Podstawowe założenia metodologiczne w nauce prawa rolnego

I. ARTYKUŁY

R

B

Podstawowe założenia metodologiczne

w nauce prawa rolnego

1. Problematyka prawnej regulacji rolnictwa, czy – szerzej – gospo-darki żywnościowej, może być i jest rozważana z różnych punktów wi-dzenia przez przedstawicieli rozmaitych szczegółowych dyscyplin prawo-znawstwa. Nie o każdym autorze podejmującym tę problematykę można powiedzieć, że jest agrarystą; nie wszystkie rozważania obejmujące tę sferę regulacji prawnych da się zaliczyć do nauki prawa rolnego. Dla przykładu, o własności nieruchomości rolnej można pisać jako o prawie rzeczowym, ale także jako o elemencie składowym gospodarstwa rolnego. To pierwsze ujęcie służy pogłębieniu nauki prawa cywilnego, jest charak-terystyczne dla cywilisty, to drugie natomiast wyraża podejście agrarysty, wnosi wkład w naukę prawa rolnego1_{. Przeniesienie własności} wspo-mnianych nieruchomości można analizować z punktu widzenia czynności prawnych, co jest właściwe dla cywilisty, ale także z punktu widzenia instrumentu organizacji gospodarstwa rolnego, co z kolei jest charaktery-styczne dla agrarysty2.

Przykłady można by mnożyć, sięgając także do innych gałęzi prawa. Oczywiste przy tym jest, że wyniki badań agrarystów mogą być wykorzy-______________

1

Nie jest to przykład oryginalny. Jak zauważa G. Galloni (Lezioni sul diritto dell’impresa

agricola, Napoli 1980, s. 6), badanie rolnictwa z punktu widzenia prawa własności jest

pogłę-bianiem prawa cywilnego.

2

Te dwa ujęcia widoczne są np. w pracy M. Kępińskiego, Przeniesienie własności

stane przez przedstawicieli wielu szczegółowych nauk prawnych, a także teorii prawa, z kolei ci pierwsi mogą korzystać z dorobku innych nauk praw-nych. Także nauka prawa rolnego powinna spełniać ważną rolę w procesie stanowienia i stosowania prawa. Do jej zadań należy np. porządkowanie regulacji prawnych, rozstrzyganie wątpliwości interpretacyjnych, wypra-cowanie podstaw orzecznictwa, a także sformułowanie przynajmniej zary-su teorii tej dziedziny nauki, ułatwiającej proces stanowienia i stosowania prawa. W każdym razie nie może być ona sprowadzana wyłącznie do roli prawniczego rzemiosła. Wprawdzie takie rzemiosło – mając na uwadze potrzeby praktyki – jest potrzebne, ale z punktu widzenia rozwoju nauki prawa rolnego – niewystarczające.

Wydaje się, że swoistość badań prowadzonych przez agrarystę tkwi przede wszystkim w założeniach metodologicznych. Są one determino-wane przez cele i warunki badań, a w ramach tych ostatnich – przez cechy analizowanych regulacji prawnych i stosunki społeczne stanowiące ich przedmiot. Nie sądzę natomiast, by taką rolę spełniały metody badawcze; szczegółowe nauki prawne posługują się takimi samymi metodami ba-dawczymi, choć zapewne z różnym rozłożeniem akcentów. Prawdą jest jednak, że założenia metodologiczne w pracach agrarystów z reguły nie są wyraźnie sformułowane, te drugie natomiast mają przeważnie postać uwag zawartych we wstępach do większych opracowań.

