473
j a k o t a k i e p r z e z T r a d y c ję K o ś c i o ł a / d o t y c z y t o S t a r e g o T e s t a m e n tu /. R o z d z ia ł I I I z a t y t u ł o w a n y : " O f i a r a Nowego P r z y m ie r z a "
p o św ię c o n y j e s t l i t u r g i i i z a w i e r a w ybór te k s tó w u ło ż o n y c h t a k , by c a ł o ś ć s t a n o w i ł a k o m e n ta rz do mszy św . w j e j o b e c n e j f o r m i e . P r z y z n a ć t r z e b a , że j e s t t o k o n s t r u k c j a d o ś ć s z t u c z n a , c h o ć mo
że s i ę p r z y d a ć k a te c h e to m i d u s z p a s te r z o m do w y j a ś n i a n i a a k t u a l n e j l i t u r g i i w z w ią z k u z T r a d y c j ą . K s ią ż k ę k o ń cz y r o z d z i a ł o p o b o ż n o ś c i e u c h a r y s t y c z n e j o r a z z w y c z a ja c h z n i ą z w ią z a n y c h . T a k i u k ła d c a ł o ś c i d o ś ć ła tw o można by k ry ty k o w a ć i p o d w a ż a ć . P r z y z
n ać je d n a k t r z e b a , że d o k o n a n ie w yboru n a j l e p s z y c h te k s tó w z i c h ogrom nej masy o r a z u ł o ż e n i e i c h w l o g i c z n ą c a ł o ś ć , m u si b y ć a r
b i t r a l n e i n ig d y w s z y s t k i c h n i e z a d o w o l i. S tą d t e ż p o ja w ia s i ę u ż y te c z n o ś ć d o łą c z o n y c h in d e k s ó w , p o z w a la ją c y c h ła tw o d o t r z e ć do p o tr z e b n e g o a k u r a t t e k s t u . K s ią ż k a p o s i a d a i c h k i l k a : w ykaz ź r ó d e ł , s ło w n ik a u to r ó w , in d e k s b i b l i j n y i rz e c z o w y - t e n o s t a t n i n a i2 s t r o n a c h . D z ię k i nim k y s t a n i e z k s i ą ż k i j e s t ła tw e b e z w z g lę d u n a t o , c z y j e j u k ła d c z y t e l n i k o w i s i ę p o d o b a , czy n i e . W śród w i e l u p u b l i k a c j i i d y s k u s j i n a te m a t t e g o , j a k s p r a w ow anie e u c h a r y s t i i pow inno w y g lą d a ć , i j a k n a j l e p i e j o p i s a ć
j e j t a j e m n i c ę , j e s t t o p o z y c j a b a r d z o w a ż n a , a s a k r a m e n t a l na uwaga j e j R e d a k to r a o " z a p e ł n i e n i u i s t n i e j ą c e j l u k i " , o d n o s i s i ę do n i e j j a k n a j p o w a ż n i e j . Choć n i e j e s t t o a n t o l o g i a k o m p le t na i n i e s ta n o w i w y s t a r c z a j ą c e g o z b i o r u do p o g łę b io n y c h s tu d ió w te g o z a g a d n i e n i a , t o je d n a k j e s t j a k n a j b a r d z i e j g o d n a p o l e c e n i a w s z y s tk im p rag n ą cy m l e p i e j z ro z u m ie ć z n a c z e n i e e u c h a r y s t i i na w ła sn y i in n y c h p o ż y t e k . K s. H en ry k P i e t r a s S J - Kraków 4 . H enry ^ n a d w ic k , A u g u s t i n e , O x fo rd 1 9 8 6 , O x fo rd U n i v e r s i t y P r e s s , s . 122. L i t e r a t u r a p o ś w ię c o n a ż y c iu 1 d z i e ł u św . A u g u sty n a j e s t n ie z w y k le b o g a ta t a k pod w zględem i l o ś c i , j a k
i r ó ż n o r o d n o ś c i p o r u s z a n e j p r o b l e m a t y k i . Mimo t e g o , k a ż d a nowa p o z y c j a , z w ła s z c z a t a , k t ó r a t r a k t u j e m yśl a u g u s ty ń s k ą w s p o s ó b s y n t e t y c z n y , j e s t p rzy jm o w an a z ogromnym z a in te r e s o w a n ie m .
