Strona 1 z 13 Katowice, 22 czerwca 2020
dr hab. prof. UŚ Tomasz Kubin Instytut Nauk Politycznych Wydział Nauk Społecznych Uniwersytet Śląski w Katowicach
RECENZJA rozprawy doktorskiej
magister Magdaleny Chybowskiej
pt. GRUPA WYSZEHRADZKA WOBEC ZJAWISKA UCHODŹSTWA WE WSPÓŁ- CZESNEJ EUROPIE. ASPEKT POLITYCZNY I SPOŁECZNY
Promotor: prof. dr hab. Elżbieta Trafiałek Promotor pomocniczy: dr Magdalena Molendowska
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Wydział Prawa i Nauk Społecznych
Instytut Stosunków Międzynarodowych i Polityk Publicznych
Działając na podstawie Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytu- le naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (tj. Dz.U. z 27 września 2017, poz.
1789) oraz na podstawie Uchwały Rady Instytutu Stosunków Międzynarodowych i Polityk Publicznych, Wydział Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach z dnia 4 czerwca 2020 roku, niniejszym przedstawiam recenzję pracy doktorskiej Pani magister Magdaleny Chybowskiej pt. Grupa Wyszehradzka wobec zjawiska uchodźstwa we współczesnej Europie. Aspekt polityczny i społeczny, której promotorem jest Pani prof. dr hab. Elżbieta Trafiałek a promotorem pomocniczym Pani dr Magdalena Molendowska.
Strona 2 z 13 Zasadność tematu rozprawy
Tytuł pracy doktorskiej, przygotowanej przez Panią magister Magdalenę Chybowską, to Gru- pa Wyszehradzka wobec zjawiska uchodźstwa w współczesnej Europie. Aspekt polityczny i społeczny. Temat ten jest bez wątpienia bardzo ważny – zarówno w wymiarze naukowym (teoretycznym, poznawczym), jak i praktycznym. Problem uchodźstwa i imigracji jest jednym z najistotniejszych wyzwań, w obliczu którego stanęła Europa i Unia Europejska w drugiej dekadzie XXI wieku. I chociaż z migracjami ludzi mamy do czynienia od początku historii ludzkości, to jest oczywiste, że w każdym okresie historycznym inne są uwarunkowania tych migracji, tzn. ich przyczyny, przebieg i następstwa, zarówno dla państw, z których ludzie mi- grują, jak i dla państw docelowych tych migracji. Zmieniają się także uwarunkowania poli- tyczne, prawne, gospodarcze, społeczne, kulturowe, religijne itp. przemieszczania się ludzi.
Wszystko to powoduje, że aktualna (uwzględniająca specyficzne dla danego miejsca i czasu uwarunkowania) naukowa refleksja dotycząca problemu migracji, a w tym uchodźstwa, jest niezbędna.
Biorąc pod uwagę wydarzenia z roku 2015 i lat następnych, zasadne jest także podję- cie problemu polityki Grupy Wyszehradzkiej (V4) wobec zjawiska uchodźstwa. Współpraca państw V4 w tej sprawie stała się jednym z najważniejszych – jeśli nie najważniejszym – czynnikiem konsolidującym politycznie to forum współpracy międzynarodowej w UE i wzmacniającym jego tożsamość. Także uwarunkowania naturalne, tzn. położenie geograficz- ne powodują, że państwa V4 były i są znaczącymi podmiotami w kontekście przepływu uchodźców/imigrantów. Wreszcie biorąc pod uwagę wydarzenia z roku 2015 i lat następnych, bez wątpienia polityka państw Grupy Wyszehradzkiej wobec napływu uchodźców wywarła istotny wpływ na politykę w tym zakresie innych państw UE i UE jako organizacji międzyna- rodowej.
Uwzględniając powyższe okoliczności, temat recenzowanej pracy jest istotny i bez wątpienia wart tego, aby podjąć go w rozprawie doktorskiej. Temat ten jest także zagadnie- niem relatywnie oryginalnym, dotyczy kwestii nowych, aktualnych, które nie zostały jeszcze zbyt obszernie i wyczerpująco przedstawione w literaturze przedmiotu. Możne także stwier- dzić, że temat uchodźstwa i imigracji z pewnością pozostanie aktualny dla Europy przez wiele najbliższych lat. Zatem w przypadku pomyślnej realizacji celów przedmiotowej rozprawy, wniesie ona nowy wkład w stan wiedzy w temacie, którego dotyczy. Rezultaty procesu ba- dawczego mogą mieć także walory praktyczne i być wykorzystane w kształtowaniu polityk publicznych w państwach V4 i UE. Jednocześnie badaczka wywodząca się z jednego z państw V4 jest w sposób naturalny predestynowana do tego, aby podjąć wyzwanie i zmierzyć
Strona 3 z 13 się z tematem dotyczącym współpracy tej właśnie grupy państw. Trudno oczekiwać, że za- gadnienie to – jak zostało wspomniane bardzo istotne – zostanie podjęte przez naukowców z państw innych niż należących do Grupy Wyszehradzkiej. Zdaniem recenzenta, z racji tematu pracy i jej treści, wnioski z niej wynikające mogą być istotne dla kilku obszarów tematycz- nych, tj. współpracy Grupy Wyszehradzkiej, uchodźstwa i imigracji oraz polityki UE wobec uchodźców i imigrantów.
