"Diesterweg und wir. Diesterweg

(1)

Maria Krupa

-Symposium, Anlässlich des 100

Todestage von dr Friedrich Adolph

Wilhelm Diesterweg von 4 - 7 VII

1966 Volk u Wissen", Berlin 1967 :

[recenzja]

Rocznik Lubelski 11, 172-175

(2)

172

R E C E N Z J E , N O T Y I S P R A W O Z D A N IA fe u d a ln ej, p rzeniesione na g ru n t TR H , uległy n ie jak o procesow i k o n serw acji. Je d n o cześnie ich społeczna użyteczność i p rzy d atn o ść w o b rębie T o w arzy stw a, ja k o o r g an izacji chłopskiej gm iny, w zrosła. W odpow iedzi na a rg u m e n t, że p ołączen ie k oope ra c ji z „w o ln ą” gosp o d ark ą chłopską stw a rz a p ro d u k t o k reśla n y m ianem spółdzielni rolniczej, S tru ż ek p rze ciw sta w ił b ardzo p rze k o n y w u jące k o n tra rg u m e n ty , że gospo d a rk a chłopska tk w ią c a w p ańszczyźnianej lu b czynszow ej gospodarce szlacheckiej nie rep re z e n to w a ła sy stem u w o ln ej gosp o d ark i chło p sk iej, nie b y ła b ard z iej p o d a t n a n a ogarnięcie je j przez sto su n k i ry nkow e. Ś w iadczy o ty m rów n ież i to, że p rz e w aż ają cą g ru p ę k lie n tó w kasy pożyczkow ej TR H sta n o w ili k u p cy i rzem ieślnicy hrubieszow scy a nie chłopi. P o d su m o w u jąc ro zw aż an ia a u to ra m ożna stw ierdzić, że T ow arzystw o R olnicze H rubieszow skie było siln ie p ow iązane z in sty tu c ja m i, k tó re w y tw o rzy ły się na g ru n cie stosunków feu d a ln y ch . P o k re w ie ń stw a S taszica z r u chem spółdzielczym należy się doszukiw ać n ie w płaszczyźnie o rg an izacy jn ej a p rzed e w szystkim ideologicznej.

W o sta tn im re fe ra c ie Zbigniew S w i t a 1 s к i dokonał analizy w p ły w u TR H na rozw ój spółdzielczości n a te re n ie p o w ia tu hrubieszow skiego 10. W w y n ik u szczegóło w ych b ad a ń dow iódł, że idee staszicow skie m iały d o d atn i w p ły w na rozw ój spół dzielczości na te re n ie po w iatu . W skaźniki uspółdzielczenia p o w iatu h ru b ieszo w sk ie go znacznie p rzekroczyły śred n ią k ra jo w ą i zbliżyły się do najw yższych w sk a ź n i ków euro p ejsk ich .

W dotychczasow ej lite ra tu rz e o działalności TRH k o m entow ano głów nie p rz e pisy u sta w y i p o d k reślan o oryginalność koncep cji społeczn o -u stro jo w y ch S ta n is ła w a S taszica, w sk azy w an o n a ró żnorodne p rze słan k i je j genezy, d o strzeg an e w filo- zoficzno-społecznej i ekonom icznej m yśli Staszica. Z analizy u sta w y TR H , sto su n ków w K ró lestw ie P olskim , w łaściw ych d la o k re su przejściow ego od feu d a lizm u do k ap italizm u , w y p row adzono w n io sk i i ocenę in sty tu c ji. J e d n a k często oceny w ła ś ciw e d la ok resu pierw szych la t fu n k cjo n o w a n ia in s ty tu c ji przenoszono n a la ta póź niejsze. W ynikało to głów nie ze słab ej znajom ości dziejów T o w arzy stw a w okresie po refo rm ie uw łaszczeniow ej, oraz w Polsce m iędzyw ojennej. Te ok resy n ajm n ie j d otąd zbadane, w y m ag a ją pogłębionych stu d ió w arc h iw aln y c h . D opiero w ted y b ę dzie m ożna dokonać w łaściw ej oceny in sty tu c ji TRH , jego ew olucji i p rzy sto so w a nia się do now ych stosunków społeczno-ustrojow ych i politycznych.