-- 474
z a i a s i ę w 1986 r . m o n o g r a f ia H enry C h a d w ic k a z a t y t u ł o w a n a
" A u g u s t i n c " . K s i ą ż k a l i c z y 122 s t r o n y i o p i e r a s i ę na w y k ład ach p ro w a d z o n y c h p r z e z A u to r a w 1980 r . w T o r o n to i w 1 9 8 2 -1 9 8 3 r . w O x f o r d z i e .
H enry C hadw ick j e s t o b e c n ie em erytow anym p r o f e s o r e m t e o l o g i i na U n i w e r s y t e c i e w C a m b rid g e . W c z e ś n ie j b y ł t a k ż e w y k ła dow cą w i e l u a n g i e l s k i c h i a m e r y k a ń s k ic h u n i w e r s y t e t ó w . Od 1954 r. n a l e ż y r ó w n ie ż do g r o n a r e d a k t o r ó w " J o u r n a l o f T h e o l o g i c a l S tu - ) d i e s " , j a k o w y b itn y zn aw ca p a t r y s t y k i i c e n io n y a u t o r s z e r e g u m o n o g r a f i i p o ś w ię c o n y c h m y ś l i w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Wydana o s t a t n i o p r a c a k o n c e n t r u j ą c a s i ę na p o s t a c i B is k u p a H ippony ma c h a r a k t e r s z c z e g ó l n y . Być może z a d e c y d o w a ła t u 1600 r o c z n i c a j e go n a w r ó c e n i a , a może o g ó ln y p r o f i l i p o t r z e b a k o l e k c j i , w k tó r e j z o s t a ł a w y d a n a . S e r i a " P a s t M a s t e r s " ma bowiem z a z a d a n ie p r e z e n t o w a n i e c z o ło w y c h p o s t a c i p r z e s z ł o ś c i : f i l o z o f ó w , p i s a r z y , r e f o r m a to r ó w r e l i g i j n y c h i s p o ł e c z n y c h , k t ó r y c h i d e e w c ią ż tw ór c z o o d d z i a ł u j ą na d z i s i e j s z y s p o s ó b m y ś l e n i a . T ak ż e i p r a c a H enry C h a d w ic k a , n i e r o s z c z ą c s o b i e p r e t e n s j i do t e g o , by być
j e s z c z e j e d n ą z w i e l u m o n o g r a f i i p o ś w ię c o n y c h B isk u p o w i H ippony, s t a r a s i ę u j ą ć m y śl a u g u s t y ń s k ą w o k r e ś lo n y m , s p e c y f ic z n y m a sp e k c i e : ś w i ę t y A u g u s ty n j e s t w n i e j p r e z e n to w a n y j a k o m i s t r z sprzed
p i ę t n a s t u w ie k ó w , a z a te m m i s t r z z b a r d z o o d l e g ł e j p r z e s z ł o ś c i , k t ó r y w s z a k ż e i d z i s i a j n i e p r z e s t a j e fa s c y n o w a ć i u c z y ć . Po
p r z e z l e k t u r ę a u g u s t y ń s k i c h p ism H en ry C hadw ick p r a g n i e u k az ać m y śl B is k u p a H ip p o n y w j e j a s p e k c i e e w o lu c y jn y m i w j e j s ta w a
n i u s i ę . Z t e g o t e ż w z g lę d u A u to r p o ś w ię c a w i e l e m i e j s c a s p o łe c z - n o - h i s t o r y c z n y m uw arunkow aniom ż y c i a i d z i e ł a św . A u g u s ty n a .