Temat pracy, jej cele, treść, założenia metodologiczne, wykorzystane metody badaw- cze itp. bez wątpienia mieszczą się w dziedzinie nauk społecznych i w dyscyplinie nauki o polityce.
Cel i założenia metodologiczne rozprawy
Cel pracy, pytania badawcze, hipotezy oraz wykorzystane metody badawcze Pani magister Magdalena Chybowska zawarła we wstępie swojej pracy (s. 6-13). Wykorzystane przez Au- torkę metody badawcze są odpowiednie do dyscypliny i dziedziny naukowej, tematu pracy, jej celu i przyjętych założeń badawczych. Za trafne należy uznać dokonane przez Autorkę rozróżnienie na cel ,,poznawczy” (teoretyczny) oraz ,,aplikacyjny” pracy (s. 10). Pozwalając sobie w tym miejscu na uwagę o charakterze ogólnym, w tzw. idealnym świecie wnioski pły- nące z prac naukowych powinny być uwzględniane w działaniach instytucji publicznych.
Jednak w opinii recenzenta światu, w którym żyjemy, do ideału jest daleko, co oznacza m.in., że zastosowanie wyników badań z dziedziny nauk społecznych jest relatywnie zbyt rzadkie w praktyce. Oczywiście w żaden sposób nie umniejsza to zasadności dokonanego przez Autorkę przedmiotowej pracy rozróżnienia jej celu poznawczego i aplikacyjnego.
Zdaniem recenzenta, pewnym brakiem w odniesieniu do celu pracy jest to, że Autorka nie zdefiniowała ram czasowych, których dotyczy recenzowana praca. W tytule pracy użyto pojęcia ,,współczesna Europa”, co jest jednak określeniem bardzo nieprecyzyjnym (przede wszystkim jeśli chodzi o ową ,,współczesność”). Natomiast w ogóle brak jest określenia ram czasowych w tym fragmencie wstępu, w którym Autorka wskazuje cel pracy i problemy ba- dawcze (s. 10). Oczywiście z treści pracy można pośrednio wywnioskować jakiego okresu ona dotyczy, jednak wydaje się, że dla precyzji i jasności powinno to zostać jednoznacznie stwierdzone jeśli już nie w samym tytule, to przynajmniej we wstępie pracy.
Autorka jako jeden z celów swoich badań i przygotowanej na ich podstawie rozprawy postawiła trzy główne pytania badawcze (s. 10-11). Można stwierdzić, że zostały one sformu- łowane poprawnie. Są one związane z tematem pracy i jej celami, ważne i warte tego, aby podjąć próby odpowiedzi na nie w rozprawie doktorskiej w dyscyplinie nauki o polityce. Po-
Strona 4 z 13 dobnie można ocenić sformułowane pytania – problemy szczegółowe (s. 11). Zdaniem Re- cenzenta, warto byłoby także wyraźniej napisać, że przyjęte trzy założenia (s. 11) stanowią hipotezy. De facto nimi są, Autorka nawet używa w odniesieniu do jednego nich słów ,,hipotetycznie przyjęto…” a w zakończeniu odnosi się do nich pisząc, że zostały pozytywnie zweryfikowane (s. 266). We wstępie te założenia nie zostały jednak jednoznacznie określone jako hipotezy.
Zdaniem recenzenta, odpowiedzi na postawione we wstępie pytania badawcze – za- równo trzy główne, jak i szczegółowe – mogłyby być precyzyjniejsze w sensie formy. Te odpowiedzi faktycznie można znaleźć w treści zakończenia, nie są one jednak wyraźnie wskazane (wyróżnione). Poza tym, odpowiedzi Autorki na pytania badawcze są niejako ,,przemieszane” z innymi informacjami i konkluzjami wynikającymi z treści pracy. Jasne na- zwanie tego, co Autorka określa, jako ,,założenia” hipotezami oraz precyzyjne odniesienie się do postawionych pytań (być może warto byłoby rozważyć ich ponumerowanie) pozwoliłoby, w opinii recenzenta, nadać pracy większej precyzji i rygoryzmu pod względem metodolo- gicznym.
