MAŁŻEŃSTWO I PROKREACJA
WEDŁUG CEZAREGO Z ARLES
C ezary z A r le s / + 5 4 3 / p o d ejm u ją c te m a ty k ę m a łż e ń sk ą w sw o ic h mowach, sto su n k o w o dużo m ie j s c a p o ś w ię c a sprawom zw iązanym z p r o k r e a — c ją * B a r d z ie j s z c z e g ó ło w o omawia z w ła s z c z a k w e s t ię zw ią z k u m a łże ń stw a z p r o k r e a c j ą , spraw y a n t y k o n c e p c j i i p r z e r y w a n ia c i ą ż y o r a z p roblem b e z d z i e t n o ś c i . Tym t e ż z a g a d n ie n io m p o św ię c im y n ie c o m i e j s c a w n i n i e j szym o p ra co w a n iu .
I . PROKREACJA JAKO CEL MAŁŻEŃSTWA
B isku p z A r le s p r e c y z u j e d o ś ć j a s n o z a s a d n ic z e c e l e i f u n k c je m a łżeń stw a w z d a n iu : "żonę p o jm u je s i ę n ie z e w z g lę d u na p o ż ą d liw o ś ć , a l e d l a z r o d z e n ia p o to m stw a " !. Z d a n ie t o p o w ta r z a s i ę n iczym r e g u ł a o c z y w is t a i w s z y s tk im z n a n a . C ezary z A r le s u k a z u je t ę z a s a d ę j a k o w niosek z e s ły n n e j fo r m u ły z a w a r te j w " t a b lic a c h m a łż e ń s k ic h " pod p isy w a n y ch w c h w i l i z a w a r c ia m a łż e ń s tw a , k t ó r a g ł o s i ł a , ż e r a c j ą
2
m a łże ń stw a j e s t z r o d z e n ie p otom stw a . T e k st umowy i j e j fo rm u ły by ł y w powszechnym u ż y c i u , c o z w a l n i a ł o a u to r a mów z ob ow iązk u b l i ż s z e go w y j a ś n ia n ia t e j z a s a d y . O dw ołuje s i ę on do p o w sz e c h n e j a k c e p t a c j i form u ł tam u ż y t y c h , a sam t y l k o w sk a z u je na k o n se k w e n c je umowy m ał ż e ń s k i e j . R od zi s i ę p y t a n ie , c z y a k u r a t t a k i w n io s e k , j a k i w y c ią g a B isk u p , j e s t zgod n y z o d czu ciem ogólnym ?
A n a l iz a ź r ó d e ł w s p ó łc z e s n y c h lu b t e ż b l i s k i c h czasom C eza reg o p ozw a la w n io sk o w a ć, ż e r o z u m ie n ie fo r m u ły , na k t ó r ą on s i ę p o w o łu je , b y ło n ie c o in n e w ogólnym o d c z u c iu . Z god n ie z ó w cz esn ą m e n t a ln o ś c ią
1 Sermo 4 4 , 3 , CCL 1 0 3 , 196: "Uxor non p r o p te r l i b i d i n e m , se d p r o p te r f l l i o r u m p r o c r e a tio n e m a c c i p i t u r " .
2 Tamże: "O eniąue e t i p s a e t a b u la e m a tr im o n ia le s hoc c o n t i n e n t : LIBERORUM, in ą u i d , PROCREANOOKUM CAUSA".
3 A rg u m en ta cję podobną zn ajd u jem y j u ż w c z e ś n ie j w t r a d y c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . W ystarczy w spom nieć A u g u sty n a , p o r . Ue V e te r e T esta m en to Sermo 9 , 1 8 , CCL 4 1 , 143.
c e l m a łż e ń stw a n ie o g r a n ic z a ł s i ę t y l k o do p r o k r e a c j i . Wolno w niosko w ać, j a k t o u c z y n i ł a je d n a z a u to r e k w o p a r c iu o a n a l i z ę t y c h ż e źró d e ł : ż e " m ałżeń stw o j e s t jednym z in s tr u m e n tó w ,p o p r z e z k t ó r e umacnia j ą s i ę i ta k j u ż mocne w ię z y s o l i d a r n o ś c i m ięd zy r o d z in a m i i poprzez k t ó r e n a s t ę p u j e k u m u la c ja wpływów p o l i t y c z n y c h o r a z w z r o s t m ajątku r o d z in n e g o / . . . / . M ałżeń stw o s ł u ż y do u m o c n ie n ia zw iązków ek on om icz- n ych o r a z do z a p e w n ie n ia c i ą g ł o ś c i " .
Z g o d n ie z t a k ą w i z j ą m a łż e ń s tw a , z d a n ie z a c z e r p n i ę t e z kontrak t u m a łż e ń s k ie g o d o t y c z ą c e p r o k r e a c j i n a le ż y ch yb a ro z u m ie ć n ie c o od m ie n n ie od t e g o , c o s u g e r u j e C e z a r y . W ydaje s i ę , że fo rm u ła u ży ta w k o n t r a k c ie m a łże ń sk im s a n k c j o n u j e r a c z e j prawny wymiar p ro k rea c ji! u k a z u je m a łże ń stw o ja k o j e d y n ą i n s t y t u c j ę r o d z e n ia "potom stw a prawe g o ł o ż a " . S u g e r u je t o k o n t e k s t h i s t o r y c z n y , bo z g o d n ie z prawodawstwen ów czesnym t y l k o d z i e c i zr o d z o n e w m a łż e ń s t w ie nabyw ały praw d z ie d z i c z e n i a . To samo s t a n o w is k o p o d z i e l a ł y r ó ż n e g o r o d z a j u s z k o ły f i l o z o f i c z n e ^ . T a k ie t e ż b y ło p r z e k o n a n ie f u n k c jo n u j ą c e w św iad om ości spo ł e c z n e j . Form uła k o n t r a k tu m a łż e ń s k ie g o r o z p a t r u j e w ię c p ro k rea c ję z p u n k tu w id z e n ia p orząd k u s p o ł e c z n e g o , a n ie o k r e ś l a c h a ra k ter u m a łż e ń s tw a a n i t e ż j e g o f u n k c j i . To s t a n o w is k o p o d z i e l a z r e s z t ą tra d y c j a p a t r y s t y c z n a . Z g o d n ie z n i ą bowiem m a łże ń stw o b y ło o k r e śla n e j a k o i n s t y t u c j a s ł u ż ą c a d l a r o d z e n ia d z i e c i w " sp osób s z la c h e t n y i zgod n y z p orząd k iem " .
