Ambrosiewicz, Maciej
Ochrona rzadkich gatunków owadów oraz tradycyjnego budownictwa w Wigierskim Parku Narodowym
"Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego", 7, 2001, s. 279-286
Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma
Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).
KOMUNIKATY
MACIEJ AMBROSIEWICZ Suwałki
Ochrona rzadkich gatunków owadów oraz tradycyjnego budownictwa w Wigierskim Parku Narodowym
Od kilku lat na terenie Wigierskiego Parku Narodowego i jego otuliny ochronnej realizowany jest projekt z pogranicza kilku dyscyplin naukowych.
W raInach projektu, mającego za główne zadanie ochronę rzadkich gatunków owa- dów, realizuje się jednocześnie ochronę tradycyjnego budownictwa ludowego,
ochronę krajobrazu oraz propagowanie zanikających już technik i rzemiosł budowla- nych]. Ponadto projekt jest zgodny z zasadami rozwoju zrównoważonego2•
Program ochrony rzadkich gatunków owadów w okolicach jeziora Wigry w założeniach przypomina akcję prowadzoną na Wyspach Brytyjskich na przeło
mie lat 60. i 70. XX wieku, gdy zdecydowano się zaprzestać burzenia celtyckich murów granicznych dla nowocześniejszego gospodarowania pastwiskami. Stare mury, które przy braku naturalnych zadrzewień stanowiły schronienie dla drob- nych zwierząt, przeszkadzały w przemieszczaniu ciężkiego sprzętu rolniczego.
Zniszczenie historycznych elementów krajobrazu naruszyło delikatną równowagę
w ekosystemie Brytanii i Irlandii. Protesty Iniłośników ptaków zapobiegły dalszej dewastacji murów3.
Podobny rodzaj symbiozy środowiska przyrodniczego i antropogeniczne- go można odnaleźć w wielu miejscach w Polsce. Na Suwalszczyźnie zmiany cywi- lizacyjne w sferze kształtowania krajobrazu poprzez nowe budownictwo nasiliły się od połowy lat 70. XX wieku. Dostępność preferencyjnych kredytów dla rol- nictwa oraz niefrasobliwa postawa urzędników odpowiedzialnych za ład prze- strzenny i architektoniczny zaowocowały nie tylko likwidacją obiektów stanowią
cych znakomite przykłady zabytkowego tradycyjnego budownictwa, ale również zmianą nastawienia mieszkańców wsi do powszechnie stosowanych naturalnych
materiałów. Dom o tradycyjnych formach: parterowy, przykryty wysokim dachem dwuspadowym został zastąpiony przez "słupek" nazywany też "sześcianem pol- skhn", przykrytym przez stropodach lub dach kopertowy. Przykre dla oka zmiany krajobrazu suwalskiej wsi mają wpływ nie tylko na sferę estetyczną, ale również stanowią zagrożenie dla zwierząt, które wykorzystują siedziby ludzkie na potrze- by budowy swoich domostw. W powszechnej świadomości zwierzęciem żyjącym
na swobodzie i korzystającym z budynków lub innych konstrukcji zbudowanych
ręką człowieka jest bocian. Ptakami korzystającymi z ludzkich budowli są też ja-
skółki. Bociany i jaskółki są powszechnie akceptowane jako sublokatorzy sprzyja-
MACfEj AMBROSIEWICZ
jący człowiekowi; gospodarze na wsiach dokładają starań, aby szczególnie bocia- nom ułatwić budowę gniazd, stawiają na dachach specjalne kozły jako ich podbu-
dowę. Obok ptactwa schronienia i pożywienia szukają w zagrodach również gry- zonie, które są z kolei zwalczane. W starych murach i dachach kryją się rzadkie,
ginące gatunki owadów, które spełniają istotną rolę w ekosystemie.
Pomysł ratowania rzadkich owadów pochodzi od dr Anny Krzysztofiak - entomologa specjalizującego się w pszczołach i pszczelinkach na terenie Suwalsz- czyznl. Dokonane przez nią obserwacje pozwoliły ustalić, że pszczoły chętnie
gniazdują w zanikających już budynkach o glinianej konstrukcji ścian.