Brakiem pracy Pani magister Magdaleny Chybowskiej jest to, że nie zarysowała ona stanu badań i zgromadzonej wiedzy na tematy dotyczące kwestii poruszanych w swojej pracy.
Dokonanie takiego (choćby krótkiego) przeglądu (wstęp wydaje się najodpowiedniejszym miejscem) pozwoliłoby zapewne sformułować Autorce wniosek, że brak jest pracy, w której przedstawiono by temat, który podjęła Pani magister Magdalena Chybowska, w sposób rów- nie obszerny i której cele byłyby chociażby zbliżone do tych zawartych w recenzowanej pra- cy. Taka konkluzja pozwoliłaby podkreślić oryginalność podjętego problemu badawczego, co jest przecież jednym z ustawowych warunków stawianych pracom doktorskim.
Brakiem o podobnym charakterze jest także to, że Autorka nie wskazała tego, co sta- nowiło podstawę jej badań i przygotowania pracy doktorskiej. Znów – pośrednio można to wywnioskować z treści pracy, przypisów oraz bibliografii. Wydaje się jednak, że obecnie jest standardem chociażby krótki zarys najważniejszych źródeł przeprowadzonych badań. Tak, jak w odniesieniu do kwestii powyższej wydaje się, że wstęp byłby najodpowiedniejszym miej- scem na zamieszczenie stosownego fragmentu.
Struktura i treść rozprawy
Recenzowana praca liczy 299 stron i zawiera stronę tytułową, spis treści, główną część pracy, zakończenie, bibliografię oraz wykaz używanych w pracy skrótów. Zarys struktury pracy zo-
Strona 5 z 13 stał zawarty we wstępie (s. 6-13). Praca ma układ problemowy, co uzasadnione jest jej tema- tem i przyjętymi celami.
Zasadnicza część pracy podzielona została na cztery rozdziały. Pierwszy dotyczy Gru- py Wyszehradzkiej i zawiera m.in. informacje na temat jej powstania, celów, państw człon- kowskich, relacji pomiędzy nimi oraz stanowisk V4 wobec problemu uchodźstwa.
W rozdziale drugim Pani mgr Magdalena Chybowska przybliżyła podstawowe zagad- nienia dotyczące uchodźstwa, tzn. definicje najistotniejszych z punktu widzenia tego zagad- nienia pojęć (cudzoziemiec, migracja, uchodźstwo, azyl), zarysowała historię migracji w Eu- ropie, przyczyny uchodźstwa oraz główne szlaki i metody przedostania się do Europy wyko- rzystywane obecnie przez uchodźców.
Rozdział trzeci poświęcony został na przedstawienie działań państw UE oraz rządo- wych i pozarządowych organizacji międzynarodowych (m.in. UE, ONZ, Amnesty Internatio- nal, Human Rights Watch) wobec napływu uchodźców. W rozdziale tym znalazły się infor- macje dotyczące m.in. zasad polityki UE wobec uchodźców oraz działalności instytucji zaj- mujących się uchodźcami w państwach Grupy Wyszehradzkiej. Kwestie te są kluczowe z punktu widzenia tematu pracy oraz jej celów badawczych.
W rozdziale czwartym Autorka dokonała identyfikacji oraz krótkiej analizy najistot- niejszych problemów/wyzwań/zagrożeń związanych z napływem uchodźców. W tej części pracy Pani mgr Magdalena Chybowska przybliżyła także modele polityki asymilacji uchodź- ców, jakie można zauważyć w państwach UE oraz aktywność tej organizacji mającą na celu niwelowanie przyczyn uchodźstwa w państwach i regionach, z których uchodźcy wywodzą się.
Pisząc ogólnie, taka struktura recenzowanej pracy, jej podział na rozdziały i podroz- działy są odpowiednie i adekwatne do tematu oraz celów pracy. Jeśli chodzi o kwestie bar- dziej szczegółowe, to zdaniem recenzenta dobrze byłoby precyzyjnie wyeksponować to, na ile w danym przypadku możemy mówić o polityce (działaniach, zajmowanych stanowiskach itp.) Grupy Wyszehradzkiej (rozumianej jako jeden podmiot) a na ile – państw członkowskich tej Grupy. W wymiarze teoretycznym to nie jest to samo, natomiast w praktyce może być różnie.
Warto jednak, aby Autorka jasno pokazała, że ma świadomość tej różnicy.
