpowiedzi uczniów przedstawiono na wykresie 9.

Wykres 9. Samoocena masy ciała

26Kołoło H., Woynarowska B. Samoocena masy ciała i odchudzanie się młodzieży w okresie dojrzewania. Przegląd Pediatryczny 2004; 34(3/4):

196–201

27Ter Bogt T.T, Van Dorsselaer S., Monshouwer K. et al. Body mass index and body weight perception as risk factors for internalizing and externalizing problem behaviour among adolescents. Journal of Adolescent Health 2006; 39(1): 27–34

28 Holubcikova J., Kolarcik P., Madarasova Geckova A. et al. Is subjective perception of negative body image among adolescents associated with bullying? European Journal of Pediatrics 2015; Feb. 24

(25)

❏ Ponad połowa uczniów (52%) oceniła swoją masę ciała jako prawidłową (w sam raz), przy czym odsetek ten był większy wśród młodszych (53%) niż wśród starszych uczniów (49%).

❏ Łącznie 34% uczniów oceniło siebie jako zdecydowanie za grubych i trochę za grubych.

❏ Zaobserwowano, że wraz z wiekiem wzrasta odsetek uczniów oceniających swoją masę ciała jako zdecydowanie lub trochę za dużą (klasy 4-6 - łącznie 31%, klasy 7-8 - łącznie 38%).

❏ Jednocześnie łącznie 14% badanych uczniów ocenia, że są trochę lub zdecydowanie za szczupli.

3. Urazy wymagające pomocy medycznej

Urazy dzieci i młodzieży oraz ich skutki zdrowotne i społeczne są poważnym problemem zdrowia publicznego, nie tylko w Polsce, ale także w całej Europie. Stanowią najczęstszą przyczynę zgonów, hospitalizacji oraz niepełnosprawności wśród nastolatków²⁹³⁰. Szacuje się, że urazy odpowiadają za około

29Sethi D, Towner E, Vincenten J, i in. (2008). European report on child injury prevention. Copenhagen: The Regional Office for Europe of the World Health Organization.

30Harvey A, Towner E, Peden M i in. (2009). Injury prevention and the attainment of child and adolescent health. Bulletin of the World Health Organization 87: 390–94

(26)

36% zgonów dzieci poniżej 15. roku życia. Na każdy zgon z powodu urazu przypada 30 hospitalizacji i 300 wizyt w pogotowiu ratunkowym oraz wielokrotnie więcej porad i zabiegów ambulatoryjnych³¹. Analiza czynników ryzyka związanych z występowaniem powtarzających się urazów wymagających pomocy medycznej w grupie 15-latków wykazała związek występowania powtarzających się urazów z zamożnością rodziny, aktywnością fizyczną oraz przejawianiem zachowań ryzykownych, w tym stosowaniem substancji psychoaktywnych³². Również intensywna aktywność fizyczna zwiększa ryzyko urazów sportowych, na co szczególnie narażona jest otyła i mniej sprawna młodzież³³.

W kwestionariuszu pytanie dotyczące urazów brzmiało następująco: Ile razy w ostatnich 12 miesiącach doznałeś urazu, z powodu którego musiałeś być leczony przez lekarza lub pielęgniarkę? Uczniowie mogli udzielić jednej z kilku kategorii odpowiedzi: nie doznałem urazu w ostatnich 12 miesiącach; 1 raz; 2 razy; 3 razy; 4 razy lub więcej.

W analizie zastosowano wskaźnik negatywny, czyli odsetek uczniów, którzy ulegli wypadkowi i doznali co najmniej jednego urazu wymagającego pomocy medycznej w ostatnich 12 miesiącach. Ponadto przeanalizowano dodatkowy wskaźnik dotyczący „urazów powtarzających się”, czyli przypadków, gdy uczniowie zaznaczyli, że przynajmniej 2 razy doznali takiego urazu w ostatnich 12 miesiącach.