W ra cając do om aw ian ej p u b lik a c ji i o cen iając m a te ria ły w niej z a w a rte m ożna z całą pew nością stw ierdzić, iż rz u c a ją one w iele now ego św ia tła n a m iejsce fu n d ac ji staszicow skiej w polskim ru c h u spółdzielczym . Z grom adzenie p ra c , zarów no histo ry k ó w ja k i ekonom istów , przyczyniło się do w szechstronniejszego o p rac o w a nia p ro b lem aty k i TRH. N ależy ty lk o żałow ać, że ta k ciek a w a p u b lik a c ja u k az ała się w bardzo niskim n ak ład z ie i je st p ra k ty c z n ie n ied o stę p n a d la szerszego k ręg u czytelników .

Józef Duda

10 Z. S w i t a l s k i

Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie a rozwój spółdziel

czości na terenie powiatu Hrubieszów do 1939 r.,

ss. 119—138.

D icsterw eg u n d w ir. D iesterw eg—Sym posium , A nlässlich des 100 T odestage von d r F rie d ric h A dolph W ilh elm D iesterw eg von 4—7 V I I 1966 V olk u. W issen.

B e rlin 1967, ss. 336.

P od ta k im znam ien n y m ty tu łe m u k az ał się w k ońcu ubiegłego ro k u w NRD tom studiów pośw ięcony w y b itn e m u pedagogow i niem ieckiem u I poł. X IX w . P u b

(3)

li-R E C E N Z J E , N O T Y I S P li-R A W O Z D A N I A

173

k a c ja m a c h a ra k te r okolicznościow y; n a je j tre ść sk ła d a ją się r e f e r a ty w ygłoszone na sesji n au k o w e j, pośw ięconej stu lec iu śm ierci F ry d e ry k a A dolfa D iesterw ega, k tó ra odb y ła się w d n iach 4—7 V II 1966 w B e rlin ie oraz n a d e sła n e przez z a in te re sow anych p ro b lem aty k ą sesji a nie uczestniczących w niej auto ró w .

P od staw o w y m m otyw em tem aty czn y m w ygłoszonych na sesji re fe ra tó w były postępow e p o stu laty D iesterw eg a dotyczące u p ań stw o w ien ia szkolnictw a, pow szech ności n au c za n ia i odpow iedniego k sz ta łc e n ia nauczycieli, zrealizo w an e dopiero w NRD.

A ktu aln o ść m yśli D iesterw eg a p o d k re śla o b ra n y przez w ydaw ców ty tu ł p u b li k ac ji

Diesterweg i my.

K sięga ju b ileu sz o w a z a w ie ra 33 re fe ra ty . U k azu ją one nie ty lk o sy lw e tk ę D iesterw ega, jego działalność pedagogiczną i o rg an iz ac y jn ą w śród nauczycieli, lecz ta k ż e w p ły w n a szkolnictw o i pedagogikę w NRD.

W w ygłoszonych re fe ra ta c h w y o d ręb n ić m ożna trzy zagad n ien ia: 1. P edagogika D iesterw ega i je j w spółczesne znaczenie;

2. W pływ D iesterw eg a n a rozw ój postępow ej pedagogiki w n ie k tó ry ch k ra ja c h e u ro p e jsk ic h ;

3. W alk a D iesterw ega o społeczną pozycję n au czy cielstw a i jego rozw ój w N iem czech do chw ili obecnej.

W k rę g u zagadnień zw iązanych z pedagogiką D iesterw eg a zn a jd u je m y re fe ra ty pośw ięcone jego ogólnym założeniom d y daktyczno-pedagogicznym oraz om aw iające w ażn iejsze w ycinki jego działalności nauczycielskiej.