Warte rozważenia byłoby poświęcenie więcej miejsca i lepsze wyeksponowanie w strukturze pracy zagadnienia polityki państw Grupy Wyszehradzkiej wobec problemu uchodźstwa/migracji. Autorka poświęciła tej kwestii bezpośrednio tylko podrozdział 1.5 oraz dwa podrozdziały rozdziału trzeciego (3.3 i 3.4, które dotyczą instytucji rządowych i pozarzą- dowych działających na rzecz uchodźców w państwach V4). Jednocześnie jest to wątek bez-
Strona 6 z 13 pośrednio dotyczący tematu całej pracy, wydaje się więc, że powinien zajmować względnie jak najwięcej miejsca. Tymczasem w całej pracy są to tylko trzy podrozdziały, zajmujące ra- zem ok. 45 stron tekstu. Oczywiście wiele kwestii poruszanych w innych fragmentach pracy bezpośrednio lub pośrednio dotyczy także państw V4. Wydaje się jednak, że warto zastano- wić się nad tym, czy nie wyodrębnić np. podrozdziału 1.5 jako rozdziału, poszerzając jego treść. Recenzent ma tutaj na myśli uwzględnienie takich wątków jak:
1. Szersze przedstawienie stanowisk najważniejszych partii politycznych w państwach V4 wobec problemu uchodźstwa/migracji. W podrozdziale 1.5 Autorka koncentruje się na omó- wieniu wspólnych stanowisk i działań państw V4 wobec problemu uchodźców oraz przywo- łuje słowa niektórych liderów politycznych w państwach V4. Jest to oczywiście jak najbar- dziej uzasadnione. Wydaje się jednak, że warto byłoby zarysować stanowiska najważniej- szych partii politycznych w państwach V4 w sposób bardziej kompleksowy. W przypadku partii rządzących mają one bezpośredni wpływ na politykę danego państwa, a w odniesieniu do partii opozycyjnych m.in. stanowią o alternatywie dla wyborców wobec programu reali- zowanego przez rządzących i wpływają na treść debaty publicznej na ten temat. Podstawą mogłyby być tutaj programy polityczne poszczególnych partii, które były aktualne w okresie, który jest przedmiotem zainteresowania Autorki. W tym czasie mieliśmy do czynienia z kil- koma kampaniami wyborczymi (do parlamentów krajowych, na urząd prezydenta, do PE), zatem partie polityczne musiały uwzględnić ten temat w swoich programach politycznych.
Tym bardziej, że była to kwestia wzbudzająca bardzo duże zainteresowanie opinii publicznej i obecna w mediach.
Recenzent ma świadomość, że programy niektórych partii politycznych pozostawiają wiele do życzenia pod względem ich poziomu merytorycznego, stopnia szczegółowości itp.
ale czasami jednak zdarza się, że są to dokumenty bardzo rozbudowane i kompleksowe. Od- kładając na bok w tym miejscu to, czy zgadzamy się z treściami w nich zawartymi, należy przyznać, że czasami nie sposób zaprzeczyć, iż sporo czasu i pracy zostało poświęcone na ich przygotowanie. Jak wspomniano, według recenzenta oczywiście warto byłoby przedstawić to, w jaki sposób zagadnienie uchodźstwa jest obecne nie tylko w programach partii rządzących w danych momencie w danym państwie V4, ale także opozycyjnych. Wynika to oczywiście z możliwości zmian formacji rządzących w wyniku wyborów. Nie ulega też wątpliwości, że w ustroju demokratycznym programy polityczne i aktywność polityków i partii politycznych (oraz innych podmiotów uczestniczących w życiu publicznym) wzajemnie na siebie wpływa- ją. Analiza treści programów partii politycznych i ich porównanie, przy uwzględnieniu pro-
Strona 7 z 13 gramów z lat sprzed początku kryzysu uchodźczego z roku 2015, być może pozwoliłoby uchwycić ewolucję zmian stanowisk partii politycznych dotyczących tego tematu.
2. Nieco szersze przedstawienie stanowiska i aktywności dotyczącej problemu uchodźców podmiotów tzw. trzeciego sektora innych niż organizacje pozarządowe, które Autorka uwzględniła. Chodzi tutaj np. o Kościoły i związki wyznaniowe czy związki zawodowe istot- ne z punktu widzenia wpływu na opinię publiczną. Oczywiście recenzent ma świadomość, że nie jest to temat często poruszany w polskiej literaturze naukowej a poważną trudnością za- równo w tym przypadku (jak i w powyższym) jest bariera językowa.
3. Szersze, bardziej usystematyzowane przedstawienie nastawienia opinii publicznej w pań- stwach V4 wobec problemu uchodźstwa. Jest to bez wątpienia jeden z kluczowych czynników mających znaczenie w kontekście aktywności zarówno rządów państw V4, jak i stanowisk partii opozycyjnych, oraz, pośrednio, aktywności UE i jej instytucji w zakresie kryzysu uchodźczego. Autorka przywołuje wprawdzie kilka danych na ten temat, ale można byłoby to uczynić szerzej i sprawdzając, czy prezentowane poglądy były czymś stałym czy też ewolu- owały w czasie. Ten wątek można przeanalizować np. na podstawie badań opinii publicznej przeprowadzanych systematycznie na potrzeby Eurobarometru i/lub na podstawie wyników badań opinii publicznej przeprowadzanych przez odpowiednie podmioty w państwach V4.