Celem niniejszych rozważań jest próba ustalenia podstawowych zało-żeń metodologicznych, które są, a przynajmniej powinny być, uwzględ-niane w pracach agrarystów. Już sformułowane wstępne uwagi uzasadnia-ją takie określenie problematyki badawczej. Dodatkowo warto przywołać zwłaszcza swoistość prawa rolnego jako dziedziny legislacji, właściwości przedmiotu regulacji, ekspansję regulacji prawnorolnych czy zmiany rela-cji z innymi dziedzinami prawa. Również warstwa językowa regularela-cji prawnych wykazuje wiele cech charakterystycznych, które nie zawsze ułatwiają proces stosowania prawa. Na tym tle elementem wspólnym, wyróżniającym prace badawcze agrarysty, a jednocześnie wzmacniającym pozycję nauki prawa rolnego, mogą być właśnie założenia metodologicz-ne. Powinny one ułatwić badania naukowe i umożliwić przejście do ofen-sywy, o której niegdyś pisał R. Norer3

.

2. U podstaw prowadzonych rozważań leżą dwa twierdzenia, pełnią-ce rolę założeń wyjściowych: A) badanie prawa rolnego ze względu na ______________

3

R. Norer, Skizzen aus der agrarrechtlichen Zukunft: ein Recht des ländlichen Raums? (1), „Agrar- und Umweltrecht” 2008, z. 5, s. 162.

obecny i przyszły rozwój ustawodawstwa pozbawione jest cechy tymcza-sowości, B) konieczne i użyteczne są odrębne (wyspecjalizowane) bada-nia prawa rolnego4.

A. Badanie prawa rolnego ze względu na obecny i przyszły rozwój ustawodawstwa pozbawione jest cechy tymczasowości

To stwierdzenie wiąże się z przyszłością prawa rolnego. Jeśli prawo rolne jako dziedzina ustawodawstwa nie będzie się rozwijać czy ulegnie przekształceniu w inną dziedzinę prawa, to prowadzenie badań nauko-wych w tej materii straci uzasadnienie. Pytanie zaś o przyszłość nasuwa się samo, gdy zwróci się uwagę na ograniczanie zakresu regulacji prawno-rolnych, na wycofywanie się ustawodawcy ze specjalnych czy szczegól-nych regulacji rolnictwa, czy na obejmowanie regulacją sfer tylko z rol-nictwem powiązanych5_{. Obawy rodzi osłabienie pozycji dydaktycznej} prawa rolnego i związane z tym ograniczenie liczby specjalistów (agrary-stów) prowadzących działalność dydaktyczną i naukową w tej dziedzinie6

. Obserwacja procesu zmian legislacyjnych pozwala jednak stwierdzić, że podstawowym kierunkiem rozwoju regulacji prawnych dotyczących rolnictwa pozostaje – jak dotychczas – agraryzacja. Widać narastanie ustawodawstwa dotyczącego rolnictwa i dziedzin z rolnictwem powiąza-nych, które ze względu na jego cechy da się wydzielić właśnie jako prawo rolne, a przy tym taki zabieg jest i będzie nadal możliwy i uzasadniony. Motywy uzasadniające ingerencję ustawodawcy w szeroko rozumiane sprawy rolne, determinujące i legitymizujące działania ochronne oraz wspierające rozwój rolnictwa, uległy bowiem wzmocnieniu, aczkolwiek wyszły znacznie poza samą funkcję produkcyjną (żywieniową) tego dzia-łu gospodarki. Potrzeba prowadzenia polityki rolnej i wprowadzania spe-cjalnego czy nawet szczególnego ustawodawstwa uzasadniana jest obec-nie obec-nie tyle interesem samego rolnictwa, ile przede wszystkim względami społecznymi, wynikającymi z wielości funkcji przypisywanych współcześ-nie tej sferze gospodarowania.

______________

4

Między innymi takie założenia sformułowałem w artykule Agrarrecht als Wissenschaft, publikowanym w: „Jahrbuch des Agrarrecht” 2013, Band XII.

5

Szerzej o przyszłości prawa rolnego zob. R. Budzinowski, Przyszłość prawa rolnego, „Przegląd Prawa Rolnego” 2009, nr 1, s. 13 i n.; idem, Jeszcze o przyszłości prawa rolnego, „Przegląd Prawa Rolnego” 2010, nr 2, s. 11 i n.