W y k ła d n ia , j a k ą p r z e d s t a w ia w sw ych mowach C ezary z A r le s , j e s t d o ś ć o d b ie g a j ą c a od t e g o , c o na t e n tem a t m y ś l e l i j e g o d ie c e - z j a n i e . Bodać jed n a k w ypada, ż e t a k a i n t e r p r e t a c j a fo r m u ły z kon t r a k t u m a łż e ń s k ie g o , u w z g lę d n ia s z c z e g ó l n i e j e d e n z a sp ek tó w małżeń s t w a , o którym mówi k a z n o d z ie j a . W i s t o c i e r z e c z y , mówiąc o prokreacji j a k o c e l u m a łż e ń s tw a , u k a z u je on j e j a k o je d y n y c e l p o ż y c i a m ałżeń s k i e g o . W s p ó łż y c ie " e x c e p to d e s i d e r i o f ilio r u m " s p r z e c i w i a s i ę , jego zd a n iem , n a tu r z e t y c h ż e a k tó w , a p r z e z t o samemu m a łże ń stw u . Tak
4 M. F o r l i n P a t r u c c o , 11 ą u o t id ia n o e l e s t r u t t u r e : n o t ę s u l l a v it a f a m i l i a r e n e l l ' a l t o m ed io ev o ." ito m a n o b a rb a ric a " 6 / 1 9 8 1 - 8 2 / 146. 5 P o r . 8 . B io n d i, 11 d i r i t t o rom ano, B o lo g n a 1 9 5 7 , 3 5 6 - 3 5 7 ; E. Sa
mek L u d o w ic i, S e s s u a l i t a , m a tr im o n io e c o n c u p is c e n z a i n A g o stin o , w: E t i c a s e s s u a l e c m a trim o n io n e l c r i s t i a n e s i m o d e l l e o r i g i n i , M ilan o 1 9 7 6 , 2 2 5 .
6 A u g u s t in u s , Be bono c o n i u g a l i 1 7 , 1 9 , CSEL 4 1 , 21 2 : "ut o r d in a te h o n e s te ą u e n a s c a n tu r " .
'w ię c z d a n ie : "żonę pojmuje s i ę n ie z e w zględu na p o ż ą d liw o ść , a le ' d l a z r o d z e n ia potomstwa" n ie o k r e ś la w s z y s tk ic h celó w m ałżeństw a,
a le ty lk o t e n zw iązany z e w sp ó łży ciem m ałżeńskim . 0 tym, że n ie wy— P^łczerpuje t o w s z y s tk ic h f u n k c j i, jakim może s łu ż y ć m ałżeń stw o, p r z e — Wykonuje o p in ia C ezarego o n i e i s t n i e n i u ś c i s ł e g o i bezw zględnego z w ią z— Mtiiiłtu m ałżeństw a z p r o k r e a c ją .
W r z e c z y w is t o ś c i bowiem p r o k r e a c ja n ie j e s t w c a le absolutnym ^'"obowiązkiem małżonków. Mogą o n i, zg o d n ie z e sw o ją w o lą , z r z e c s i ę ^"'posiadania d z i e c i , z w ła sz c z a w tedy, gdyby c h c i e l i o s ią g n ą ć dobra "^wyższej k a t e g o r i i . Potomstwo j e s t o k r e śla n e w mowach C ezarego ja k o "htłdobro n a tu r a ln e , k tó r e w k a te g o r ia c h w iary n ie j e s t porównywalne t"pz dobrami w ynikającym i z o d k u p ie n ia dokonanego p r z e z C h r y stu sa . MłPrzede w szystk im n ie j e s t ono porównywalne ze s z c z ę ś l i w o ś c i ą w le o z - "łitnąS. D ecyzja o zrezygnow aniu z potom stwa z a le ż y od małżonków i n ie )!]tłkoliduje z w iarą a n i nawet z n a tu r ą samego m a łżeń stw a . Według B isk u - iwtipa jedynym warunkiem, j a k i muszą s p e ł n i ć m ałżonkowie w yrzek ając s i ę ^ p otom stw a, j e s t zrezygn ow an ie z e w s p ó łż y c ia , o czym mówi w y raźn ie: tM!i"nie c h c e sz m ieć w ię c e j d z i e c i ? P o d p isz z mężem r e l i g i j n y p a k t. T y
l-c z y s t o ś ć pozw ala być b e z d z ie tn ą k o b ie l-c ie w ie r z ą l-c e j" . Jak z te g o ttnj[)Widać'bezdzietność j e s t d o p u sz c z a ln a w m a łż e ń stw ie i t o świadom ie ^ w ybrana p r z e z współm ałżonków.
I s t n i e j e n a to m ia st n ie r o z e r w a ln y zw iązek m iędzy p r o k r e a c ją j,]ga w spółżyciem m ałżeńskim . Wynika t o , zdaniem B isk u p a, z n atu ry s a - ..jj^aego a k tu . U zasad n ia t o nasz a u to r w sp osób d o ść o r y g in a ln y . P o d sta - ,,),wą rozumowania s t a j e s i ę d l a n ie g o ś w ia t z w ie r z ą t . Z w ie r z ę ta , ja k ^ za u w a ża , łą c z ą s i ę ze sob ą w y łą c z n ie w c e la c h p r o k r e a c j i. Dowodzi , pptsgo ohoćby f a k t , że c z y n ią t o w y łą c z n ie w o k r e s ie do te g o sposobnym.