Pozwoliłoby to pokazać także to, w jaki sposób zmieniało się znaczenie problemu napływu uchodźców/imigrantów dla opinii publicznej.
Zdaniem recenzenta nie ma zbyt wielkiego sensu zamieszczanie w pracy doktorskiej takich informacji o państwach V4 jak zrobiła to Autorka w podrozdziale 1.3. Są to bardzo ogólne, syntetyczne dane o charakterze encyklopedycznym, które nie wnoszą nic nowego do istniejącego stanu wiedzy. Przywoływanie takich informacji, danych itp. może być uzasad- nione o tyle, o ile mają one znaczenie dla realizacji celów badawczych pracy, służą uzasad- nieniu wyrażanych opinii, tez itp. Podobnie jest z podanymi podstawowymi informacjami na temat ONZ (s. 146-147).
Uwagi szczegółowe dotyczące treści rozprawy
1. Tytuł rozdziału 1 (,,Grupa Wyszehradzka – charakterystyka instytucji”) – chyba lepiej zre- zygnować ze słowa ,,instytucji”. To słowo zazwyczaj używane jest w odniesieniu do we- wnętrznych organów czyli właśnie instytucji państwa, organizacji międzynarodowej itp. Gru- pa Wyszehradzka w takim sensie instytucją nie jest. Recenzent sugeruje albo rezygnację z tego słowa albo zmianę tytułu rozdziału 1 na np. ,,Charakterystyka Grupy Wyszehradzkiej jako forum współpracy państw Europy Środkowej”.
Strona 8 z 13 2. Wielokrotnie w spisie treści oraz w tekście Autorka używa pojęcia ,,kraj”. Wydaje się, że znacznie lepiej konsekwentnie używać pojęcia ,,państwo” a nie ,,kraj”, nawet kosztem powtó- rzeń. Pojęcie ,,kraj” jest bowiem czasami stosowane w odniesieniu do jednostek podziału ad- ministracyjnego niektórych państw (w tym np. Republiki Czeskiej).
3. Zdaniem recenzenta, warto byłoby zachować te same nazwy i tę samą kolejność przy omawianiu państw V4 – w podrozdziale 1.3. jest to: Republika Czeska, Republika Słowacka, Polska i Węgry a w 1.5: Czechy, Polska, Słowacja, Węgry.
4. Pewne wątpliwości budzi treść podrozdziału 1.4., dotyczącego relacji pomiędzy państwami V4. Z jednej strony zostały one przedstawione bardzo pobieżnie, co można uzasadnić tym, że nie stanowi to głównego tematu pracy. Z drugiej strony wątpliwości budzi właśnie zasadność tak syntetycznego i skrótowego przedstawiania tego zagadnienia. Bo co można napisać (na poziomie rozprawy doktorskiej) na temat relacji dwóch sąsiednich państw w tekście o objęto- ści 1-2 stron czy nawet mniejszej niż jedna strona? Być może rozwiązaniem byłoby skoncen- trowanie się stricte na identyfikacji tych kwestii które najsilniej wpływają na współpracę w ramach V4, tzn. aktualnych, najistotniejszych zbieżności i różnic w interesach pomiędzy pań- stwami V4.
W tytule podrozdziału 1.4 można zrezygnować ze słów ,,i stosunki międzynarodowe”.
Pozostawienie tego tytułu ,,Wzajemne relacje państw Grupy Wyszehradzkiej” jest wystarcza- jące i oddaje treść tego fragmentu pracy. W obecnej postaci tytuł podrozdziału może sugero- wać, że Autorka zawarła w nim także kwestie dotyczące relacji międzynarodowych państw V4 z innymi państwami niż właśnie członkowie V4. Zasadne byłoby także zdefiniowanie okresu czasu, którego dotyczy treść tego fragmentu.
5. Recenzent sugerowałby zachowanie konsekwencji w pisowni: tytuł podrozdziału 2.2.1 to ,,Uchodźcy w Europie do XX wieku” a 2.2.2: ,,Pierwsza połowa dwudziestego wieku”.
6. Na s. 75 skrót powinien być TSUE a nie TRUE.
7. Do tytułu podrozdziału 2.2.1 warto dodać określenie czasu, którego ten fragment dotyczy.
6. ,,Stary Kontynent” powinien być pisany raczej z wielkich liter. Na s. 133 i 253 Autorka pisze z małych liter.