W j e g o p r a c y o d n a l e ź ć m ożna s z e r e g c e n n y c h i n f o r m a c j i d o t y c z ą c y c h p o le m ik d o k t r y n a l n y c h , k t ó r e a n g a ż o w a ły m yśl B is k u p a H ip p o n y . M a n ic h e iz m i p e l a g i a n i z m b y ły ja k b y dwoma k r a ń c a m i, m ię
dzy k t ó r y m i r o z g r y w a ł s i ę d r a m a t r e f l e k s j i a u g u s t y ń s k i e j , s c h i z ma d o n a t y s t y c z n a z a ś s t a n o w i ł a ja k b y p u n k t c e n t r a l n y t e j o s i , p u n k t , k t ó r y na d łu g o z a t r z y m a ł uwagę A u g u s ty n a j a k o m y ś l i c i e l a i b i s k u p a . U k a z u ją c g e n e z ę i ro z w ó j p o g lą d ó w D o k to r a ł a s k i , H en ry C h ad w ick n i e m ógł r ó w n ie ż p o m in ą ć n a j w a ż n i e j s z y c h fak tó w b i o g r a f i c z n y c h . U A u g u s ty n a bow iem , j a k c h y b a u r z a d k o k t ó r e g o m y ś l i c i e l a , ż y c i e i d z i e ł o b y ły ze s o b ą n i e r o z e r w a l n i e z w ią z a n e i tw ó r c z o na s i e b i e o d d z i a ł y w a ł y . E le m e n ty b i o g r a f i c z n e A u to r p o d a j e w s p o s ó b n ie z w y k le w yw ażony, t a k by w s p i e r a ł y i i l u s t r o
-- 4 7 5
w ały z a s a d n ic z y to k ro z w a ż a ń s k o n c e n tro w a n y c h p r z e d e w s z y s tk im na s z e r o k o p o j ę t e j d o k t r y n i e . P re z e n to w a n e p o n a d to f a k t y b i o g r a f i c z n e s ą p o z b a w io n e w s z e l k i e j t e n d e n c j i h a g i o g r a f i c z n e j . Au
g u s ty n j e s t u k azan y j a k o żywy c z ło w ie k - z a p a lc z y w y i a m b itn y m a k s y m a lis ta , k t ó r y w a lc z y ł z w ła sn y m i s ł a b o ś c i a m i i n i e p o d d a
wał s i ę naw et w te d y , gdy je g o u ło m n o ś c i b r a ł y nad nim g ó r ę . Z n i e zw ykłą k o n s e k w e n c ją p r z e z w y c ię ż a ł w s z y s tk o t o , co j a w i ł o s i ę j a ko p r z e s z k o d a na d ro d z e ku w yznaczonem u c e lo w i i d l a t e g o w ł a ś n ie o k a z a ł s i ę " m is tr z e m " . J e g o bowiem n a u c z a n ie j e s t owocem o s o b i s t e j r e f l e k s j i , a t a k ż e b o le s n e g o c z ę s t o d o ś w ia d c z e n ia i n ie ma w s o b i e n i c z c z c z e g o m o r a l i z a t o r s t w a . P r e z e n t u j ą c n a j i s t o t n i e j s z e p u n k ty a u g u s ty ń s k ie g o n a u c z a
n i a , H enry C haJw ick k r e ś l i j e d n o c z e ś n i e k r ó t k i z a r y s p ó ź n i e j s z y c h d z ie jó w t e j p r o b l e m a t y k i . W t e n s p o s ó b m yśl B is k u p a H ippony n i e
j e s t z a w ie s z o n a w p r ó ż n i , a l e z n a j d u j e p u n k ty o d n i e s i e n i a ta k
w p r z e s z ł o ś c i , j a k i w p r z y s z ł o ś c i , i z o s t a j e w p le c io n a w n u r t d z ie jó w m y ś li c h r z e ś c i j a ń s k i e j .