^,One w te n sp osób id ą p o s łu s z n ie za in sty n k te m , k tó r y z k o l e i n ie j e s t ^pniczym innym, jak t y lk o zakodowanym w n a tu r z e porządkiem stworzonym 7 ..przez Boga. Zachowania te g o porządku domaga s i ę Biskup ta k ż e od
' ' 10
c z ło w ie k a . Innymi s ło w y , c z ło w ie k w y k o rzy stu ją cy p o ż y c ie se k su a ln e
do celów innych n iż p r o k r e a c ja , s p r z e c iw ia s i ę n atu rze ty c h ż e aktów .
/i«,---f,it CCL 103, 197.
P or. Sermo 181, 2 , CCL 104, 7 3 5 . gM
9 Sermo 5 2 , 4 , CCL 103, 232: " v is iam non habere filiu m ? R e lig io su m
cum v ir o c o n s c r ib e pactum; F id e lis s im a e fem inae s t e r i l i t a s s o l a s i t c a s t i t a s " .
Może to c z y n ić , bo j e s t wyposażony w w olną w o lę , i w p r z e c iw ie ń stw ie do z w ie r z ą t sam d ecyd u je o tym, czy s k o r z y s ta ze swych f i z j o l o g i c z nych z d o ln o ś c i w d z ie d z in ie s e k s u a ln e j .
P r z e s tr z e g a n ie porządku n a tu ra ln eg o w s f e r z e ż y c ia seksualnego j e s t w przypadku c z ło w ie k a n ie c o u tru d n ion e na sk u tek p o żą d liw o ści mając-ej swe ź r ó d ło w grzechu pierworodnym. Ona t o powoduje, że czło w iek może w sposób niezgodny z porządkiem naturalnym wykorzystywać s f e r ę s e k s u a ln ą do celó w c a łk ie m różnych n iż p r o k r e a c ja . Stąd rodzi s i ę k o n ie c z n o ść p r z e s t r z e g a n ia te g o porządku i przyw racania harmonii z a k łó c o n e j w tym w z g lę d z ie p r z e z g rz e c h pierworodny
P r o k r e a c ja s ta n o w i, jak z te g o w id a ć, k ryteriu m god ziw ości aktu m a łż e ń sk ie g o . Ona t e ż o k r e ś la , ja k wynika z mów, warunki, ja kim muszą a lb o r a c z e j w in n i z a d o ść u c z y n ić małżonkowie podejmując w s p ó łż y c ie . J e ż e l i bowiem celem j e s t p r o k r e a c ja , t o w in n i on i też zadbać o dobro ew entualnego potom stw a. Mówiąc język iem konkretnym, m ałżonkowie w in n i s i ę s t r z e c w s p ó łż y c ia w ta k ic h s y tu a c ja c h , gdyby t o z a g r a ż a ło zdrow iu potom stw a. Według bowiem Biskupa i s t n i e j ą dni i o k r e s y , w k tó r y c h p o c z ę c ie łą c z y s i ę z pewnym ryzykiem . Wyróżnia on w yraźn ie dwie k a t e g o r ie ta k ic h d n i: jed n a wynika z r a c j i r e l i g i j nych, druga z a ś z f i z j o l o g i c z n y c h . Do p ie r w sz y c h n a le ż y z a lic z y ć dni ś w ią te c z n e i n i e d z i e l e , a do d r u g ich d n i m iesią czk o w a n ia k o b ie ty . D z ie c i p o c z ę te w t a k ie w ła ś n ie d n i, rod zą s i ę u p o śle d z o n e , trędowa-
12 t e a lb o t e ż e p ile p ty c z n e
P r zed sta w io n e co d o p ie r o rozumowanie, sta n o w i d o ść ciekawy p rzy k ła d a r g u m e n ta c ji, j a k i e j używa Cezary z A r le s . H acje, ja k ie p r z y ta c z a , sta n o w ią d o ść dziw ną m ie sz a n in ę zabobonów z pewnymi tw ierd zen ia m i b a r d z ie j sensow nym i. Trudno wyrokować, na i l e sam jest przekonany o p raw dziw ości p rzy to czo n y ch argumentów, a i l e w tym p ow tarzan ia być może j a k ic h ś obiegowych sądów. Najprawdopodobniej j e s t to z a b ie g b a r d z ie j p a s to r a ln y . W swych mowach wspomina lic z n e przypadki d z i e c i u p o śled zo n y ch , j a k i e sp o ty k a ł na w sia c h . Być może
-11 S z e r z e j na t e n tem at p o r. A. Żurek, L ' e t i c a c o n lu g a le in Cesario
d l A r le s : r a p p o r ti eon A g o stin o e nuovi o r ie n ta m e n ti, "Augusti- nlanum" 2 5 /1 9 8 5 / 5 6 5 -5 7 3 .
ja k są d zą n ie k tó r z y a u to r z y - a lk o h o liz a , b ied a 1 opłakany s t a n h ig ie n ic z n y , j a k i s p o ty k a ło s i ę po ty c h w sia c h , były p rzyczyn ą l i c z nych chorób i n ie s z c z ę ś ć ta k ż e wśród d z i e c i ^ . B iskup, n ie w nikając w p rzy c z y n y , w y k o r z y stu je t e f a k t y , aby z a c h ę c ić lu d z i do w str z e m ię ź liw o ś c i w p o ż y c iu m ałżeńskim , z w ła sz c z a w dni ś w ią te c z n e . Uży wa t u ta j argumentu mogącego t r a f i ć do p rzek on an ia słu ch aczom .
Tak o to p o k r ó tc e p r z e d sta w ia s i ę problem atyka p r o k r e a c ji jako c e lu m ałżeństw a w mowach Cezarego z A r le s . N ie w yczerp u je t o j e d nak c a łe g o z a g a d n ie n ia . ?e o g ó ln e zasady mają potem k on k retn e za sto so w a n ia w ż y c iu .
I I . NIEDOPUSZCZALNOŚĆ ANTYKONCEPCJI I PRZERYWANIA CI4ŻY Pierwszym praktycznym zastosow aniem zasad d o ty c z ą c y c h pro k r e a c j i j e s t z a j ę c i e sta n o w isk a wobec z ja w isk a a n ty k o n c e p c ji i p r z e rywania c i ą ż y . Jak wynika z mów, w d i e c e z j i k ierow an ej p rzez Ceza rego z A r le s , z ja w isk a t e b y ły d o ść r o zp o w szech n io n e. Na p od staw ie jednak danych zaw artych w mowach możemy t y lk o o g ó ln ie poznać samo z ja w isk o .