Wykres 10. Urazy wymagające pomocy medycznej

31 Sethi D., Towner E., Vincenten J. et al. European report on child injury prevention. copenhagen: who regional office for europe; 2008 32Molcho m., Walsh s., Donnely P. et al. Trend in injury-related mortality and morbidity among adolescents across 30 countries from 2002–

2010. European Journal of Public Health 2015; 25 (supp. 2): 33–36

33Pickett W. (2008). Injury and Physical Trauma. In: Healthy Settings for Young People in Canada. Boyce W, King M, Roche J. (Eds). The Public Health Agency of Canada. Ottawa, Ontario

(27)

❏ Wykazano, że 37% badanych uczniów doznało w ostatnich 12 miesiącach przynajmniej jednego urazu wymagającego pomocy medycznej, a 17% doznało urazów powtarzających się w tym samym okresie.

❏ Nie zauważono znaczących różnic pomiędzy grupami wiekowymi uczniów.

Rozdział III. Zachowania zdrowotne

1. Aktywność fizyczna

(28)

Codzienna umiarkowana aktywność fizyczna jest warunkiem niezbędnym dla zachowania zdrowia fizycznego i psychicznego człowieka. Aktywność fizyczna ma wpływ na ograniczenie występowania tzw. chorób cywilizacyjnych, w tym otyłości³⁴, cukrzycy³⁵, czy chorób układu krążenia³⁶.Aktywność fizyczna ma również znaczenie dla wzmacniania zdrowia psychicznego³⁷. Osoby uprawiające sport mają m.in. wyższe poczucie własnej wartości, mniej się stresują oraz mają lepsze relacje społeczne. Dla dzieci i młodzieży aktywność fizyczna stanowi czynnik stymulujący prawidłowy rozwój oraz kształtujący potrzebę ruchu i prawidłowe nawyki³⁸. Według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia zalecana aktywność fizyczna dla zachowania zdrowia dla młodzieży w wieku szkolnym to przynajmniej 1 godzina dziennie wysiłków o umiarkowanej intensywności³⁹.

Pytanie zadane uczniom brzmiało: Jak często w czasie wolnym, poza zajęciami szkolnymi, wykonujesz zwykle ćwiczenia fizyczne, podczas których twój wysiłek fizyczny jest duży, tzn. czujesz, że brakuje ci tchu, pocisz się? Możliwych było 7 kategorii odpowiedzi do wyboru: codziennie; 4-6 razy w tygodniu; 2- 3 razy w tygodniu; 1 raz w tygodniu; 1 raz w miesiącu; mniej niż 1 raz w miesiącu; nigdy. Odpowiedzi uczniów przedstawiono na wykresie 11.

Wykres 11. Aktywność fizyczna

34Inchley J, Currie D, Jewell J, i in. (2017). Adolescent obesity and related behaviours: trends and inequalities in the WHO European Region, 2002–2014

35Sigal J, Armstrong M, Bacon S. i in. (2018). Physical Activity and Diabetes. Canadian Journal of Diabetes, 42:S54–S63 36Ahmad T, Testani MJ. (2017). Physical Activity Prevents Obesity and Heart Failure. Heart Failure, 5: 385–387

37Petty K, Davis C, Tkacz J, i in. (2009). Exercise effects on depressive symptoms and self-worth in overweight children: a randomized controlled trial. Journal of Pediatric Psychology, 34(9): 929–939

38Janssen J., LeBlanc A. Systematic review of the health benefits of physical activity and fitness in school-aged children and youth. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2010; 7: 40–56

39 Global recommendations on Physical activity for health. Who Press, Geneva 2010

(29)

❏ Badanie wykazało, że co trzeci uczeń wykonuje ćwiczenia fizyczne 2-3 razy w tygodniu, a co piąty - 4-6 razy w tygodniu.

❏ Częstszą aktywność fizyczną zaobserwowano w młodszej grupie wiekowej. 27% uczniów klas 4-6 ćwiczy codziennie, a 21% - 4-6 razy w tygodniu, podczas gdy wśród uczniów klas 7-8 codziennie ćwiczy 16%, a 4-6 razy w tygodniu - 17%.

❏ Co trzeci badany uczeń ćwiczy 1 raz w tygodniu lub rzadziej, co wskazuje na bardzo niski poziom aktywności fizycznej.

❏ Należy stwierdzić, że tylko niewielki odsetek uczniów podejmuje aktywność fizyczną na rekomendowanym poziomie (tj. codziennie). Częstość podejmowania aktywności fizycznej maleje wraz z wiekiem.