K s ią ż k a H enry C h ad w ick a p o d z i e l o n a j e s t na d z i e s i ę ć r o z d z i a łów . W r o z d z i a l e I p t . "F orm ow anie a u g u s t y ń s k i e g o u m y słu : C y c e ro n , M ani, P l a t o n , C h r y s t u s " , A u to r p r e z e n t u j e t e p o s t a c i e , k t ó r e wy
w arły na A u g u sty n a wpływ n a jw ię k s z y . To w ł a ś n i e l e k t u r a c y c e r o ń - s k ie g o " H o r t e n z j u s z a " - j a k p o k a z u je Ile n ry C hadw ick - s k ł o n i ł a
A u g u sty n a do r o z t r z ą s a n i a z a g a d n ie ń e ty c z n y c h i r e l i g i j n y c h
/ s . 1 0 / . R o z w ią z a n ia ty c h problem ów s z u k a ł n a j p i e r w w s e k c i e ma n ic h e jc z y k ó w , a potem t e n sam i n t e l e k t u a l n y n ie p o k ó j k a z a ł mu
w ziąć do r ę k i p is m a p l a t o n i k ó w . S to p n io w o A u g u sty n w y z w a la ł s i ę spod wpływu w spom nianych n a u c z y c i e l i , z a c h o w u ją c z i c h m y ś li t o w s z y s tk o , co u z n a ł w n i e j z a s ł u s z n e , a c o pom ogło mu w o d n a l e
z i e n i u je d y n e g o p ra w d z iw e g o M i s t r z a - C h r y s t u s a .
0 p o g lą d a c h A u g u s ty n a n a te m a t r o l i k s z t a ł c e n i a w ż y c iu c z ło w ie k a mówi r o z d z i a ł I I z a ty tu ło w a n y : " S z t u k i w y z w o lo n e ".
A u to r p o t r a k t o w a ł t e n te m a t w s p o s ó b n ie z w y k le c h a r a k t e r y s t y c z ny d l a p r o f i l u om aw ianej t u p r a c y . S t a r a s i ę bowiem w nim odtw o rz y ć ro zw ó j a u g u s t y ń s k i c j r e f l e k s j i na te m a t s z t u k w y zw o lo n y ch ,
począw szy od d ia lo g ó w z C a s s ic ia c u m , a k o ń c z ą c na " S p r o s to w a n ia c h " jednym z o s t a t n i c h d z i e ł B is k u p a H ip p o n y . H enry C hadw ick w ykazu
j e , i ż w d i a l o g a c h f i l o z o f i c z n y c h A u g u sty n w s p o s ó b b a r d z o p o zytyw ny mówił o a r t e s l i b e r a l e s , tr a k to w a n y c h j a k o form a p r z y
- 476 N a to m ia s t w t r a k t a c i e "O n a u c e c h r z e ś c i j a ń s k i e j " s k o n c e n tro w a ł s i ę j e d y n i e na w a ru n k a c h wymaganych do s tu d iu m B i b l i i , o k r e ś l a j ą c w t e n s p o s ó b z a k r e s t e g o , co o b e jm u je k o n c e p c ja m ą d ro śc i c h r z e ś c i j a ń s k i e j / s . 3 5 / . W " S p r o s to w a n ia c h " , podsum ow ujących c a ł e d z i e ł o je g o ż y c i a , A u g u sty n w y z n a je , i ż w m ło d o ś c i c z ę s t o z b y t p r z e c e n i a ł r o l ę s z t u k w y zw o lo n y ch , k t ó r y c h z n a jo m o ść n ie d e c y d u je p r z e c i e ż o ś w i ę t o ś c i ż y c i a l u d z k i e g o . R o z d z ia ł I I I om aw ianej k s i ą ż k i p o św ię c o n y j e s t a n a l i z i e t r a k t a t u "O w o ln e j w o l i " . P o le m ic z n e o s t r z e te g o d z i e ł a j e s t - zd a n ie m A u to ra - s k ie r o w a n e p r z e d e w s z y s tk im p rz e c iw k o m a n i-
c h e js k ie m u d u a liz m o w i, c h o c i a ż A u g u sty n p o d e jm u je w nim ta k ż e
d y s k u s j ę z n e o p la to n iz m c m / s . 3 8 / . D z ie ło t o s t a r a s i ę w ykazać, że ś w i a t - wbrew te m u , co t w i e r d z i l i m a n ic h e jc z y c y - j e s t d z i e łem N a jw y ż s z e j D o b r o c i, w z w ią z k u z czym w ia r a w O p a tr z n o ś ć ,
w o ln o ś ć i m o r a ln ą o d p o w ie d z ia ln o ś ć c z ło w ie k a , n i e j e s t p o z b a w io n a r a c j o n a l n y c h p o d s ta w .