S to su n ek D iesterw ega do rozw ijająceg o się w I pol. X IX w. szk o ln ictw a r e a l nego p rze d sta w ił p ro f. A. A 1 1 w a rty k u le

Diesterwegs Stellung zum Realschul

wesen.

A u to r u k a z u je D iesterw eg a ja k o tw ó rcę now ej szkoły lu d o w ej, w k tó rej p o d staw ę n a u c za n ia sta n o w ią re a lia i język niem iecki. M otyw ację takiego p ro g ram u dostrzeg ał D iesterw eg w o b iektyw nych w a ru n k a c h historycznego rozw oju w spół czesnej sobie epoki, w k tó rej p o w sta w a ły now e gałęzie p ro d u k c ji w y m ag a ją ce za sto so w an ia w iadom ości przyrodniczych. Jed n o cześn ie s ta ł on n a sta n o w isk u zróżni co w an ia poziom u n a u c za n ia p rze d m io tó w p rzy ro d n iczy ch w szkołach ludow ych i szkołach rea ln y c h przeznaczonych d la dzieci b u rżu a zji. C hociaż ta k ie stanow isko D iesterw ega nie było jed n o zn aczn ie n o w ato rsk ie n a uw agę zasługuje jego tro sk a o w łaściw y rozw ój n a u k i p rzedm iotów rea ln y ch ze w zględu n a ich w pływ n a oso bow ość w y chow anka. P ro feso r A lt w idzi w postulow anej przez D iesterw ega szkole re a ln e j ty p szkoły będ ącej p o przedniczką obecnej n iem ieckiej ogólnokształcącej szkoły politechnicznej, w k tó re j m łodzież zdobyw a w sze ch stro n n e w ykształcen ie, dając e jej m ożność czynnego ucz estn ictw a w p ro d u k cji i k sz ta łto w a n iu u s tro ju spo łecznego. P ow iązan iu n au czan ia z p ra c ą dostosow aną do m ożliw ości fizycznych ucz n ia i je j roli w w y ch o w an iu pośw ięcony je st r e f e r a t E. P i 1 z a. W ychow aniem fizycznym i przedszkolnym w u jęciu D iesterw eg a zajęły się K. F r a n t z к e i M. К г e с к e r, n auczaniem p rzedm iotów p rzyrodniczych P. H o p f , o p rac o w a n iem pod ręczników S. В i n s c h.

R e fe ra t prof. F. H o f m a n n a dotyczy p ed a g o giczno-dydaktycznych poglądów D iesterw ega. H o fm ann p o lem izuje z a u to ra m i u w ażający m i postępow ego pedagoga jed y n ie za ek lek ty k a : w sk az u je postępow ość poglądów „nauczyciela n auczycieli” w y ra ż a ją c ą się w o p tym istycznej w ierze w n a tu rę ludzką w b re w p a n u ją c y m poglą dom pedagogiki kościelnej. S ocjalisty czn a pedagogika p rz y ję ła te n pogląd, ja k ró w nież zasad ę ro z w ija n ia aktyw ności w y ch o w an k a w m yśleniu i d ziałaniu. Na teorii n a u c za n ia w k oncepcji D iesterw ega k o n c e n tru je sw ą u w ag ę prof. K. H. G ü n t h e r . D ziałalności słynnego pedagoga w dziedzinie k sz tałcen ia nauczycieli ludow ych po św ięcony je s t r e f e r a t prof. G. H o h e n d o r f a. A u to r przy p o m in a, że w se m in a ria ch

(4)