7. Na s. 253 Autorka pisze: ,,W 2015 roku do państw członkowskich UE wpłynęły miliony wniosków o azyl, co zgodnie z danymi Eurostatu stanowiło ponad dwukrotność kwoty z po- przedniego roku”. Bardzo nieostre określenie ,,miliony”, bez dokładnej (lub przynajmniej szacunkowej liczby) nie może być odniesieniem do tego, aby stwierdzić, że było to ponad dwa razy więcej niż w roku wcześniejszym.
Strona 9 z 13 8. Autorka używa skrótu ETS (na s. 144, 145, 257, 258) w odniesieniu do Trybunału Spra- wiedliwości Unii Europejskiej. Nie jest to zbyt poprawne, gdyż aktualna oficjalna nazwa to właśnie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE). Jednocześnie na tych samych stronach (257, 258) Autorka używa poprawnego skrótu TSUE.
Poziom merytoryczny rozprawy
Recenzowana praca została przygotowana na zadowalającym poziomie merytorycznym. Bio- rąc pod uwagę treść pracy, należy uznać, że jej cel został osiągnięty. W zakończeniu Autorka odniosła się do postawionych pytań badawczych i postawionych hipotez, chociaż, jak już wspomniano, można byłoby to uczynić w sposób wyraźniejszy. Zawarte w zakończeniu wnioski i odpowiedzi na postawione pytania badawcze wynikają z treści pracy.
Recenzowana praca jest dobrze osadzona w literaturze dotyczącej jej tematu. Autorka wykazała się dobrą znajomością literatury przedmiotu i potrafiła krytycznie ją wykorzystać.
Zauważyć także można dużą samodzielność w formułowaniu wniosków i ocen, przy czym są one odpowiednio uargumentowane.
Autorka dobrze wykorzystała charakterystyczne dla dyscypliny, w jakiej sytuuje się recenzowana praca, metody badawcze, tzn. przede wszystkim analizę instytucjonalną i praw- no-instytucjonalną, analizę porównawczą, analizę historyczną, analizę systemową. Na pozy- tywną ocenę zasługuje także to, że w recenzowanej pracy mamy odpowiednie proporcje po- między opisem faktów a ich analizą, syntezą i wnioskowaniem. Zawarte w pracy opisy zja- wisk, procesów itp. oraz przywołane fakty są dobrze dobrane i przedstawione rzetelnie. Wy- korzystane metody badawcze są one adekwatne do tematu pracy, jej celu oraz do przyjętych założeń badawczych.
Narracja tych fragmentów pracy, które mają charakter deskryptywny, prowadzona jest dobrze. Stanowią one punkt wyjścia do rozważań o charakterze bardziej analitycznym oraz dążenia do osiągnięcia celów badawczych pracy.
Sądząc na podstawie treści recenzowanej pracy, jej Autorka ma szerokie zaintereso- wania i widać, że jest oczytana w literaturze dotyczącej różnych zagadnień. Należy to odno- tować oczywiście jako cechę pozytywną. Widać też, że chciała to pokazać w swojej pracy.
Ryzykiem z tym związanym jest jednak to, że w rozprawie wystąpi zbyt wiele wątków po- bocznych, w niezbyt wielkim stopniu bezpośrednio dotyczącym głównego tematu i celu pra- cy. Do pewnego stopnia stało się tak w recenzowanej pracy, w której Autorka pisze o wielu zagadnieniach dosyć odległych od siebie tematycznie (historia współpracy państw V4 na przestrzeni wieków, ogólna charakterystyka państw V4, zmiany klimatu,) Wydaje się, że
Strona 10 z 13 przyczyną tego jest chęć pochwalenia się szerokimi zainteresowaniami oraz ujęcia tematu w miarę kompleksowo i interdyscyplinarnie. Jednak warto rozważyć zrezygnowanie z niektó- rych wątków (i odesłać czytelnika do literatury przedmiotu) i poszerzyć inne – tak, aby treść rozprawy była bardziej skoncentrowana na jej głównym temacie.
Język (styl) rozprawy
Pod względem językowym, praca Pani magister Magdaleny Chybowskiej napisana została w dobrym stylu. Autorka jasno i zrozumiale formułuje swoje myśli. W pracy zdarzają się drobne błędy stylistyczne, interpunkcyjne i edytorskie (tzw. literówki), jednak nie wpływają one ne- gatywnie na odbiór prezentowanych treści i w żaden sposób nie utrudniają ich zrozumienia.
Pod względem edytorskim praca przygotowana została starannie i zgodnie ze standar- dami; jej układ jest przejrzysty i nie przysparza żadnych kłopotów odbiorze.