Mówiąc o z ja w isk u p rzeryw an ia c i ą ż y , Biskup o sk a rża przede w szystkim k o b ie t y , k tó r e mając ju ż "dwoje a lb o t r o j e d z ie c i" pozby wają s i ę w te n sp osób następ n ych z obawy, by n ie p o n ió s ł u szczerbku ic h rod zin n y m ajątek^ . N ic n ie można pewnego p o w ie d z ie ć na tem at rozm iaru te g o z ja w is k a . Wydaje s i ę t y lk o , że czyn te n z a r z u c a Biskup p rzed e w szystkim kobietom zamężnym i t o r a c z e j dobrze sytuowanym. Czyn takowy n ie wzbudza niepokojów su m ie n ia , czego dowodzi f a k t , i ż k o b ie ty p o p e łn ia ją go n ie k ie d y s y s te m a ty c z n ie .
Trudno t e ż o k r e ś l i ć s k a lę sto so w a n ia środków a n ty k o n c e p c y j nych. P od ob n ie, ja k w przypadku przeryw ania c ią ż y , z a r z u t o d n o si s i ę przede w szystk im do k o b ie t używ ających j a k ic h ś wywarów czy
13 P or. G. H o s s e t i, 11 m atrim onio d e l c le r o n e l l a s o c i e t a a l t o -
m edioevo, "Settim ane d i S tu d io d e l c e n tr o i t a l i a n o d i s t u d l s u ll* a l t o m edioevo" 2 4 /1 9 7 7 / 5 1 8 .
n a p ojów . W k o n s e k w e n c ji o b c ią ż a j e t y l k o o d p o w ie d z ia ln o ś c ią m o ra ł- iS
ną .
Tak j e d n o , j a k i d r u g ie z j a w is k o n a l e ż a ł y do n a j b a r d z ie j pa lą c y c h problem ów d u s z p a s t e r s k i c h , sk o r o B isk u p w y m ie n ia ł j e wśród z a d a ń , j a k i c h k a p ła n i w in n i s i ę podejm ować^ . Domagał s i ę od n ic h , by s ta n o w c z o p r z e c iw nim w y s t ę p o w a li i zd ec y d o w a n ie j e z w a l c z a l i . Sam c z y n i t o w sp o só b sta n o w c z y p o t ę p i a j ą c same c z y n y i g r o ż ą c kon se k w en cja m i i c h sp ra w cz y n io m .
B isk u p p o t ę p i a oba t e w y s t ę p k i p r z e d e w sz y s tk im d l a t e g o , że s p r z e c i w i a j ą s i ę one w o l i B o ż ej w y ra ż o n e j p o p r z e z prawa n a tu r y . Ko b i e t y bowiem d o p u s z c z a j ą c s i ę t y c h czynów : " g w a łc ą w s o b i e n a tu rę , k t ó r a z w o li B ożej ma byó p ło d n a " ! . D okonują one w t e n sp o só b uzur- p a c j i w ła d zy nad n a t u r ą , c o j e s t w w y łą c z n e j g e s t i i B oga. On p rzecież j e s t au torem ż y c i a i j e g o d aw cą. K ażde p r z e t o n a r o d z e n ie t r z e b a ro zu m ieć j a k o c h c i a n e i zad ecydow an e p r z e z N ie g o . Każda z k o l e i in ge r e n c j a w t e prawa j e s t aktem sk ierow anym p r z e c iw Bogu. C a łą t ę k w e s t i ę tłu m a c z y B isk u p w sp o só b obrazow y p o w o łu ją c s i ę na przykład z ż y c i a . W ł a ś c i c i e l k i i a r y s t o k r a t k i t r o s z c z y ł y s i ę o s i ł ę roboczą do sw ych w ł o ś c i . Z t y c h w zględów b a rd zo b y ły z a in t e r e s o w a n e d z i e t n o ś c i ą sw o ic h s ł u ż ą c y c h , u ł a t w i a j ą c im sp raw ę w ychow ania d z i e c i . Same n a t o m ia s t z a p o m in a ły , ż e t e ż m ia ły s ł u ż y ć pom nożeniu c h r z e ś c i j a n ^ . W yrażają tym sąmym brak w ia r y w t o , ż e Bóg s t w a r z a j ą c lu d z i dba t e ż o ś r o d k i k o n ie c z n e do i c h ż y c i a .
O cena w y żej p r z e d s ta w io n a n i e w y c z e r p u je b y n a jm n ie j c a łe g o z ł a , j a k i e m i e ś c i s i ę w p r z e r y w a n iu c i ą ż y i a n t y k o n c e p c j i . Spośród t y c h dw óch, ja k o c z y n z a s łu g u j ą c y n a w ię k s z e p o t ę p i e n i e , t r z e b a w sk a z a ć p r z e r y w a n ie c i ą ż y . J e g o s p r a w c z y n ie z o s t a j ą o s k a r ż o n e przede w s z y s tk im ja k o w in n e z a b ó j s tw a z e w s z y s t k im i k o n se k w en cja m i t e g o grże-
, 20
chu s ię g a j ą c y m i w ie c z n o ś c i . G rzech t e n bywa j e s z c z e p ow ięk szan y
15 Mężczyznom z a r z u c a z k o l e i r i o " , a l e w tym wypadku ma p o r . Sermo 4 4 , 4 , CCL 1 0 3 , 16 B o r . Sermo i , 1 2 , CCL 103, 17 Sermo 5 1 , 4 , CCL 1 0 3 , v o l u i t e s s e fecundam" 229: 18 Sermo 4 4 , 2 , CCL 1 0 3 , i 9 6 . 19 Sermo 5 2 , 4 , CCL 103, 2 3 1 . 20 Sermo 4 4 , 2 , CCL i 0 3 , 1 9 6 . w s p ó ł ż y c i e " e x c e p t o f i l i o r u m d e s id e c a łk ie m in n ą k w a l i f i k a c j ę m oraln ą, 1 9 7 . 9 .
p r z e z n ie k t ó r e to w a r z y sz ą c e mu o k o lic z n o ś c i czy t e ż s k u t k i, j a k ie w yw ołuje.