W r o z d z i a l e IV , z a ty tu ło w a n y m "W sp ó ln o ta f ilo z o f ó w " , Henry C hadw ick s k u p i a s i ę n a p r o b le m a ty c e ty c h d z i e ł , k t ó r e p o w s ta ły w o k r e s i e , k ie d y A u g u sty n po swoim n a w ró c e n iu p o w r ó c ił do T aga-
s t y i z a ł o ż y ł w n i e j w s p ó ln o tę f i l o z o f u j ą c y c h i m o d lący ch s i ę c h r z e ś c i j a n - la ik ó w . Tym, c o p o c h ł a n i a ł o wówczas A u g u sty n a
w s p o s ó b s z c z e g ó l n y , b y ł p ro b le m u s p r a w i e d l i w i e n i a O p a tr z n o ś c i w ś w i e c i e , u s p r a w i e d l i w i e n i a , k t ó r e b a z o w a ło p r z e d e w sz y stk im
n a e s t e t y c e i b y ło p rz e p ro w a d z o n e w d u ch u n e o p la to ń s k im / s . 4 6 /. W tym t e ż o k r e s i e , z w ła s z c z a w t r a k t a c i e "0 n a u c z y c i e l u " , Augu
s t y n d a ł z a r y s s w o je j t e o r i i i l u m i n a c j i , n a t o m i a s t w d ia l o g u " P r z e c iw Akademikom" p o d j ą ł p ró b ę p r z e z w y c i ę ż e n i a wpływów s c e p ty c y z m u , k i e r u n k u k tó re m u p r z e z p e w ie n c z a s d o ś ć mocno u l e
g a ł . A u g u sty n o p u ś c i ł w k r ó tc e m a łą w s p ó ln o tę w T a g a ś c ie i p r z e n i ó s ł s i ę do H ip p o n y , g d z i e p r z y j ą ł ś w i ę c e n i a k a p ł a ń s k i e .
R o z d z i a ł V om aw ianej p r a c y , z a ty tu ło w a n y " P o w o ła n ie " , kon c e n t r u j e s i ę p r z e d e w s z y s tk im n a ty c h k w e s t i a c h , k t ó r e r o d z i ł y s i ę w z w ią z k u z d u s z p a s t e r s k ą d z i a ł a l n o ś c i ą A u g u s ty n a . W tym
o k r e s i e je g o uwagę p o c h ł a n i a ł y c a ł k o w i c i e p ro b le m y c h r z e ś c i j a ń s k i e j a s c e z y , z a g a d n i e n i e w arunków a u te n ty c z n e g o ż y c i a d u ch o
w ego, r o l i i z a d a ń K o ś c i o ł a i d u c h o w ie ń s tw a . A u g u s ty ń s k a r e f l e k s j a o c h a r a k t e r z e ety c zn y m i p s y c h o lo g ic z n y m dokonyw ana j e s t - j a k za u w a ża H enry C hadw ick - w p e r s p e k t y w i e p ro b lem u l u d z k i e j
477 -A u g u s ty ń s k a e t y k a i p s y c h o l o g i a s ą w c e n tru m uw agi r o z d z i a ł u V I, k t ó r y k o n c e n t r u j e s i ę g łó w n ie n a p r o b le m a ty c e "Wy z n a ń " . I c h o s t a t n i e c z t e r y k s i ę g i z a w i e r a j ą c e a n a l i z y p a m ię c i i c z a s u , s ą t a k ż e sw o isty m k o m e n ta rz e m do K s i ę g i R o d z a ju , o d c z y ta n e j j a k o a l e g o r i a K o ś c i o ł a i s a k ra m e n tó w . C z ę ść a u t o b i o g r a f i c z n a , o b e jm u ją c a d z i e w i ę ć p ie r w s z y c h k s i ą g , j e s t w stęp em , a z a ra z e m i l u s t r a c j ą p r o b l e m a t y k i p o r u s z a n e j w d r u g i e j p a r t i i d z i e ł a . N a to m ia s t w r o z d z i a l e V I I , z a ty tu ło w a n y m " J e d n o ś ć i p o d z i a ł " , H enry C hadw ick u k a z u je B is k u p a H ippony j a k o c z ło w ie k a rz u c o n e g o w w i r z a g a d n ie ń wówczas