2. Zachowania sedentarne przed ekranem w czasie wolnym

(30)

Określenie „zachowania sedentarne” (ang. sedentary behaviours) dotyczy różnych czynności lub zajęć wykonywanych przez człowieka w pozycji siedzącej, w których wydatek energii jest niewielki. Takie zachowania podejmowane codziennie przez wiele godzin dotyczą ludzi w różnym wieku, w tym także dzieci i młodzieży szkolnej. Spędzają oni wiele godzin w pozycji siedzącej w szkole podczas lekcji, podczas odrabiania zadania domowego, w środkach lokomocji, a także w czasie wolnym korzystając z komputera lub oglądając telewizję. Rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych, w tym łatwość dostępu do komputerów, Internetu czy smartfonów oraz częstość i czas ich używania przez dzieci i młodzież ma znaczący wpływ na ich rozwój i stan zdrowia. Wiele badań wskazuje na to, że zbyt długi czas spędzany w nieruchomej pozycji przed ekranem lub monitorem (tzw. screen time behaviour) zwiększa ryzyko wystąpienia nadwagi i otyłości⁴⁰, bólów pleców, bólów i zawrotów głowy, zdenerwowania i rozdrażnienia⁴¹, stanów lękowych i depresji⁴², a nawet zaburzeń psychicznych, myśli i prób samobójczych⁴³.

Do analizy czasu spędzanego w bezruchu przed ekranem wykorzystano dwie zmienne: czas oglądania telewizji oraz czas korzystania z urządzeń elektronicznych. Pytania brzmiały następująco:

❏ Ile godzin dziennie zwykle oglądasz filmy, seriale lub programy w telewizji, przez Internet (np. na YouTube) lub DVD?

❏ Ile godzin dziennie, zwykle korzystasz z komputera, tabletu lub smartfona do innych celów np.

odrabianie lekcji, wysyłanie wiadomości, Instagram, Facebook, Tweeter, Snapchat, Tic Tok?

Kategorie odpowiedzi były jednakowe: wcale, pół godziny dziennie, 1 godzinę dziennie, 2 godziny dziennie, 3 godziny dziennie, 4 godziny dziennie, 5 godzin dziennie, 6 godzin dziennie, 7 lub więcej godzin dziennie. Osobno badano bierny czas przed ekranem w dni powszednie (szkolne) oraz podczas weekendu.

W analizie wykorzystano wskaźniki negatywne – odsetek uczniów spędzających czas w bezruchu w określony sposób przez 2 lub więcej godzin dziennie oraz cztery lub więcej godzin dziennie. Szczegółowe dane przedstawiono w tabelach 6 i 7.

Tabela 6. Oglądanie telewizji

40 Lazarou C, Soteriades E. (2009). Children physical activity, TV watching and obesity in Cyprus: The CYKIDS study. European Journal of Public Health, 20(1):70–77

41 Kleszczewska D, Małkowska-Szkutnik A, Nałęcz H, i in. (2017). Zachowania sedentarne a nieswoiste dolegliwości psychosomatyczne młodzieży szkolnej. Pediatria Polska, 92:553–60

42Maras D, Flament M, Murray M, i in. (2015). Screen time is associated with anxiety and depression in Canadian youth. Preventive Medicine, 73:133–38

43 Kaess M, Brunner R, Durkee T, i in. (2014). Pathological internet use among European adolescents: psychopathology and self-destructive behaviours. European Child and Adolescent Psychiatry, 23(11): 1093-102

(31)

Klasy 4-6

wcale pół godziny dziennie

1 godzinę dziennie

2 godziny dziennie

3 godziny dziennie

4 godziny dziennie

5 godzin dziennie

6 godzin dziennie

7 lub więcej godzin dziennie

w dniach szkolnych

(pon-pt)

8% 14% 20% 24% 15% 7% 5% 2% 5%

w weekend (sob-nd)

5% 5% 12% 20% 20% 12% 9% 5% 12%

Klasy 7-8

1 godzinę dziennie

2 godziny dziennie

3 godziny dziennie

4 godziny dziennie

5 godzin dziennie

6 godzin dziennie

w dniach szkolnych

(pon-pt)

6% 10% 19% 23% 20% 10% 5% 2% 5%

w weekend (sob-nd)