174

R E C E N Z J E , N O T Y I S P R A W O Z D A N IA w M ors i B e rlin ie istn ia ła ścisła w ięź te o rii z p ra k ty k ą . W zorem D iesterw eg a u w a ża H ohen d o rf za niezbędny elem e n t w k sz tałcen iu nauczycieli konieczność rozw oju św iadom ości politycznej. N a now oczesne ujęcie n au c z a n ia h isto rii u D iesterw eg a w sk a z u je G. U l b r i c h t , p rzy p o m in ają c o koncep cji zap o zn aw an ia przyszłych n a u czycieli z h isto rią pedagogiki. P rof. H. K ö n i g o m a w iają c sto su n ek D iesterw eg a do p la n u h am b u rsk ieg o p rzy p o m n iał jego p o stu la t k sz tałcen ia m łodzieży w d u ch u n arodow ym w za k ła d ac h bezw yznaniow ych. W sk azan ą przez D iesterw eg a drogą w ych o w an ia narodow ego — stw ie rd z ił prof. K önig — o p arte g o o poszanow anie p ra w in n y c h n arodów , poszło szkolnictw o w NRD, gdzie n a m ocy u sta w y z 1946 r. stw orzono d em o k ra ty cz n ą szkołę je d n o litą .

U zupełnieniem księgi są w ypow iedzi p rze d staw ic ie li k ra jó w d em o k ra cji lu d o w ej pośw ięcone a d a p ta c ji w ich k ra ja c h poglądów pedagogicznych D iesterw ega. D użą rolę w ich p o p u la ry z ac ji o d g ry w ały cieszące się pow odzeniem poza g ra n i cam i P ru s p o dręczniki niem ieckiego pedagoga. B yły one tłum aczone n a języ k i in nych k rajó w . M. S o k o ł o w a w sk a z a ła n a tłu m ac ze n ie n a języ k ro sy jsk i p rac y pt.

Elementare Geometrie

w 1862 r. oraz

Der Unterricht in der Kleinkinder-Schule

w 1874 r. W Polsce n a to m ia st ja k p o d k re śla M. K r u p a p rzetłum aczono w 1858 r.

Methodisches Handbuch für den Gesantunterricht im Rechnen

n a język polski. W C zechach ja k p o d aje J . С a c h ju ż w la ta c h 1848— 1849 u k az y w ały się w czasopiś m ie „Poseł z B ude” a rty k u ły D iesterw eg a z „R heinische B lä tte r ” i w y ją tk i z jego p ra c y

Wegweiser zur Bildung für deutsche Lehrer.

Tę p racę, ja k pisze I. L a n t o s, ju ż w 1841 r. zalecano ja k o m etodyczny podręczn ik dla szkół ew ang elick ich n a W ęgrzech. N a w zór tego p o d ręc zn ik a o p raco w ali podobne W essel L jad o w i in n i pedagogow ie ko ń ca X IX w . P o n ad to n a p ism a D iesterw ega pow oływ ali się p o stępow i pedagogow ie rosyjscy ja k U szyński, W odow osow , K orf, B u riakow i inni. W B ułg arii, ja k pisze N. T s c h a k a r o w , w 1891 r. u kazało się tłu m aczen ie w y b ra nych pism D iesterw ega. К . T r z e b i a t o w s k i p o d k reśla , że ,.Szkoła P o lsk a ” zaw dzięcza niem ieckiem u pedagogow i sw oje p o w sta n ie i częściow o c h a ra k te r. M. S o k o ł o w a , N. T s c h a k a r o w , I. L a n t o s i N. G a b r e a w sk a z u ją n a z n a j d u ją ce się w ich k ra ja c h a rty k u ły i o p rac o w a n ia o D iesterw egu, zam ieszczane n a ła m ac h czasopism pedagogicznych.