6

Szerzej zob. R. Budzinowski, O potrzebie nauczania prawa rolnego, „Przegląd Prawa Rolnego” 2010, nr 1, s. 147 i n.

Uzasadnione jest zatem twierdzenie, że badanie prawa rolnego wobec rozwoju legislacji pozbawione jest cechy tymczasowości, będzie mieć ono równie silne uzasadnienie także w przyszłości. „Inwestowanie” więc w rozwój tej szczegółowej dziedziny nauk prawnych nie jest pozbawione perspektyw i badaczowi – mówiąc językiem ekonomii – się opłaci. Za rozwojem nauki prawa rolnego przemawia wszakże wiele względów7.

B. Konieczne i użyteczne są odrębne (wyspecjalizowane) badania prawa rolnego

Drugie stwierdzenie, będące konsekwencją wyżej sformułowanego i uzasadniające od strony merytorycznej zasadność określenia założeń metodologicznych, wyraża konieczność prowadzenia odrębnych (wy-specjalizowanych) badań w zakresie prawa rolnego. Nie jest to bynajm-niej stwierdzenie oryginalne8. U jego podstaw leżą zarówno właściwości przedmiotu i samej regulacji prawnej, jak i kompetencje naukowe ba-daczy.

Prawo to obejmuje, jak wiadomo, regulacje z zakresu prawa krajowe-go, prawa unijnego oraz tzw. międzynarodowego prawa rolnictwa. Są to zarówno unormowania specjalne, a czasem również szczególne, dotyczą-ce rolnictwa i dziedzin z rolnictwem powiązanych. Pod względem metod regulacji prawnej stanowią one połączenie metody właściwej dla prawa prywatnego i metody właściwej prawu publicznemu, z dominacją tej ostatniej. Do wymienionych cech należy dodać zmienność zarówno przed-miotu regulacji prawnych, jak i samych regulacji. Ta pierwsza cecha znaj-duje wyraz w obejmowaniu regulacją prawnorolną coraz to nowych sto-sunków społecznych, należących dotychczas do innych dziedzin prawa. Z kolei zmienność regulacji prawnych rodzi wiele problemów z ustale-niem prawa obowiązującego w danym czasie i miejscu, utrudnia stosowa-nie prawa.

Już zarysowane skomplikowanie regulacji prawa rolnego wymusza specjalizację badaczy, a zatem i odrębne badania. Zasadne będzie również twierdzenie, że rozbudowie regulacji prawnorolnych powinna towarzy-szyć koncentracja wysiłku badawczego coraz liczniejszej grupy agrary-stów, zapewniająca większą efektywność badań. Rodzi się też uzasadnio-______________

7

Bliżej zob. R. Budzinowski, O potrzebie rozwoju nauki prawa rolnego, „Przegląd Prawa Rolnego” 2012, nr 1, s. 13 i n.

8

O potrzebie prowadzenia takich badań pisze A. Germanò w siódmym wydaniu swego podręcznika, Manuale di diritto agrario, Milano 2010, s. 2 i n.

na obawa, że specjaliści z innych szczegółowych nauk prawnych mogą nie uwzględnić w wystarczającym stopniu swoistości nauki prawa rolne-go, łączącej w sobie wiele wątków nie tylko z zakresu legislacji (zwłasz-cza polityki prawa), lecz także z innych nauk prawnych (bardzo interesu-jące są tu tzw. problemy graniczne), jak też z ekonomii, socjologii, polityki, a nawet ideologii. Istnieje też, na co już dawno zwrócono uwagę właśnie w nauce niemieckiej9_{, niebezpieczeństwo przenoszenia do nauki} prawa rolnego koncepcji wypracowanych w innych dziedzinach, zwłaszcza w prawie cywilnym. Potrzeby prowadzenia wyspecjalizowanych (odręb-nych) badań nie neguje uznanie prawa rolnego za gałąź prawa o względ-nej autonomii10, ale ta cecha powinna znaleźć odzwierciedlenie w katalo-gu założeń metodologicznych.