a k t u a l n y c h . A u g u s ty n a p o c h ł a n ia ło p o s z u k iw a n ie t a k i c h r o z w ią z a ń t e o l o g i c z n y c h , k t ó r e w ob l i c z u a t a k u d o n a ty s tó w m ogłyby w e s p r z e ć k a t o l i c k ą m n i e j s z o ś ć w A fry c e ; s t a r a ł s i ę p o n a d to w s z e lk im i d o s tę p n y m i s o b i e ś r o d kami p r z e z w y c ię ż y ć z a i s t n i a ł ą s c h iz m ę . R o z d z ia ł V I I I p o d t y t u ł e m " S tw o r z e n ie i T r ó j c a " k r e ś l i obraz ś w i ę t e g o A u g u s ty n a j a k o t e o l o g a , k t ó r y d a ł w y k ład p o d stawowych p raw d w ia r y c h r z e ś c i j a ń s k i e j : d o k tr y n y " c r e a t i o n i s ex n i h i l o " i n a u k i o T r ó jc y ś w i ę t e j . B isk u p H ip p o n y r o z w i j a ł sw oją m y śl - j a k p o d k r e ś l a A u to r om aw ianej p r a c y - w o s t r e j p o le m ic e z p o g a ń s k im i i n t e l e k t u a l i s t a m i , d l a k t ó r y c h d o k t r y n a s tw o r z e n ia z n ic z e g o n i e s p e ł n i a ł a p o d staw o w y ch wymogów r a c j o n a ln o ś c i / s . 8 7 / , a n a u k a o T r ó jc y s t a n o w i ł a o d s tę p s tw o od s t a r o t e s t a m e n t a l n e g o m o n o teizm u / s . 9 1 / . A u g u sty n s t a r a ł s i ę r o z
w ik ła ć n a r z u c a j ą c e s i ę z w ią z a n e z tym t r u d n o ś c i , u n i k a j ą c s k r a j n o śc i sw iązań a r l a ń s k i c h i s a b e l i a ń s k i c h .
O k a z ję do z a p r e z e n t o w a n i a a u g u s t y ń s k i e g o s t a n o w i s k a w s p r a wach s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n y c h s ta n o w i r o z d z i a ł IX , o m aw ia jąc y
d z i e ł o "O P a ń s tw ie Bożym ". Godny uw agi j e s t f a k t , że H enry
C hadw ick, w p r z e c i w i e ń s t w i e do w i e l u in n y c h a u to r ó w z a jm u ją c y c h s i ę św. A u g u sty n em , n i e t r a k t u j e te g o d z i e ł a j a k o ź r ó d ł a h i - s t o r i o z o f i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . S t a r a s i ę n a t o m i a s t w ydobyć z n i e go a u g u s t y ń s k i e p o g lą d y na te m a t r z ą d z e n i a ^ p r a w a , s łu ż b y w o j s k o w e j, p o rz ą d k u s p o łe c z n e g o i in n y c h tem u p o d o b n y ch z a g a d n ie ń , k t ó r e i d z i s i a j n ie t r a c ą n ic ze s w o je j a k t u a l n o ś c i . R o z d z ia ł X, a z a ra z e m o s t a t n i , r e l a c j o n u j e p o le m ik ę B is k u pa H ippony n a j p i e r w z P e ia g iu s z e m , a n a s t ę p n i e z J u lia n e m z E c la num. W to k u t e j p o le m ik i A u g u sty n d o t k n ą ł n ie z w y k le i s t o t n y c h z a g a d n ie ń j a k : k o n c e p c ja c z ło w ie k a , r o l a ł a s k i w ż y c iu j o d n o s t k i
478
-s to -s u n e k n a t u r y do ł a -s k i w b y c ie lu d z k im . D y -s k u -s ja t a d o p ro w a
d z i ł a D o k to ra ł a s k i do p o d j ę c i a p ro b le m u p r e d y s t y n a c j i , z a g a d n i e n i a , k t ó r e potem p r z e z d ł u g i c z a s r o z p a l a ł o um ysły m y ś l i c i e l i
ś r e d n i o w i e c z a .