O uczniach D iesterw eg a w P olsce i n a W ęgrzech w spom nieli M. K r u p a i I. L a n t o s . Z P olak ó w jego uczniem b y ł A n to n i C elichow ski a u to r p rz e ró b k i p rac y D iesterw eg a

Pierwsza nauka z małymi dziećmi

w y d an e j w W arszaw ie w 1882 r. Z nacznie w ięcej uczniów m ia ł d y re k to r b erliń sk ieg o se m in a riu m spośród W ęgrów . Byli nim i n ajczęściej stu d e n ci u n iw e rsy te tu H u m b o ld ta , spośród nich L aszlo V e- rasow i i Ja n o so w i G asp a ro w i zlecił D iesterw eg rep re z e n to w a n ie in te resó w n a u czycieli p ru sk ic h n a V III ogólnoniem ieckim z e b ran iu nuaczycieli w G otha w 1856 r. Z ain tereso w a n ie D iesterw egiem , ja k w y n ik a z re fe ra tó w nie zanikło w X X w. W poszczególnych k r a ja c h sp o ty k a m y o p rac o w a n ia jego tw órczości i tłu m ac ze n ia dzieł. W B u łg arii S aw a G an o w sk i op raco w ał w 1936 r. działalność pedagogiczną D iesterw ega. W y b ran e jego p ism a w y d a ł w R u m u n ii G a b re a w 1963 r. W P olsce zajm ow ali się nim I. S zan iaw sk i

Diesterweg i Wiosna Ludów

(1848) i Ł. K u rd y - b ac h a w w iększej m on o g rafii pośw ięconej św ieckości szkolnictw a.

K rą g zag ad n ień dotyczących u d ziału D iesterw eg a w w alce o p odniesienie po zycji nauczyciela in a u g u ru je r e f e r a t prof. H. К ö n i g a

Diesterwegs Kampf für die

soziale Hebung des Lehrerstandes und seine Entwicklung in Deutschland bis zur

Gegenwart.

A u to r w sk az ał n a sy tu a c ję nauczycieli w P ru sa c h w czasach D iesterw e- ga, ich w a lk ę o postępow e szkolnictw o w ok resie W iosny Ludów . Szczególnie z a ak c en to w a ł sto su n ek D iesterw eg a do idei k o m unistycznych. T ra fn ie zauw ażył, że

(5)

R E C E N Z J E , N O T Y I S P R A W O Z D A N IA

175

ja k k o lw ie k D iesterw eg nie zn a ł naukow ego socjalizm u, je d n ak ż e s ta ra ł się zro zum ieć społeczną fu n k c ję założeń k o m unistycznych, re p rez en to w an y c h przez k lasy p rac u jąc e. P o d k re ślił rów nież, że d ąż en ia i p o stu la ty D iesterw ega odnośnie pod n ie sie n ia pozycji nauczycieli urzeczy w istn iły się dopiero w NRD, k tó re j rzą d i p a rtia do cen iają rolę i znaczenie p ra c y d ydaktyczno-w ychow aw czej. N auczyciele zaś NRD św iadom i tego, że są n a stęp c am i b o g atej tra d y c ji, re a liz u ją p o stu la ty D iesterw ega, dotyczące ich czynnego u d ziału w w y d arze n iac h w spółczesnych. D ziałalności D iester- w ega ja k o politycznego p isa rz a i jego w p ły w o m n a ru c h nauczycielski pośw ięcone są re fe ra ty : G. S c h n e i d e r a

Diesterweg als politischer Pädagoge

i prof. G. U h 1 і g a

Zum Einfluss Adolph Diesterwegs auf die deutsche Lehrerbewegung.

N a uw agę z a słu g u ją rów n ież now e m a te ria ły bio g raficzn e p rze d staw io n e przez prof. G. M u n d o r f, a dotyczące zw o ln ien ia D iesterw eg a ze sta n o w isk a d y re k to ra se m in a riu m nauczycielskiego w B erlinie. R e fe re n tk a w y k az ała , że zachodnionie- m ieccy biografow ie D iesterw eg a p o m ija ją zw ykle b ard z iej d raż liw e k w e stie z ży ciorysu pedagoga np.: n eg a y tw n y sto su n ek do niego m in iste rstw a ośw iaty. W k się dze u k az ali a u to rz y poglądy D iesterw eg a i jego kon cep cje w ychow aw cze w now ym św ietle, zgodnie z m a rk sisto w sk ą n a u k ą o w y ch o w an iu i m a ją c e a k tu a ln e znaczenie d la szkolnictw a w N iem ieckiej R epublice D em okratycznej.