5% 3% 8% 15% 18% 18% 12% 6% 15%

Ogółem

1 godzinę dziennie

2 godziny dziennie

3 godziny dziennie

4 godziny dziennie

5 godzin dziennie

6 godzin dziennie

w dniach szkolnych

(pon-pt)

7% 12% 20% 24% 18% 9% 5% 0% 5%

w weekend (sob-nd)

5% 4% 10% 18% 19% 15% 11% 5% 13%

Tabela 7. Korzystanie z komputera, tabletu lub smartfona

Klasy 4-6

(32)

1 godzinę dziennie

2 godziny dziennie

3 godziny dziennie

4 godziny dziennie

5 godzin dziennie

6 godzin dziennie

w dniach szkolnych (pon-

pt)

9% 13% 22% 20% 12% 10% 6% 1% 7%

w weekend (sob-nd)

5% 10% 14% 15% 17% 12% 7% 5% 15%

Klasy 7-8

wcale pół

godziny dziennie

1 godzinę dziennie

2 godziny dziennie

3 godziny dziennie

4 godziny dziennie

5 godzin dziennie

6 godzin dziennie

pt)

3% 7% 17% 22% 18% 12% 5% 4% 12%

w weekend (sob-nd)

3% 3% 10% 12% 13% 16% 12% 6% 25%

Ogółem

wcale pół

godziny dziennie

1 godzinę dziennie

2 godziny dziennie

3 godziny dziennie

4 godziny dziennie

5 godzin dziennie

6 godzin dziennie

pt)

6% 10% 19% 21% 15% 11% 6% 2% 10%

w weekend (sob-nd)

4% 7% 12% 14% 15% 14% 10% 6% 18%

Przedstawione wyniki wskazują, że dzieci i młodzież poświęcają wiele czasu wolnego na zachowania sedentarne przed ekranem/monitorem. Istnieją różnice w korzystaniu z technologii informacyjno- komunikacyjnej zależne od dni tygodnia oraz wieku badanych.

Oglądanie telewizji (filmy, seriale, programy w telewizji, przez Internet lub DVD):

(33)

❏ W dni szkolne zbyt długo (dwie godziny lub więcej) oglądało telewizję 61% ogółu badanych uczniów, a bardzo długo (cztery godziny lub więcej) co piąty uczeń (19%). W dni weekendu (sobota i niedziela) odsetki te były znacznie większe (odpowiednio 81% i 44%).

❏ Starsi uczniowie częściej niż młodsi oglądali filmy lub programy zbyt długo (dwie godziny lub więcej). W dni szkolne dotyczyło to 58% uczniów klas 4-6 i 65% uczniów klas 7-8. W dni weekendu odpowiednio 78% i aż 84%.

❏ W dni szkolne 19% uczniów klas młodszych oraz 22% uczniów klas starszych oglądało telewizję bardzo długo (cztery godziny lub więcej), natomiast podczas weekendu dotyczyło to 38% młodszych i 51% starszych uczniów.

Korzystanie z komputera, tabletu lub smartfona do innych celów (np. odrabianie lekcji, wysyłanie wiadomości, Instagram, Facebook, Tweeter, Snapchat, Tic Tok itp.):

❏ W dni szkolne zbyt długo (dwie godziny lub więcej) korzystało z komputera, tabletu lub smartfona 65% ogółu badanych uczniów, a bardzo długo (cztery godziny lub więcej) co trzeci uczeń (29%).

Podczas weekendu (sobota i niedziela) odsetki te były znacznie większe i wynosiły odpowiednio 77%

i 48%.

❏ Starsi uczniowie częściej niż młodsi korzystali z komputera, tabletu lub smartfona zbyt długo (dwie godziny lub więcej). W dni szkolne dotyczyło to 56% uczniów klas 4-6 i 73% uczniów klas 7-8. W dni weekendu odpowiednio 71% i aż 84%.

❏ W dni szkolne co czwarty uczeń klas młodszych (24%) oraz co trzeci uczeń klas starszych (33%) korzystał z komputera, tabletu lub smartfona bardzo długo (cztery godziny lub więcej), natomiast podczas weekendu odsetki te były wyższe i stanowiły odpowiednio 39% dla młodszych i 59% dla starszych uczniów.