Z ło czynu p o w ięk sza choćby f a k t , że śm ierć d otyk a ż y c ia j e s z cze bezbronnego i z o s t a j e przekazana p r z e z ło n o m atki^^. Inną oko l i c z n o ś c i ą z w ię k sz a ją c ą z ł o te g o czynu j e s t ry zy k o , na j a k i e w ysta wia s i ę k o b ie t a . W pierwszym r z ę d z ie ona sama ry zy k u je u t r a t ę ż y c ia . Autorowi mów znane s ą p rzyp ad k i ś m ie r c i m atki u s i ł u j ą c e j dokonać przerw ania c i ą ż y . W takim wypadku s t a j e s i ę ona o d p o w ie d z ia ln a przed
Bogiem n ie t y lk o za śm ie r ć d z ie c k a , a l e t e ż za sw oją^^. N ie można t e ż zapominać o k r z y w d z ie , ja k ą wyrządza k o b ie t a c a ł e j s p o łe c z n o ś c i , a z w ła sz c z a s p o łe c z n o ś c i k o ś c i e l n e j . S p o łe c z n o ść c h r z e ś c ij a ń s k a . t r a c i p rzede w szystkim c z ło n k a , k tó r e g o w a r to ść trudno określić^ *^ . S tr a tę t e ż ponoszą sam i r o d z ic e , k tó r z y p o zb aw iają s i ę być może d z ie c k a "mogącego im s łu ż y ć p e łn ą m iło śc ią " ^ . W te n sp osób ponoszą konsekw encje swego czynu ju ż t u t a j , w tym ż y c iu .
By p o d k r e ś lić z ł o p o p e łn ia n e g o czyn u , Biskup wym ienia j e s z c z e jed n ą o b c ią ż a ją c ą o k o lic z n o ś ć : j e s t n ią u c ie k a n ie s i ę do pomocy m agii i zabobonów. Jak s i ę w ydaje, osoby tr u d n ią c e s i ę produkowaniem śr o d ków czy to antykoncepcyjnych czy t e ż poronnych, zw iązane b y ły z k u l tem bałwochwalczym . K o r z y sta n ie z ic h pomocy j e s t w j a k i e j ś m ierze wykroczeniem p rzeciw w ie r z e c h r z e ś c ij a ń s k ie j ^ " .
Warto tu j e s z c z e dodać pewne u ś c i ś l e n i a . P ierw sze z n ic h d o ty czy samego p o j ę c ia "przerw anie c ią ż y " . Pod tym mianem rozumiuno z n is z c z e n ie płodu w ło n ie m a tk i. Biskup n ie o k r e ś la n ig d z ie w ie lk o ś c i p ło d u , a le ważne j e s t d la n ie g o , że j e s t to "już p o c z ę te " . N ie g ra rów n ież r o l i a n i środek u ż y ty do p o r o n ie n ia a n i t e ż motyw te g o czy n u . Istotn ym j e s t t o , że każdy czyn p r z e c iw poczętem u ż y c iu j e s t zabroniony p rzez ety k ę c h r z e ś c ij a ń s k ą .
Pewne tr u d n o ś c i we w ła śc iw e j o c e n ie je d n e g o i d r u g ie g o czynu w ynikają z fa k tu ic h w spólnego tra k to w a n ia p rzez C ezarego. Odnosi s i ę czasem w r a ż e n ie , że oba t e czyny t r a k t u j e jednakow o. B liż s z a jednak a n a liz a pozw ala zauważyć, że p rzerw an ie c ią ż y j e s t o k r e śla n e
2 i Scrmo 52, 4, CCL 103, 231.
22 Serao 51, 4 , CCL 103, 229.
23 Serao 44, 2, CCL 103, 196.
24 Sermo 5 2 , 4 , CCL 103, 231.
ja k o grzech o w ie le c i ę ż s z y . Faktem j e s t jednak brak wyraźnego okre ś l e n i a k a t e g o r ii te g o g r z e c h u . 0 i l e w przypadku w ie lu czynów n ie zgodnych z m o r a ln o śc ią c h r z e ś c ija ń s k ą Biskup ja sn o o k r e ś la ł ic h c i ę ż a r , o t y l e w przypadku sto so w a n ia środków antykoncepcyjnych brak ta k ic h wyraźnych o k r e ś le ń . W przypadku p rzerw a n ia c ią ż y spra wa j e s t n ie c o j a ś n i e j s z a , bo j e ś l i j e s t to z a b ó jstw o , to 1 odpowie d z ia ln o ś ć j e s t ta k a , ja k za zabójstw o^ .
Wydaje s i ę , że sta n o w isk o Cezarego z A r le s od n ośn ie do praktyk an tyk on cep cyjn ych i przeryw ania c ią ż y m ie ś c i s i ę w n u r c ie w cześn iej s z e j t r a d y c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , k tó r a od samego p oczątk u p o tę p ia ła t e c z y n y . O d n osiło s i ę to z w ła sz c z a do przeryw ania c i ą ż y . A le i tu, c h o c ia ż uczono o n ie d o p u s z c z a ln o ś c i ty c h p r a k ty k , t o jednak trudno mówić o jak im ś "masowym i żywiołowym" p r o t e ś c ie K o ś c io ła pierwszych
wieków p rzeciw temu nad u życiu . Na tym t l e r e a k c ja Cezarego z Arles
ja w i s i ę ja k o p ie r w sz e tak zdecydowane w y s t ą p ie n ie . Jego nowością j e s t t e ż próba p r z e d s ta w ie n ia r a c j i oraz d o ść s z c z e g ó ło w e j oceny te g o w ystęp k u . W c a ł e j jednak je g o argu m en tacji u w id aczn ia s i ę wy r a ź n ie brak p rzed e w szystk im argumentu b i b lij n e g o : Biskup n ie używa i n ie pow ołuje s i ę na żaden t e k s t Pism a św. nawet w tedy, gdy ogól n ie pow ołu je s i ę na prawa czy nakazy B oże.