Do przedłużenia gatunku pszczoły potrzebują, oprócz pokarmu (pyłku
i nektaru oraz produkowanej przez mszyce spadzi), również odpowiednich miejsc do gniazdowania. Większość pszczół gniazduje w ziemi, kopiąc w podłożu różne
go typu (piasek, glina, less) mniej lub bardziej skomplikowane kanały. Do nie- dawna pszczoły wykorzystywały do tego celu naturalne gliniane lub lessowe zbo- cza, skarpy, wąwozy i urwiska. Wraz z rozwojem rolnictwa człowiek zmieniał
krajobraz coraz intensywniej, ograniczając dostępność naturalnych miejsc, w któ- rych pszczoły zwykły zakładać gniazda. Coraz częściej jedynym miejscem dla gniazdowania były budynki gospodarcze budowane z gliny. Podstawowym mate-
riałem budowlanym w tradycyjnym budownictwie ludowym okolic jeziora Wigry
było stosowane od wieków na tym terenie drewno drzew iglastych. Wznoszono z niego całe zagrody wiejskie - domy, różnego rodzaju budynki gospodarcze i ogrodzenia. Oprócz drewna używano innych miejscowych surowców: kamieni i gliny. Budowano z nich nie tylko fundamenty, ale i całe konstrukcje ścian w bu- dynkach gospodarczych. Z gliny wznoszono również domy mieszkalne oraz tra- dycyjne łaźnie zwane bajniamis.
Od lat 70. XX wieku budynki o glinianych konstrukcjach ścian, przykryte strzechami lub dachami z tradycyjnego wióra, zaczęły wypierać współczesne
technologie. Drewno i glinę używane do ścian nośnych zastąpił gazobeton, a strzechy i bardziej powszechny wiór pozornie trwalszy i "nowocześniejszy"
eternit. Zmiany cywilizacyjne stopniowo wyparły obiekty gliniane.
Na Suwalszczyźnie istnieje obecnie około 120 budynków o glinobitkowej konstrukcji ścian. Większość z tych obiektów pochodzi z okresu międzywojenne
go, chociaż spotyka się budynki gospodarcze (szczególnie obory i chlewnie) zbu- dowane na początku lat 70. XX wieku.
W glinianych ścianach tych budynków gniazduje wiele gatunków owa- dów, wśród których część znajduje się na "Czerwonej liście zwierząt ginących
i zagrożonych w Polsce". Do nich należą pszczoły dziko żyjące, takie jak: Antopho- ra acervorum, Antophora plagiata, Antidium manicatum, Megachile ericetorum, Mega- chile rotundata, Osmia rufa, Osmia mustelina i Hoplitis adunca6.
Początkowo projekt ochrony rzadkich gatunków owadów w okolicach je- ziora Wigry pomijał całkowicie problem ratowania starego budownictwa. Uwaga ekologów była zwrócona jedynie na budowę nowych siedzib dla owadów ze
środków finansowych możliwych do uzyskania z Fundacji Eko Fundusz. Zdecy- dowano się na budowę nowych obiektów o konstrukcji gliniano-słomianej. Opra- cowanie programu ochrony rzadkich gatunków owadów oparło się o wyko- rzystanie miejscowych technik budowlanych i materiałów. W roku 1998 na terenie
Ochrona rzadkich gatunków owadów ...
Wigierskiego Parku Narodowego zbudowano ponad 200 konstrukcji z gliny, drewna i słomy. Był to jeden z elementów projektu "Ochrona rzadkich i zagrożo
nych gatunków roślin i zwierząt Wigierskiego Parku Narodowego", dotowanego przez Fundację Eko Fundusz. Większość konstrukcji przypominała ule. Zostały
rozmieszczone w grupach po kilka obiektów. Obiekty te jednak stały się celem ataków wandali. Uwaga przyrodników zwróciła się w stronę istniejących prywat- nych obiektów, które byłyby pilnowane przez właścicieli. Wigierski Park Naro- dowy i Stowarzyszenie Przyrodniczo-Kulturalne "Czarna Hańcza" w 1999 roku
podjęły starania o ochronę owadów gniazdujących w glinianych ścianach budyn- ków w okolicach jeziora Wigry. Zostały opracowane założenia projektu dotyczą
cego zarówno ratowania siedlisk owadów jak i tradycyjnego budownictwa. Projekt
uwzględnił ochronę glinianych zabudowań, które do niedawna były charaktery- stycznyln elementem krajobrazu Suwalszczyzny. Przy opracowywaniu projektu
przyjęto zasadę, że nad budynkami glinianymi najkorzystniej byłoby utrzymać
tradycyjne pokrycie, takie jak wiór. W naturalnych materiałach stosowanych do krycia dachów, takich jak słoma czy wiór, znajdują schronienie również rzadkie gatunki owadów. Naprawa lub wymiana dachu nad glinianymi obiektami jest
zasadniczą częścią ich konserwacji. Cieknący dach w krótkim czasie powoduje nieodwracalne zniszczenie ścian z suszonej gliny.