3. Założenia metodologiczne w nauce prawa rolnego można formuło-wać z wielu punktów widzenia. Mogą one dotyczyć, dla przykładu, wy-znaczania pola badawczego, sposobu ujmowania analizowanych regulacji prawnych czy budowania koncepcji teoretycznych. Nawiązując do uwag sformułowanych już w literaturze, należy wyróżnić w tym miejscu nastę-pujące założenia metodologiczne: A) konieczność uwzględniania rolnego aspektu regulacji prawnych, B) potrzebę zachowania tożsamości prawa rolnego i C) jedności regulacji prawnorolnych, D) potrzebę wykorzystania w badaniu prawa rolnego dorobku innych nauk prawnych oraz nauk poza-prawnych. Trzy pierwsze założenia mają przede wszystkim służyć sprecyzo-waniu obszaru badawczego nauki prawa rolnego (są one w gruncie rzeczy wyrazem przyjętej koncepcji wyodrębnienia prawa rolnego w strukturze porządku prawnego), ostatnie zaś określa sposób jej uprawiania.

A. Konieczność uwzględniania aspektu rolnego regulacji prawnych Już prima facie wydaje się oczywiste, że w nauce prawa rolnego spo-śród założeń metodologicznych na pierwszym miejscu należy wymienić konieczność uwzględniania aspektu rolnego badanych regulacji praw-nych. Prawo rolne bowiem wyodrębniane jest na podstawie kryterium przedmiotowego, a omawiane założenie w dużej mierze jest konsekwen-cją tego kryterium indywidualizacji w systemie prawa. Odnosi się ono ______________

9

Zob. K. Kroeschell, Azienda e impresa quali istituti del diritto agrario tedesco, „Rivista di Diritto Agrario” 1966, z. 2, s. 387.

10

Zob. np. R. Budzinowski, Problemy ogólne prawa rolnego. Przemiany podstaw

zarówno do analizy kwestii szczegółowych, jak i do rozważań dotyczących zagadnień bardziej ogólnych, w tym do poszukiwania prawnorolnej kon-cepcji występujących w tej regulacji pojęć, konstrukcji prawnych i insty-tucji prawnych. Oba odniesienia wystąpiły już w literaturze11, a więc – w jakiejś mierze – sprawdziły się w pracy badawczej. O tym, jak istotne jest eksponowane tu założenie badawcze, świadczą już uwagi sformuło-wane na wstępie niniejszych rozważań; wyróżnia ono pracę badawczą agrarysty, a także – można by dodać – umożliwia osiągnięcie celu badań, interesującego właśnie z punktu widzenia celowego oddziaływania czyn-nika publicznego na kształtowanie stosunków społecznych w rolnictwie.

Okazuje się bowiem, że samo określenie „aspektu rolnego” nie jest ła-twe. Zazwyczaj wskazuje się na swoisty (rolny) przedmiot regulacji i od-nosi go do stosunków społecznych występujących – w ogólnym ujęciu – w zakresie rolnictwa. Jednakże odwołanie się do właściwości tego działu gospodarki jest wprawdzie niezbędne, ale niewystarczające do „wydoby-cia” aspektu rolnego regulacji prawnych. Nie należy bowiem, uwzględnia-jąc omawiane założenie, poprzestawać wyłącznie na odesłaniu do elemen-tów pozaprawnych.