Warto t e ż dodać uwagę d o ty c z ą c ą samych sprawczyń czynów, a tym samym osobom oskarżanym p rzez C ezarego jak o w in n e. Są nim i wyłącznie k o b ie t y . I s t n i e j e wprawdzie pewnego ro d za ju o d n ie s ie n ie tak że do m ężczyzn, a l e c z y n i t o Biskup na tr o c h ę in n e j p ła s z c z y ź n ie . W i s t o c i e r z e c z y p o tę p ia on c h o cia żb y w s p ó łż y c ie z żonami " excep to f i l i o - rum d e s id e r io " , a l e c z y n i t o w innym k o n t e k ś c ie . M ężczyźni s ą w tym wypadku o b w in ian i o brak panowania nad swym popędem. W dodatku trudno tu t e ż ś c i ś l e sp recyzow ać, o j a k ie p ra k ty k i tu c h o d z i. J e s t natomiast faktem , że n ie c z y n i ic h n igdy od p ow ied zialn ym i z a używ anie środków antykoncepcyjnych p rzez ic h żony, a n i t e ż za przeryw an ie c ią ż y .
26 Sermo 51, 4 , CCL 103, 227.
I I I . PROBLEM BEZPŁODNOŚCI W MAŁŻEŃSTWIE
A n a liz a n atu ry aktów m a łż e ń sk ic h , dokonana p rzez C ezarego z A r le s , u k azu je p r o k r e a c ję , ja k ju ż p o w ied zia n o , ja k o jedyny go dziwy motyw ic h p o d j ę c ia . Zachowania n iezg o d n e z n atu rą ty c h aktów, a p o le g a ją c e na zanegow aniu p r o k r e a c j i, s p o ty k a ją s i ę z p o tę p ie n ie m K o ś c io ła , rep rezen tow an ego w tym wypadku p r z e z Cezarego z A r le s . Spotyka s i ę t e ż in n ą s y t u a c j ę , odwrotną do p o p r z e d n ie j, k tó r a za
ch od zi wówczas, gdy m ałżonkowie mimo u s iln y c h p ragn ień n ie mogą mieć d z i e c i np. w przypadku b e z p ło d n o ś c i.
N ie sta n o w i problemu "bezpłodność" c h c ia n a t j . r e z y g n a c ja z po s ia d a n ia potom stwa, łą c z ą c a s i ę z r e z y g n a c ją z p o ż y c ia m a łżeń sk ieg o : n ie stw a rza ona a n i problemów d u s z p a s te r s k ic h , a n i m oralnych. C ał kiem odmienna s y t u a c j a j e s t wówczas, gdy mamy do c z y n ie n ia z b e z - d z ie t n o ś c lą n ie z a le ż n ą od w o li r o d z ic ó w , a w y n ik a ją cą z b ezp łod n o ś c i . J e j r e z u lta te m j e s t z ja w isk o u c ie k a n ia s i ę do pomocy m agii i z a -
bobonow i tam sz u k a n ie pomocy . P rzede w szystk im w ła ś n ie z te g o
względu problem te n wzbudzał z a in te r e s o w a n ie u C ezarego z A r le s . Biskup ja k o s t r ó ż w iary w y stę p u je zdecydow anie p r zeciw w s z e l kim przejawom praktyk p o g a ń sk ic h . Z t e j w ła ś n ie t r o s k i r o d z i s i ę j e go wykład o c h r z e ś c ija ń s k im pojmowaniu p ło d n o ś c i i b e z d z ie t n o ś c i oraz w skazania a s c e ty c z n o m oralne, j a k i e k ie r u j e do małżonków d o t k n ię ty c h zja w isk iem b e z p ło d n o ś c i. Punktem w y j ś c ia w całym tym rozu mowaniu j e s t p r z e k o n a n ie , że tak d z i e c i , ja k t e ż ic h brak, s ą dowo dem Bożej ż y c z liw o ś c i wobec c z ło w ie k a . Stąd t e ż : " n ależy Bogu d z i ę kować zarówno w tedy, gdy d a je d z i e c i , ja k t e ż w tedy, gdy ic h n ie
d a j e . On bowiem l e p i e j w ie , czeg o nam p otrzeb a" . P o z o s ta je ty lk o
28 P or. Sermo 5 1 , 1, CCL 103, 227.
29 Tamże: "ąuando donat Deus f i l i o s , g r a t la e agendae su n t e t ąuando
non d o n a t, n ih ilo m in u s 1111 su n t g r a t la e r e fe r e n d a e . Ip se enim m e liu s n o v it quid n o b is e x p e d it" .
szukać zro z u m ie n ia , w czym może tk w ić dobro b e z d z ie t n o ś c i w ynikają c e j z b e z p ło d n o ś c i. Biskup podsuwa tu k i l k a r a c j i .
W pierwszym r z ę d z ie ukazuje on -ew en tu aln e ujemne s tr o n y wyni k a ją c e z fa k tu p o s ia d a n ia d z i e c i a c z y n i t o w c e lu uk azan ia rela ty w nej w a r to śc i* p o sia d a n ia , potom stwa. Jakkolw iek d z ie c k o j e s t zawsze da rem Bożym, a w ięc z natury czymś dobrym, t o p r z e c ie ż n ie zawsze ro d z ic e mogą w nim upatrywać s z c z ę ś c i a . Tak w ię c : " w ielu ma d z ie c i na sw oje n i e s z c z ę ś c i e , i w ie lu n ie ma d z i e c i na sw o je s z c z ę ś c ie " * ^ . W pierwszym wypadku d z i e c i mogą s t a ć s i ę p rzeszk od ą w zdobywaniu n ie b a , a nawet s t a ć s i ę przyczyn ą p o t ę p ie n ia w iecznego d la swych ro d z ic ó w . Może t o m ieć m ie js c e s z c z e g ó ln ie wówczas, gdy r o d z ic e "chcą p o z o sta w ić swe d z i e c i b o g a te na tym ś w ie c ie i z te g o powodu n ie t y l ko r e z y g n u ją z u d z ie la n ia jałm u żn y, a l e u s i ł u j ą nawet zagarnąć rze c zy cudze" 1. Tak w ię c m iło ś ć d z i e c i p rzeszk a d za rodzicom w sp e łn ia n iu dobrych uczynków, w tym wypadku jałm użny, i prowokuje ic h do czy nów sp rze c z n y c h z e ty k ą c h r z e ś c ij a ń s k ą .