Z racji recenzenckiego obowiązku, należy jednak wskazać istotniejsze, zauważone w pracy błędy, pomyłki czy niejasności o charakterze stylistycznym/językowym:
- ,,Wstąpienie skrajnej prawicy…” (s. 7) – niezrozumiałe;
- ,,…a także nad metodami walki z kryzysem wspólnotowym” (s. 8) – z kontekstu można sądzić, że chyba chodziło o kryzys uchodźczy;
- ,,Pod uwagę został brany…” (s. 8);
- na s. 12 Autorka zarysowując treść rozdziału trzeciego pisze ,,rozdział czwarty dotyczy…”;
- na s. 13 Autorka używa pojęcia ,,instytucja” w odniesieniu do Unii Europejskiej. To niezbyt duży, ale błąd. UE to organizacja międzynarodowa, w której działają instytucje;
- s. 19, obydwa człony nazwy Stronnictwo Demokratyczne powinny być zapisane z wielkich liter;
- na s. 22 niejasne jest stwierdzenie, zgodnie z którym ,,W tym pierwszym etapie współpracy wyszehradzkiej, w grudniu 1992 r., doszło również w Brukseli do podpisania umowy o sto- warzyszeniu z Europejską Wspólnotą Gospodarczą (EWG)”. Brakuje informacji, kto tę umo- wę z EWG podpisał; każde państwo aspirujące do członkostwa w UE (WE, EWG) podpisuje indywidualnie umowę z tą organizacją (o czym Autorka pisze na s. 26). Np. Polska podpisała ją ze WE w grudniu 1991 r. Swoistym ,,dalszym ciągiem” tego błędu jest zawarta na s. 26 błędna jest informacja o roku zawarcia przez Polskę i Węgry układu stowarzyszeniowego z WE – było to 16.12.1991 a nie 1992.
- we fragmencie dot. dążenia państw V4 do UE i NATO brakuje trochę bardziej precyzyjnej informacji o tym, dlaczego Słowacja na kilka lat ,,wypadła” z pierwszej grupy państw przyję- tych do NATO i rozpoczęła negocjacje z UE później niż pozostałe trzy państwa. Wydaje się,
Strona 11 z 13 że koniecznie trzeba o tym wspomnieć tym bardziej, że Autorka pisze o tym, że po wyborach w 1998 r. Słowacja ponownie włączyła się w proces integracji (s. 29). Treść przypisu 44 (s.
29) nie do końca jasno to przedstawia (jedno jego zdanie jest też jakby niedokończone);
- na s. 39 Autorka używa bardzo ogólnych, nieprecyzyjnych sformułowań, nie popierając ich danymi statystycznymi. Autorka pisze np., że ,,Polska gospodarka jest najmniej otwartą go- spodarką” (a co jest kryterium tej otwartości?) czy że ,,Czeska gospodarka jest najskutecz- niejszą spośród czterech państw V4” (co to znaczy ,,skuteczną”, pod jakim względem?);
- sformułowanie na s. 77 jest zrozumiałe, chociaż trochę niezręczne stylistycznie: ,,…ale w metryce urodzenia widnieje kraj poza jego granicami”;
- na s. 85 warto dodać przypisy w miejscach, w których Autorka przywołuje Konwencję ge- newską z 1951 r. oraz Protokół nowojorski z 1967 r., które wskazywałby miejsce publikacji tych aktów prawnych. Podobnie na s. 90 w odniesieniu do Deklaracji w sprawie azylu teryto- rialnego z 1967 r., s. 92 w odniesieniu do rozporządzenia 516/2014;
- na s. 117 znalazła się ,,podwójna” numeracja przypisu (289 i 290);
- na s. 140 zostało użyte niezbyt zręczne sformułowanie ,,…docelowym celem…”;
- opis tabeli 1 (s. 143) raczej nie jest zgodny z obecnie stosowanymi praktykami w tym zakre- sie. Jej numer i tytuł powinny być nad tabelą a źródło pod nią zamiast przypisu;
- niezręczne sformułowanie na s. 195: ,,Konflikty, takie jak słaba praworządność, brak dostę- pu do podstawowych potrzeb…”
Bibliografia/źródła rozprawy oraz sposób ich wykorzystania
Liczba, wiarygodność i różnorodność wykorzystanych w pracy materiałów źródłowych i lite- ratury przedmiotu jest zadowalająca. Autorka dobrze dobrała źródła do przygotowania swojej pracy i zostały one wydane zarówno w Polsce, jak i za granicą. Na podstawie recenzowanej pracy można stwierdzić, że Pani magister Magdalena Chybowska dobrze orientuje się w pod- jętej przez siebie problematyce. Wykorzystane źródła są aktualne, tzn. najnowsze dostępne w momencie przygotowywanie pracy. Dobrane źródła są także odpowiednio różnorodne, tzn.
wśród nich znajdują się m.in. akty prawne, inne dokumenty, publikacje naukowe, dane staty- styczne, źródła internetowe. Widać, że Autorka włożyła wiele pracy i wysiłku w zgromadze- nie, analizę oraz wykorzystanie zebranego materiału źródłowego. Wykorzystanie dobranych źródeł jest dobre, Autorka podchodzi do nich krytycznie i sprawnie radzi sobie z ich użyciem.