Wytypowano trzy prywatne budynki gliniane, zlokalizowane na terenie Wigierskiego Parku Naro- dowego i w jego otulinie;
pierwszy obiekt to budynek inwentarski we wsi Lesz- czewek, drugi - to tzw. baj- nia (tradycyjna na Suwalsz-
czyźnie łaźnia parowa) we wsi Piotrowa Dąbrowa; ten obiekt jest jedną z dwóch ostatnich bajni zbudowa- nych z glinobitki. Trzeci obiekt to budynek inwen- tarski we wsi Rosocha ty Róg. WYlnienione budynki, jak wynika z relacji właś
cicieli, zostały zbudowane w latach 30. XX wieku.
1. Bajnia w Piotrowej Dąbrowie po pracach remontowych, stan wrzesień 2000. Wszystkie zdjęcia: Maciej Kamiński
Bathhouse in Piotrowa Dąbrowa after repair, state in September 2000. Ali photos: Maciej Kamiński
Prace przy wYlnianie dachów oraz uzupeh1ieniu ubytków w ścianach trwały w sierpniu i wrześniu 2000 roku. Zakres prac w poszczególnych obiektach
był zróżnicowany. W obiekcie nr 1 wymieniono częściowo pokrycie, ~. na jednej
połaci położono blachę powlekaną; odejście od wstępnych założeń projektu było
podyktowane względan1i ekonomicznymi, bowiem właściciel obiektu pokrył nie- dawno drugą połać dachu. W obiekcie nr 2 (bajnia) zakres prac był naj-
poważniejszy. Bajnia składa się z dwóch zasadniczych części: przedsionka o kon-
2. Prace przy wymianie dachu w Rosochatym Rogu, sierpień 2000.
Changing a roof in Rosochaty Róg, August 2000.
3. Praca przy wymianie pokrycia wiórowego nad oborą,
Rosochaty Róg, sierpień 2000.
Changing a wood-chip barn roof, Rosochaty Róg, August 2000.
strukcji drewnianej oraz po- mieszczenia łaźni z piecem.
Stan techniczny elementów drewnianych był zły; w toku prac zdecydowano się na
wylnianę zniszczonych ele- mentów przy użyciu drew- na pochodzącego z rozeb- ranej starej stodoły. Ściany pomieszczenia łaźni były
zbudowane z glinobitki i wy-
magały jedynie drobnych
uzupełnień. Dach wymagał
wymiany części więźby oraz
całkowitej wymiany wiórów.
W obiekcie 3. położono dach z wióra drewnianego oraz
uzupełniono ubytki gliny w ścianach. Koszt projektu został wyceniony na kwotę przekraczającą 47.500 złotych, z czego przeszło 8.000 złotych pokryło Stowarzy- szenie "Czarna Hańcza"; pozostałą część kwoty przekazał Eko Fundusz7.
Remont jedynie trzech budynków o glinianej konstrukcji ścian nie uchroni ani całej populacji rzadkich owadów, ani tradycyjnego budownictwa na Suwalsz-
czyźnie. Jednak prace nad tym projektem w ograniczonej skali będą kontynuowa- ne. W roku bieżącym (2001 r.) zostanie przygotowany kolejny projekt, który bę
dzie związany z ochroną zintegrowaną środowiska (przyrodniczo-kulturową).
Wsparcie tych działań ze strony instytucji odpowiedzialnych za ochronę material- nego dziedzictwa byłoby pożądane.
* * *
Warto przyjrzeć się bliżej stosowanyn1 powszechnie do niedawna na Su-
walszczyźnie tradycyjnym materiałom, które są przyjazne dla pszczół i jednocze-
śnie spełniają warunki rozwoju zrównoważonego.
Ochrona rzadkich gatunków owadów ...
GLINA
Glina jako materiał do budowy ścian obecnie jest powszechnie używana
w postaci cegieł lub dachówek. Konstruowanie ścian z glinobitki było jeszcze 40 lat temu dość popularne. W latach 50. XX wieku w innych częściach Polski tę technikę stosowano do budowy kilkupiętrowych domów. Warto ją przypomnieć, gdyż wróciła do łask w Europie Zachodniej w postaci wypełnienia konstrukcji szachulcowej. Na początku lat 80. XX wieku w polskiej prasie fachowej starano się zainteresować potencjalnych inwestorów taką metodą budowania. Wówczas wy-
nikało to z powszechnego niedoboru materiałów budowlanych. Od kilku lat w różnych częściach Polski podejmowane są próby reaktywowania wymienionej metody. Argumentem przemawiającym za użyciem tej technologii jest jej niska cena oraz korzystne parametry małej przenikalności termicznej ścian.