3. Spożywanie wybranych produktów

Nawyki żywieniowe z okresu dzieciństwa i dorastania mają swoje odzwierciedlenie w sposobie odżywiania w okresie dorosłości. Wybory żywieniowe dzieci i młodzieży związane są z wieloma czynnikami i zależą m. in. od własnych preferencji żywieniowych, kontekstu społecznego, w tym wpływu grupy rówieśniczej oraz środowiska rodzinnego, a także marketingu żywności, polityki żywieniowej czy dostępności produktów spożywczych⁴⁴⁴⁵. Kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych sprzyja

44Pearson N, Griffiths P, Biddle S, i in. (2017). Individual, behavioural and home environmental factors associated with eating behaviours in young adolescents. Appetite, 112:35–43

45 Stok F, de Vet E, de Ridder D, i in. (2016). The potential of peer social norms to shape food intake in adolescents and young adults: a systematic review of effects and moderators. Health Psychology Review, 10(3):326–40

(34)

optymalnemu rozwojowi dzieci i młodzieży. Udowodniono, że właściwy sposób odżywiania zapobiega występowaniu niedoborów witamin i mikroelementów oraz niedoborów energetyczno-białkowych, co zmniejsza ryzyko występowania otyłości, cukrzycy, próchnicy zębów oraz jest elementem prewencji chorób nowotworowych oraz chorób serca⁴⁶⁴⁷. Natomiast niewłaściwy sposób odżywiania skutkuje zaburzeniami odżywiania, nadwagą i otyłością, gorszymi wynikami w nauce, niższym poczuciem własnej wartości, a także problemami z akceptacją wśród rówieśników⁴⁸.

Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży zawiera Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej, w której podstawie, zgodnie z zaleceniami WHO, znajduje się codzienna aktywność fizyczna.

Kolejne piętra piramidy dotyczą różnych grup produktów i określają ich właściwe proporcje. Podstawą prawidłowo zbilansowanej diety są warzywa i owoce. Kolejne ważne grupy produktów to produkty zbożowe, mleko i produkty mleczne, chude mięsa, jaja, ryby, nasiona roślin strączkowych oraz tłuszcze.

Zalecane jest unikanie spożywania cukru i produktów słodzonych, w tym słodzonych napojów, ograniczenie soli, picie co najmniej 2 litrów wody dziennie oraz regularne spożywanie posiłków w odstępach od 3-4 godzin.

W kwestionariuszu zastosowano pytanie: Ile razy w tygodniu zwykle zjadasz lub pijesz niżej wymienione produkty? Kategorie produktów: warzywa, owoce, słodycze (cukierki, czekolada i inne), coca-cola i inne napoje słodzone. Możliwe kategorie odpowiedzi: nigdy; rzadziej niż 1 raz w tygodniu; 2-4 razy w tygodniu; 5-6 dni w tygodniu; codziennie, 1 raz; codziennie częściej niż 1 raz.

W badaniu analizowano dwa wskaźniki pozytywne w odniesieniu do produktów korzystnych dla zdrowia:

1) codzienne spożywanie owoców; 2) codzienne spożywanie warzyw. Analizowano również dwa negatywne wskaźniki odnoszące się do produktów niekorzystnych dla zdrowia: 1) spożywanie słodyczy częściej niż raz w tygodniu; 2) picie słodzonych napojów częściej niż 1 raz w tygodniu. Szczegółowe dane przedstawiono w tabelach 8 i 9.

Tabela 8. Spożywanie wybranych produktów

46Ambrosini G, Oddy W, Huang R, i in. (2013). Prospective associations between sugar‐sweetened beverage intakes and cardiometabolic risk factors in adolescents. American Journal of Clinical Nutrition, 98:327–334

47 Fuemmeler B, Pendzich M, Tercyak K. (2009). Weight, Dietary Behavior, and Physical Activity in Childhood and Adolescence: Implications for Adult Cancer Risk. Obesity Facts, 2(3):179–8

48Rohde P, Stice E, Marti C. (2015). Development and Predictive Effects of Eating Disorder Risk Factors during Adolescence: Implications for Prevention Efforts. Interantional Journal of Eating Disorders, 48(2): 187–98