Trochę szkoda, że nierzadko Autorka, przytaczając jakieś treści aktów prawnych, dokumen- tów, dane liczbowe itp. nie odwołuje się bezpośrednio do źródeł ale czyni to poprzez cytowa-
Strona 12 z 13 nie innych autorów albo też w ogóle nie podaje źródeł informacji o przywoływanych faktach czy pochodzenia danych liczbowych.
Zauważone nieścisłości w zapisach przypisów:
- przypis 9 (s. 18) – jeśli to praca pod redakcją, to brakuje nazwisk(a) redaktora(ów), miejsca i roku wydania. Jeśli natomiast jest to wydawnictwo ciągłe, to niepotrzebne jest [w:], brakuje roku wydania i numeru. Jeśli jest to źródło internetowe – brak jest adresu dostępu;
- przypis 36 (s. 26) – Autorka przywołuje czasopismo, stosując elementy zapisu charaktery- stycznego dla wydawnictw pod redakcją ([w:] i/lub miejsce wydania). Podobny błąd jest tak- że w przypisie 66, 181, 303, 335;
- w przypisie 40 (s. 28) Autorka pisze o funkcji pełnionej przez jedną z cytowanych przez siebie osób. Jest to zupełnie nieuzasadnione; nie ma ta funkcja żadnego znaczenia dla prezen- towanej treści czy cytowanych słów. Zachowując konsekwencją Autorka musiałaby podawać pełnione funkcje w odniesieniu do każdego przywoływanego w tekście autora;
- na s. 33 znalazł się przypis o numerze 5657;
- w przypisach 66 i 67 zostały wykorzystane te same strony, nie ma więc potrzeby powtarza- nia ich w przypisie 67;
- w przypisie 141 Autorka niepotrzebnie podaje miejsce wydania publikacji ciągłej (oraz dwa raz rok wydania);
- w przypisie 187 brakuje numeru czasopisma, jest tylko rok wydania;
- w przypisie 335 jest dwukrotnie tytuł czasopisma.
Bibliografia zawiera jednak nie tylko pozycje bezpośrednio cytowane i przywoływane w pracy (przypisy) ale także inne. Wydaje się, że zgodnie z obecnymi standardami w biblio- grafii powinny być umieszczone tylko prace bezpośrednio wykorzystane w pracy.
Należy także zauważyć, że niektóre (sprawozdania, uchwały) pozycje w bibliografii w grupie ,,akty prawne” nie są aktami prawnym i należałoby je przenieść do grupy ,,dokumen- ty”. Z kolei wiele pozycji w grupie ,,dokumenty” nie sposób za dokumenty uznać a są one publikacjami naukowymi, raportami z badań itp.
Podsumowanie i konkluzja
Zawarte w recenzji uwagi krytyczne powinny być traktowane przede wszystkim jako sugestie do przemyślenia dla Autorki w kontekście ewentualnej publikacji pracy w postaci monografii.
Recenzowana praca nie jest wolna od pewnych słabości warsztatowych oraz w zakresie jej struktury. Jednak temat pracy jest bardzo ważny, a w takim ujęciu w jakim starała się to
Strona 13 z 13 uczynić Autorka – relatywnie słabo opisany w literaturze. Temat i treść pracy bez wątpienia należą do obszaru badawczego nauki o polityce. Na podstawie treści recenzowanej pracy można także stwierdzić, że Pani magister Magdalena Chybowska posiada dużą wiedzę, doty- czącą różnych aspektów szeroko rozumianego problemu uchodźców/imigrantów (a także z zakresu innych dyscyplin nauki) i posiada wystarczające kompetencje do pracy badawczej.
Biorąc powyższe pod uwagę, wyrażam pogląd, że rozprawa doktorska Pani magister Magdaleny Chybowskiej pt. Grupa Wyszehradzka wobec zjawiska uchodźstwa we współ- czesnej Europie. Aspekt polityczny i społeczny, której promotorem jest Pani prof. dr hab.
Elżbieta Trafiałek a promotorem pomocniczym Pani dr Magdalena Molendowska spełnia warunki stawiane pracom doktorskim określone w art. 13.1.5) Ustawy z dnia 14 marca 2003 r.
o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki, to zna- czy ,,stanowi oryginalne rozwiązanie problemu naukowego”. Dlatego wnioskuję o dopusz- czenie Pani magister Magdaleny Chybowskiej do dalszych etapów postępowania o nadanie stopnia doktora w dziedzinie nauk społecznych w dyscyplinie nauki o polityce.
dr hab. prof. UŚ Tomasz Kubin