4. Fragment ściany z glinobitki, Rosochaty Róg, sierpień 2000.
Fragment of a day wall, Rosochaty Róg, August 2000.
Na terenie Suwalszczyzny wypalany materiał ceramiczny był stosowany stosunkowo rzadko; najczęściej używano go do wznoszenia bardziej okazałych
budynków. Do lat 60. XX wieku popularne było wznoszenie ścian osłonowych
(konstrukcyjnych) budynków inwentarskich z gliny zmieszanej ze słomą. Ściany takie określa się jako glinobitkę. Technologia wznoszenia ścian z glinobitki jest
pracochłonna. W pierwszym etapie należy wymieszać glinę z pociętą słomą; mie-
MACIEJ AMBROSIEWICZ
szanie obu tych materiałów miało na celu powstrzymanie procesu gwałtownego
wysychania gliny, która pękała i osłabiała konstrukcję ścian. Mieszanie odbywało się przy pomocy koni, które rozdeptywały glinę. Tak przygotowany materiał
wrzuca się do drewnianych form i ubija. Po stwardnieniu warstwy lnateriału pod- nosi się forll1ę i ponownie wkłada glinę. Kolejne warstwy jeszcze miękkiej ściany nakłuwa się, aby umożliwić szybsze odparowanie wody oraz zmniejszyć ilość
spękań lica. Nakłucia pełnią ponadto rolę dekoracyjną8.
Największym zagrożeniem dla ścian z suszonej gliny są wody opadowe.
Jeżeli nad budynkiem jest szczelny dach z wysuniętym okapem, to może on stać
bez naprawy ścian przez kilkadziesiąt lat. Cieknący dach i spenetrowanie glino- bitkowych ścian przez wody opadowe skazuje budynek na zniszczenie w ciągu
roku. Konserwacja ścian z glinobitki jest trudna z dwóch zasadniczych powodów:
1) monolityczny charakter konstrukcji, 2) szybszy rozkład organicznego materiału (słomy) w stosunku do gliny.
Prace przy naprawie ścian ograniczają się głównie do uzupełnienia frag- ll1entów wypłukanych przez wody opadowe. W przypadku wymiany więźby
dachowej wprowadza się wieniec żelbetowy w celu związania ścian oraz równego
obciążenia ich przez nową więźbę i strop. Metodę taką zastosowano w budynku mieszkalnym we wsi Rosochaty Róg nr 18.
WIÓR
Nie wiemy, od jak dawna w północno-wschodniej Polsce i na Litwie za-
częto pokrywać budynki tak zwanym wiórem -lekkimi osikowymi deszczułkami.
Używana do produkcji wióra maszyna, przypoll1inająca w działaniu sieczkarnię,
zdaje się wskazywać na wiek XIX. Jednak nie odnaleziono jak dotąd archiwalnego potwierdzenia stosowania tej techniki krycia w XIX wieku lub wcześniej. Wiado- mo, że dachy wiórowe były popularne na Suwalszczyźnie w dwudziestoleciu
IniędzywojennYll1. W latach 70. XX wieku wiór zaczęto powszechnie zastępować
eternitem. Od kilku ostatnich lat na Suwalszczyźnie częściej buduje się domy drewniane, a dachy pokrywa się wióreln. Wiór jest materiałell1 naturalnym. Po- kryte nim budynki wtapiają się w krajobraz. Stosuje się go zarówno w tradycyjnej, wiejskiej architekturze, jak i w budynkach współczesnych. Dachy pokryte wiórem
można zobaczyć nie tylko na Suwalszczyźnie, coraz częściej spotyka się je również
w innych regionach Polski. Być może lnoda na wiór się upowszechni. Wiór jest bardzo trwały - wymienia się go mniej więcej co 40 la t (drewno osiki jest dość
odporne na działanie czynników atmosferycznych). Deszczułki mają 30-40 cm
długości, 8-15 Cll1 szerokości i 4-6 lnm grubości. Wycina się je przy użyciu specjal- nej maszyny z jeszcze mokrego drewna i układa na dachu zanim wyschną, po czym mocuje długimi i cienkimi gwoździami. Solidne poszycie tworzy kilka, a czasem kilkanaście warstw takich właśnie deszczułek. W efekcie pokrycie to daje piękną strukturę, przypominającą rybią łuskę9.
PRZYPISY
5. Fragment drewnianego domu krytego wiórem, 2001. Fragment of a wooden house with a wood-chip roof,2001.
6. Detal, 'naroże budynku krytego wiórem, 2001.
Detail, corner of a building with a wood-chip roof, 2001.