W zw iązku z rocznicą zorganizow ano w B e rlin ie w y sta w ę o b ra z u ją c ą życie i działalność w ielkiego pedagoga. B y ła ona czynna w lip cu i sie rp n iu 1966 r. co um ożliw iło o b ejrzen ie jej przez w ielu nauczycieli niem ieckich. S cen ariu sz w y sta w o w y o p raco w an y przez prof. R. A lta u d erz a tra fn o śc ią doboru ek sp o n ató w , oraz dosk o n ałą o p ra w ą plastyczną. A u to rk ą re la c ji o w y sta w ie je s t R. S c h ä f e r . W y sta w a o b ejm u je poszczególne pro b lem y działalności D iesterw eg a i n ie k tó re w y ją tk i z jego b io g rafii w y d o b y te ze źró d eł a rc h iw a ln y c h a d o tą d n ie znane.

S tw ierd zić należy, że o m aw ian a p u b lik a c ja sta n o w i zbiór in te re su ją c y c h s tu diów i zapoznaje cz y teln ik a w m ia rę m ożliw ości w sze ch stro n n ie i szeroko z d zia łalnością i sy lw e tk ą D iesterw ega.

P rzytoczone tu ta j n ie k tó re w ażn iejsze dan e z zam ieszczonych re fe ra tó w św iad czą o dużym z a in te re so w an iu w św iecie n a u k i działaln o ścią pedagogiczną D iester- w ega. N a p o d k reśle n ie z a słu g u ją bo g ate ze sta w y b ib lio g raficzn e um ieszczone przy re fe ra ta c h , k tó re p o zw a lają czytelnikow i n a d o k ła d n ą o rie n ta c ję w rozw oju b ad a ń n ad d ziałalnością D iesterw ega i jego pism ach. P ra c ę za m y k a ją ilu s tra c je p rze d sta w ia ją c e poszczególne fra g m e n ty sym pozjum .

Maria Krupa

Zbigniew S t a n k i e w i c z : Dzieje wielkości i upadku Aleksandra Wielopolskiego.

W arszaw a 1967, ss. 311.

D la h isto ry k ó w z a jm u jąc y ch się d ziejam i K ró lestw a Polskiego, a szczególnie h isto rią p o w sta n ia styczniow ego, postać m arg rab ieg o A le k sa n d ra W ielopolskiego b y ła zaw sze in try g u ją c a i bud ząca w iele d yskusji. W ielokrotnie ju ż pró b o w an o do konać oceny tego człow ieka. P rz y każdej ta k ie j p ró b ie okazyw ało się, że k siążki o W ielopolskim nie m ożna n ap isać w y łącznie w k o n w en c ji b io g raficzn ej, ale że b io g rafia te j p ostaci m usi być m ocno osadzona w re a lia c h toczącego się w spół cześnie życia politycznego K ró le stw a P olskiego, n a k tó reg o to k u ta k siln ie za w a żyła ind y w id u aln o ść W ielopolskiego. W ielopolski s ta ł się d la w ielu późniejszych po koleń, zarów no h isto ry k ó w ja k i p o lityków , sym bolem określonej p o lity k i, n iejed n o

"Diesterweg und wir. Diesterweg - Symposium, Anlässlich des 100 Todestage von dr Friedrich Adolph Wilhelm Diesterweg von 4 - 7 VII 1966 Volk u Wissen", Berlin 1967 : [recenzja]

Maria Krupa