Z kolei wskazując aspekt rolny w płaszczyźnie normatywnej, nie można ograniczać się tylko do eksponowania tych regulacji (pojęć, kon-strukcji i instytucji prawnych), które już – zgodnie z nazwą – zaliczane są do prawa rolnego. One wszakże mogą być analizowane z punktu widzenia również innych dziedzin prawa (np. prawa cywilnego, handlowego czy finansowego)12, a poza tym takie ograniczenie niezasadnie zawężałoby pole badawcze agrarysty. Poza jego zainteresowaniem badawczym pozo-stałyby te regulacje, które takiego wyróżnika „rolniczości” nie posiadają. Prawdą jest także, że nie wszystkie unormowania prawne dotyczące rol-nictwa (i dziedzin z rolnictwem powiązanych) są obiektem zainteresowa-nia nauki prawa rolnego13.

Zatem uwzględniając aspekt rolny, należy jednocześnie odwoływać się zarówno do pozaprawnych właściwości regulacji prawnych (swoisto-ści przedmiotu normowania), jak i do cech analizowanych regulacji. Te pierwsze, wyróżniające rolnictwo spośród innych sfer działalności gospo-______________

11

Zob. R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa rolnego w prawie rolnym, Poznań 1992, s. 35 i n.; idem, Problemy ogólne..., s. 38 i n.

12

Wówczas ich aspekt rolny mógłby być niedoceniany. Zob. bliżej W. Pawlak, Prawo

rol-ne, Warszawa-Poznań 1981, s. 22.

13

Dla przykładu, w stosunkach wiejskich rozpowszechnione są służebności gruntowe, bę-dące instytucją prawa cywilnego. Nie budzą one jednak większego zainteresowania prawników agrarystów, mimo że mogą stanowić element składowy gospodarstwa rolnego.

darczej człowieka, znajdują wyraz w charakterystyce unormowań prawno-rolnych i – w połączeniu z innymi czynnikami – wpływają na rozwój oraz cechy wyróżniające prawo rolne. Dzięki temu możliwe będzie wydobycie „rolnych” cech analizowanych regulacji prawnych, pojęć czy instytucji prawnych14. Nie można przy tym ograniczać rozważań jedynie do regula-cji szczególnych, gdyż współczesne prawo rolne obejmuje przede wszyst-kim regulacje specjalne15. Niezasadne, a wręcz szkodliwe, byłoby też sprowadzanie przedmiotu badań jedynie do tzw. rolnego prawa prywatne-go, z pominięciem coraz bardziej rozbudowującego się rolnego prawa publicznego.

Wreszcie, skoro regulacja prawnorolna zbliża się (a nawet wkracza) do dziedzin stosunków społecznych poddanych dotychczas regulacji przez inne gałęzie prawa, to do pokazania aspektu rolnego nie wystarczy samo akcentowanie odrębności czy wyjątkowości: należy także ustalać zależno-ści oraz powiązania z innymi materiami oraz rozstrzygać rysujące się zwłaszcza na tym tle problemy graniczne. W tym kontekście oczywiste dla prawnika agrarysty jest wskazanie, że struktura wewnętrzna prawa nie wytycza granic poszukiwań badawczych. Granice te wynikają z przed-miotu i celu badań. W badaniach należy dostrzegać i uwzględniać aspekt rolny regulacji prawnych należących również do innych dziedzin prawa.

Uwzględnianiu aspektu rolnego powinno sprzyjać dowartościowanie funkcjonalnego podejścia do ujmowania prawnej regulacji rolnictwa, spojrzenie przez pryzmat działalności zawodowej w rolnictwie16

. Umoż-liwia ono pełniejsze określenie „rolnych” aspektów „tradycyjnych” insty-tucji prawnych oraz pokazanie nowych, a także – poprzez te instytucje – objęcie całej regulacji prawa rolnego. Tu mieści się także nawoływanie do tego, by badania prawa rolnego obejmowały również zależności między różnymi zjawiskami, czy zdarzeniami, by nie poprzestawać jedynie na ______________