D z ie c i mogą t e ż być przyczyn ą z g r y z o t ju ż w tym ż y c iu . Zdarza s i ę bowiem i ta k , że w i e l e d z i e c i pą d o j ś c iu do p e łn o le t n o ś c i zaczy na z n i e c i e r p l i w o ś c i ą oczekiw ać śm ie r c i r o d zicó w . Przyczyną tego j e s t c z ę s t o c h ę ć o d z ie d z ic z e n ia ew entualnego m ajątku. S ytu acja taka c z y n i l o s rod ziców bardzo gorzkim^ . N ie j e s t t o wprawdzie r egu ła, a l e m ożliw ość.' D la te g o tb ż Biskup n ie om ieszka dodać: "nie mówimy te g o d l a t e g o , jakobyśmy u w a ż a li, że w s z y s tk ie d z i e c i s ą z ł e . Nie po t o t e ż to mówimy, aby małżonkowie n ie c h c i e l i m ieć d z ie c i" ^ ^ .
To s ą negatywy zw iązane z p osiadaniem d z i e c i i ew entualne ich u n ik n ię c ie w przypadku b e z p ło d n o ś c i. B ezp łod n ość ma t e ż wymiar pozy- tywny, bo może s i ę s t a ć d la c z ło w ie k a o k a z ją do p e łn ie n ia dobrych czy nów. Stw arza ona s y t u a c j ę k o r z y stn ą d la t e g o , c o można nazwać "płod n o ś c ią duchową". M ałżonkowie u w o ln ie n i od tr o s k w ynikających z faktu
30 Sermo 5 1 , 2 , CCL 103, 228: "M ulti enim mało suo f i l i o s habuerunt,
e t m u lti suo bono non habuerunt".
31 Sermo 51, 2 , CCL 103, 228: " et dum de r a p in ls ac fr a u d ib u s d iv ite s
f i l i o s su os in hoc mundo r e lią u e r e v o lu n t, non solum elym osinas d is s im u la n t e r o g a r e , sed etiam r e s a lie n a s conantur in v a d ere" .
32 Sermo 5 2 , 3 , CCL 103, 228.
P o s ia d a n ia d z i e c i mogą: " r o d z ić d z i e c i duchowe, a s ą nim i w s z y s tk ie
dobre czyny" Aby sp osób w ła ściw y d o c e n ić t e n sposób " p ło d z e n ia " ,
tr z e b a wpierw zdać s o b ie sprawę z w a r to śc i potomstwa tak zrod zon ego. W p r z e c iw ie ń s tw ie do potom stwa n a tu r a ln e g o , "potomstwo duchowe", j a
kim s ą dobre u c z y n k i, j e s t n ie ś m ie r t e ln e i praw dziw ie p a m ięta ją ce
o " ro d z ic a c h " . N ie op u szcza ono "rodziców" nawet po ic h ś m ie r c i. Co w ię c e j, t o t e d z i e c i " n ie p o z w a la ją swoim rodzicom umrzeć na w ieki"^^
Po ty c h o g óln ych s tw ie r d z e n ia c h d o ty c z ą c y c h w a r to ś c i dobrych czynów^ d la s p e łn ia n ia k tó r y c h o k a z ją może być b e z d z ie t n o ś ć . Cezary z A rles w skazuje na k on k retn e m o ż liw o śc i w tym w z g lę d z ie . W pierwszym r z ę d z ie p o le c a b ezd zietn ym małżonkom jałm użnę: " C i,k tó r z y n ie mają d z i e c i / . . . / , n ie mają komu p o z o sta w ić z ie m sk ic h d ób r. N iech w ięc n ie u s t a j ą poprzez jałm użnę zbaw iać sw oje dusze"^ ^. W t e n sposób zapewnia j ą s o b ie nagrodę w n i e b i e , p r z y r z e c z o n ą p r z e z C h rystu sa w szystkim okazującym m i ł o s i ę r d z i e .
Można w ięc p o w ie d z ie ć , że b e z d z ie tn o ś ć u w a ln ia , według C ezarego małżonków od tr o sk c z y s t o z ie m sk ic h ora z p ozw ala im p o ś w ię c ić s i ę d ziełom bogobojnym i s ł u ż b i e Bożej., Przykładem t a k ie g o ż y c ia s ą ch oć by m n isi i m n is z k i, k tó r e : "bez potomstwa p o z o s t a j ą na s ł u ż b i e Bożej aż do końca ż y c ia " 3 ? . To ta k ą w o ln o ść ,w e d łu g n ie g o , ma na m y śli św.
Paweł z a c h ę c a ją c y do w s tr z e m ię ź liw o ś c i^ " .
w
oczach B iskupa z A r le srów nież b e z d z ie tn o ś ć w y n ik ająca z b e z p ło d n o śc i f iz y c z n e j r e p r e z e n tu j e n iem ałą w a r to ść , bo może s t a ć s i ę drogą do w ię k sz y c h d ób r. P rze c iw sta w ia j e j b e z p ło d n o ść duchową, k tó r a może s t a ć s i ę znów p r z y c z y ną p o tę p ie n ia w d z ie ń sąd u , podczas gdy b e z p ło d n o ść f iz y c z n a niczym
39
takim n ie g r o z i .