I Wigierski Park Narodowy wspólnie ze stowarzyszeniami działającymi na terenie Suwalszczyzny i Ziemi Augustowskiej, w oparciu o środki finansowe pochodzące z tzw. funduszy pomocowych realizuje różnorodne projekty; informacje o projektach można znaleźć na oficjalnej stronic interne- towej parku http://www.wigry.com.pl
Rozwój zrównoważony wyraża się w postaci strategii przekształceń ekonomicznych, społecznych,
techniczno-technologicznych oraz w sferze zarządzania, powiązanej w sensie całościowym i syste- mowym z ochroną przyrody i krajobrazu wraz z gospodarowaniem środowiskiem przyrodniczym na użytek obecnych i przyszłych pokoleli. H.ozwój zrównoważony powinien powodować prze-
kształcenia gospodarki w taki sposób, aby efektywniej osi'lgać korzyści ekonomiczne i społeczne
MACIE) AMBROSIEWICZ
bez niszczenia funkcjonujących ekosystemów lub wzrostu kosztów osiągania tych korzyści. Począt
kowo, tj. od konferencji ONZ w Sztokholmie w 1972, stosowano termin ekorozwój; dokładniej poję
cie ekorozwoju zostało sformułowane w 1975 r. na III. Sesji Zarządzającej Programem Narodów Zjednoczonych Ochrony Środowiska. Z czasem ekorozwój stał się tożsamy z rozwojem zrównoważonym.
:I B. M. Feilden, Conservation oj Historie Buildings, Londyn 1980, s. 263.
4 Pszczoły (łac. Apidae), rodzina błonkówek z grupy żądłówek; około 2 tysiące gatunków; żyją w tak zwanych społecze11stwach lub samotnie; A. Krzysztofiak, Życie ukryte w glinie, [w:] Biuletyn infor- macyjny "Zielone Płuca Polski", Nr (15) 6/99, s. 15-16.
5 M. Ambrosiewicz, J. Brzozowski, A. Żulpa, Operat ochrony wartości kulturowych Wigierskiego Parku Narodowego, Warszawa 1996-1999 (maszynopis) w zbiorach WPN, s. 14-16.
6 A. Krzysztofiak, Ochrona owadów gniazdujących w glinie na terenie Wigierskiego Parku Narodowego, Krzywe 1998 (ulotka WPN).
7 M. Ambrosiewicz, Ochrona pszczół - ochrona tradycyjnego budownictwa, Suwałki 2000 (ulotka Stowa- rzyszenia "Czarna Hmkza") w zbiorach WPN.
8 . J,W.
9 M. Majewska-Wójcik, Wiór, [w:] "Cztery kąty", Nr 4 kwiecień 2000, s. 133-137.
THE PROTECTION OF RARE SPECIES OF INSECTS
AND TRADITIONAL CONSTRUCTION IN THE WIGRY NATIONAL PARK
The Wigry National Park and the "Czarna Hańcza" Natural-Cultural Soci- et y embarked upon attempts at salvaging insects nesting in the clay walls of buildings in the environs of Lake Wigry.
The premises of a project for saving rare insects were devised jointly. Fur- thermore, the plan to ok into consideration the protection of day buildings, which until recently were a characteristic element of the landscape in the region of Suwałki.
For the purposes of prolonging their species, bees require, apart from nutrition (plant nectar and pollen as well as honeydew produced by aphids), also suitable nest- ing places. The majority of bees nest in the ground, digging more or less complicated canals in various types of foundation (sand, day, loess, slopes, escarpments,. canyons and ravines). Until recently, the insects utilised natural indentations and faults.
The development of agriculture changed the landscape; lnan increasingly frequently limited access to the natural sites in which bees used to nest. More and more often the only convenient place for nesting were clay buildings.
Starting with the 1970s, such buildings, covered with thatch or traditional wood chip roofs, were supplanted by contemporary technologies. Timber and clay, used for the nlain walls, were replaced by aerated concrete, and thatches and wood chips - by eternit. Civilizational transformations gradually eliIninated day objects.
The Wigry National Park still contains several score objects with day con- structions. The retention of roofs in go od technical condition poses a serious problem.
Dried day is relatively non-resilient to rainwater, and leaking roofs rapidly destroy day walls. The owners of such objects are inclined to rep lace them with buildings raised by resorting to totally new technology. Roofs made of traditional material (straw, rushes and wood chips) favour the nesting of assorted species of insects.
The project in question accepted the principie that it would be most profit- . able to retain traditional roofs, such as those made of wood chips. Three clay
buildings we re selected in the National Park and its closest environs. The "Czarna
Hańcza" Society and Eko-Fundusz covered the costs of the project.