14

Na przykład ponad trzydzieści lat temu A. Stelmachowski formułował postulat określe-nia „rolnego” pojęcia gospodarstwa rolnego. Zob. wypowiedź A. Stelmachowskiego w dyskusji nad referatem W. Pawlaka, Gospodarstwo rolne – podstawową kategorią pojęciową prawa

rolnego – R. Budzinowski, A. Zieliński, III Ogólnopolska Konferencja Prawników Agrarystów (sprawozdanie), „Państwo i Prawo” 1980, z. 6, s. 156. Zostało ono szerzej rozwinięte w pracy

R. Budzinowskiego, Koncepcja gospodarstwa rolnego..., s. 35.

15

Ograniczenie zainteresowania tylko do regulacji szczególnych dotyczących rolnictwa mogłoby „okazać się niebezpieczne dla przyszłości prawa rolnego. Por. J. M. Mousseron,

L’autonomie du droit rural?, „Revue de Droit Rural” 1991, nr 193, zwłaszcza s. 205.

16

Już dawno pisał A. Carrozza, że w badaniach nowoczesnego prawa rolnego akcent po-winien przesunąć się ze zjawiska „mieć” na zjawisko „działać” – La proprietà „agraria” come

dogmatyce. Należy uwzględniać różne aspekty stanowienia i stosowania prawa, dostrzegać społeczne skutki regulacji prawnych, a także pewne wartości, które prawo winno wyrażać17.

W pokazaniu aspektu rolnego bardzo pomocne może być podejście historyczne. Właśnie w prawie rolnym mocno rysuje się czynnik kontynu-acji18, a jednocześnie ta dziedzina prawa bardzo odbiega od swych „agrar-nych korzeni”19

. Komercjalizacja rolnictwa, a co za tym idzie – także komercjalizacja prawa rolnego przyniosły ogromne zmiany w postaci rozszerzenia przedmiotu regulacji (ekspansji), publicyzacji oraz instytu-cjonalizacji. Podejście historyczne umożliwia ukazanie przemian podstaw legislacyjnych i koncepcji doktrynalnych, odróżnienie tego, co jest trwałe, od tego, co jest przypadkowe, tego, co jest kontynuacją, od tego, co jest nowością. Dzięki temu będzie też możliwe pokazanie tych rozwiązań, które już ów aspekt rolny utraciły, a także tych, które go uzyskały.

Taką samą rolę mogą odgrywać badania prawnoporównawcze. Nie ma dziś potrzeby bliższego uzasadniania przydatności takich badań do rozwoju nauki prawa rolnego20, gdyż w czasach pewnej uniwersalizacji regulacji prawnych dotyczących rolnictwa, zdeterminowanej nie tylko właściwościami przedmiotu regulacji, lecz także realizacją Wspólnej Poli-tyki Rolnej, czy – patrząc szerzej – globalizacją, wspomniana metoda badań jest wręcz niezbędna. Sięgnięcie do obcych systemów prawnych pozwoli lepiej pokazać ten aspekt rolny, jego uwarunkowania i ewolucję. Może więc dostarczyć argumentów do wyodrębnienia tego, co „rolne” ze znacznie szerzej perspektywy.

B. Potrzeba zachowania tożsamości prawa rolnego

To założenie metodologiczne jest konsekwencją wcześniej sformuło-wanego. Wspomniany aspekt rolny ewoluował na przestrzeni czasu, zy-skiwał on jakby nowy, dodatkowy wyraz na tle ekspansji ustawodawstwa rolnego. Na tym tle pojawiało się i nadal pojawia zasadne pytanie, czy ta ______________

17

Zob. R. Budzinowski, Profesor Andrzej Stelmachowski jako agrarysta, „Studia Iuridica Agraria” 9, 2011, s. 103.

18

R. Budzinowski, Problemy ogólne..., s. 90 i n.

19

Zob. J. Hudault, L’évolution et les fondaments actuels du droit rural, „Rivista di Diritto Agrario” 2006, z. 3, s. 248 i n.