Argumenty p r z y to c z o n e p r z e z Cezarego w c e lu u k azan ia w a r to ś c i b e z d z ie t n o s c i mogą p rzekonać, a le pod jednym warunkiem: k o n ie c z n a
34 Sermo 5 2 , 3 , CCL 103, 228: "omnia opera bona f i l i i n o s t r i su n t" ,
35 Tamże: " i s t i su n t f i l i i n o s t r i , qui non solum non m oriu n tu r, sed
etia m nec p a r e n te s su os in aeternum mori p e r m ittu n t" .
36 Sermo 5 1 , 2 , CCL 103, 228.
37 Sermo 5 1 , 3 , CCL 103, 228: " sin e c a r n a lib u s f i l i i s usque ad v i t a e
su ae terminum in D ei s e r v i t i o perm anent".
38 Tamże, Biskup c y t u j e 1 Kor 7 , 2 9 , 3 9 .
j e s t j e s z c z e a k c e p ta c ja Bożej w o li w yn ik ająca z p r z e św ia d c z e n ia , że "Bóg w ie le p ie j " , co d la nas k o r z y stn e " . Cała moc przekonywująca wynika z p r z e sła n e k m ożliwych do a k c e p ta c ji t y lk o p rzez lu d z i w ie r z ą c y c h . Mimo p o d k r e śla n ia w a r to śc i b e z d z ie t n o ś c i Biskup bynajmniej n ie z a b r a n ia małżonkom m od lić s i ę o d z i e c i . P o le c a im j e d y n ie , by: "poddawali s i ę Bożym wyrokom i w c ią ż w m o d litw ie p o w ta r z a li, aby Bóg
40
w swoim m iło s ie r d z iu te g o u ż y c z y ł, co d la n ic h pożyteczn e" . Zabra
n ia jednak k a te g o r y c z n ie odwoływania s i ę do praktyk magicznych i za bobonnych, gdyż t a k i e p ostęp ow an ie byłoby sp r z e c z n e z nakazami wiary c h r z e ś c i j a ń s k i e j .
P rzed sta w io n a wyżej argum entacja j e s t w j a k i e j ś m ierze odpowie d z ią na problem p a s to r a ln y wywołany b e z p ło d n o śc ią lu d z i żyjących w m a łż e ń s tw ie . N ie t k n ię t y n a to m ia st p o z o s ta je związany z tym problem
e ty c z n y . Skoro celem w s p ó łż y c ia m ałżeń sk iego ma być p ro k r e a c ja , to ja k mają s i ę zachować małżonkowie d o tk n ię c i b ezp ło d n o śc ią ? Jak w tym przypadku p r z e d sta w ia s i ę k w e s tia g o d z iw o śc i w sp ó łż y c ia m ałżeńskie go? Tego problemu jednak Biskup z A rles n ie podejmuje w swych mowach.
N auczanie C ezarego z A r le s d o ty c z ą c e m ałżeństw a i prok reacji j e s t owocem je g o d z i a ł a l n o ś c i d u s z p a s te r s k ie j i stanow i próbę odpo w ie d z i na a k tu a ln e wówczas problem y. N ie j e s t to w ięc jak aś s y s t e m atyczna w yk ład n ia nauki K o ś c io ła o m ałżeń stw ie 1 p r o k r e a c ji, ale
odpowiedź na p y ta n ia a k tu aln e i p od an ie konkretnych rozw iązań , któ rych domagała s i ę ów czesna s y tu a c ja d u sz p a ste r sk a . Ona t e ż zadecydo w ała o sp o s o b ie u ż y te j arg u m en ta cji: j a s n e j i p r o s t e j .
G en era ln ie b io r ą c je g o n auczanie d o ty c z ą c e z w ła sz c z a prokreacji w id z ia n e j ja k o c e l m ałżeństw a, p o z o s ta je w n u r c ie t r a d y c j i patrystycz n e j . T radycyjne rów nież j e s t p o tę p ie n ie praktyk antykoncepcyjnych i p rzeryw an ia c ią ż y , choć tr z e b a p r zy zn a ć, że Biskup te n j e s t jednym z p ie r w sz y c h autorów c h r z e ś c ij a ń s k ic h , k tó r y tak w yraźnie sform uło wał t o p o t ę p ie n ie . Na uwagę z a s łu g u je t e ż je g o nauka d o ty czą ca mał żonków b e z d z ie tn y c h . W tym w z g lę d z ie n ie j e s t to ty lk o świadectwo c h r z e ś c ij a ń s k ie j T r a d y c ji, a l e t e ż p o u czen ie a k tu a ln e d z i s i a j .
K s. A ntoni Żurek Bochnia
40 Sermo 5 1 , 4 , CCL 103, 229: "hoc semper in o r a tio n ib u s d ic a n t , ut
ąuomodo l l l i s o p o r te t, s i c Deus adnuere pro sua p i e t a t e d ig n e - tu r ".
IL MATRIMONIO E LA PROCREAZIONE IN CESARIO DI ARLES /Som m ario/
C e sa r io d i A r le s tr a tta n d o n e i s u o i Sermoni i l tema d e l m a tr i— monio, d e d ic a uno s p a z io a s s a i c o n s id e r e v o le a i probierni d e l l a pro— c r e a z io n e . In modo p a r t i c o l a r e esam ina i l r ap p orto t r a i l m atrim onio e l a p r o c r e a z io n e , l e p r a tic h e a n t ic o n c e z io n a li e q u e lle d e l l ' a b o r t o , e , in f i n e , q u e lla d e l l a s t e r i l i t a . La p r o c r e a z io n e v ie n e in d ic a t a come f in e d e l m atrim onio i n v i s t a d e i r a p p o r ti c o n i u g a l i . T ale scopo r i s u l t a , secon d o l u i , d a l i a n atu ra s t e s s a d e l medesimo a t t o . Per a u e sto yengono con d an n ati g l i a t t i che c o n tr a d d ic o n o l a n atu ra d e l rap p orto c o n iu g a le , c i o e . l e p r a t ic h e a n t ic o n c e z io n a li e l ' a b o r t o . Questo u ltim o
condannato anche p erch e e q u iv a le a l p e c c a to d i o m ic id io . N el c a so d i s t e r i l i t a , in v e c e , i l V escovo c e r c a d i fa r ve d e r e i l suo v a lo r e c r i s t i a no.