P r a c a H enry C hadw icka s ta n o w i w ię c , j a k w id a ć , b a rd z o do b r e w p ro w a d z e n ie w a tm o s f e r ę ż y c i a i d z i e ł a ś w ię te g o A u g u sty n a. W d o s k o n a ł e j h a r m o n ii w s p ó ł i s t n i e j ą w n i e j e le m e n ty b i o g r a f i c z
n e , k r y t y c z n a a n a l i z a p o g ląd ó w a u g u s t y ń s k i c h o r a z p r z e d s t a w i e n i e s p o ł e c z n o - h i s t o r y c z n e g o t ł a , k t ó r e - zd a n ie m A u to ra - po
c z ę ś c i t ę m yśl w a ru n k o w a ło . J u ż w ro k po u k a z a n iu s i ę k s i ą ż k i , w ydaw nictw o C e r f o p u b lik o w a ło j e j f r a n c u s k i p r z e k ł a d /A u g u s tin , P a r i s 1 9 8 7 , s s . 1 7 2 /. A utorem t ł u m a c z e n i a j e s t A l a i n S p i e s s , a przedm ow ę do n ie g o n a p i s a ł w y b itn y f i l o l o g i m e d ie w is ta J a c - q u es F o n t a i n e . Wydawcom z a c h o d n im m ożna p o z a z d r o ś c i ć w y c z u c ia p o t r z e b c z y t e l n i c z y c h i te m p a , w ja k im t e p o t r z e b y s ą z a s p o k a j a n e . W arto by może i p o l s k o j ę z y c z n ą l i t e r a t u r ę p a t r y s t y c z n ą p o s z e r z y ć o t ł u m a c z e n i e t e j g o d n e j uw agi p o z y c j i . A g n ie s z k a K ije w s k a - L u b lin 5 . J e a n - C la u d e F r a i s s e , L ' i n t e r i o r i t e s a n s r e t r a i t , L e c t u r e s de P l o t i n , P a r i s 1 9 8 5 , L i b r a i r i e J . V r in , s . 2 0 4 . N a jn o w sz a p r a c a J e a n - C la u d e F r a i s s e ' a p t . " L ' i n t e r i o r i t e s a n s r e t r a i t . L e c t u r e s de P l o t i n " s ta n o w i - j a k s u g e r u j e p o d ty t u ł - w p ro w a d z e n ie do l e k t u r y p l o t y ń s k i c h E n n e a d . P o z y c ja t a w ydana w 1985 r . p r z e z L i b r a i r i e p h i l o s o p h i q u e J . V rin w P a ry ż u , u k a z a ł a s i ę w s e r i i " B i b l i o t h e q u e d ' h i s t o i r e de l a p h i l o s o p h i e " . J e j a u t o r od 1976 r . j e s t p r o f e s o r e m h i s t o r i i f i l o z o f i i na u n i w e r s y t e c i e w D o rd e a u x . I n t e r e s u j e go p r z e d e w s z y s tk im z a g a d n ie n i e wpływu t r a d y c j i h e l l e n i s t y c z n e j n a p s y c h o l o g i ę , e ty k ę i me t a f i z y k ę k l a s y c z n ą . W t y c h t e ż ram ach m ie s z c z ą s i ę je g o p r a c e
p o ś w ię c o n e św ię te m u A u g u sty n o w i / S a i n t A u g u s tin , La lu m ie r e i n - t e r i e u r e . T e x te s c h o i s i s e t t r a d u l t s , P a r i s 1 9 6 5 , P r e s s e s U n i- v e r s i t a i r e s d e F r a n c e ; S a i n t A u g u s tin , P a r i s 1 9 6 8 , P r e s s e s U n i- v e r s i t a i r e s de F r a n c e / , S p i n o z i e / L 'o e u v r e de S p i n o z a , P a r i s