20

O czym szeroko pisał A. Lichorowicz, Dzierżawa gruntów rolnych w ustawodawstwie

krajów zachodnioeuropejskich, Warszawa-Kraków 1986, s. 10 i n. Zob. też A. Carrozza, Droit agraire comparè: premisses historiques et metodologiques, w: idem, Scritti di diritto agrario,

nowa regulacja jest jeszcze prawem rolnym właśnie w kontekście zacho-wania tożsamości tego prawa.

Banalne bowiem jest stwierdzenie, że prawo rolne ujmowane jako dziedzina ustawodawstwa zmieniało się i nadal zmienia. Rozwój ustawo-dawstwa rolnego następuje raczej przez dodawanie niż przez odejmowa-nie regulacji prawnych21. Znajduje on wyraz nie tylko w postaci narasta-nia ustawodawstwa rolnego, a więc wzrostu liczby aktów prawnych poświęconych w całości lub w części problematyce rolnej, lecz także łą-czy się z rozszerzaniem przedmiotu regulacji prawnych, które wkraczają na coraz to nowe obszary. Zjawisko to występuje zarówno w prawie unij-nym, jak i krajowym. Współczesne prawo rolne znacznie wyszło poza wspomniane agrarne korzenie, objęło kwestię komercjalizacji produkcji, a także zagadnienia rolno-środowiskowe, rolno-żywnościowe oraz rozwo-ju obszarów wiejskich.

W konsekwencji ewolucji ustawodawstwa następowały zmiany w sa-mym pojmowaniu prawa rolnego. Pytanie, czym jest prawo rolne, towa-rzyszyło rozwojowi legislacji dotyczącej rolnictwa od dawna, by nie po-wiedzieć od zarania, gdy tylko legislacja ta zaczęła wyraźnie odróżniać się od tzw. prawa powszechnego w ramach poszczególnych krajowych porządków prawnych22_{. Odpowiedzi obejmowały wiele różnych} szcze-gółowych kwestii (np. kryteria wyodrębnienia, cechy swoiste, zasady i instytucje „własne”, przedmiot, nowe granice itd.), które – traktowane łącznie – składały się na koncepcję ujęcia prawa rolnego i jego wyodręb-nienia w systemie prawa.

Oczywiste jest, że te koncepcje były i są zróżnicowane – inne, gdy głównym przedmiotem regulacji była sfera korzystania z gruntu, a inne w warunkach współczesnych, gdy punkt ciężkości regulacji przesunął się na kwestie rynku rolnego23. Zawsze jednak obejmowały one sferę wytwa-rzania produktów rolnych, co zresztą znalazło wyraz w koncepcji cyklu ______________

21

Tak R. Budzinowski, Problemy ogólne..., s. 22-23.

22

Zob. np. K. Kroeschell, Was ist Agrarrecht?, „Recht der Landwirtschaft” 1965, nr 17, s. 277; A. Carrozza, Problemi generali e profili di qualificazione del diritto agrario, Milano 1975, s. 2; W. Winkler, Das Agrarecht, sein Gegenstand und seine Stellung in der

Rechtsordung, w: Recht, Umwelt, Gesellschaft. Festschrift für Alfred Pikalo zum 70. Geburstag,

Berlin 1979, s. 363; A. Sánchez Hernández, El derecho agrario en Espaňa: perspectiva

historica y prospectiva, „Derecho Agrario y Alimentario” 2000, nr 37, s. 20.

23

Bliżej o kształtowaniu się koncepcji wyodrębnienia prawa rolnego zob. R. Budzinowski,

rolno-biologicznego (agrarietà)24 jako wyróżnika produkcji rolnej. Pro-dukcję rolną o takich właściwościach, jak też jej regulację prawną, należy zaliczyć do podstawowych wyznaczników tożsamości prawa rolnego25

. Wprawdzie obecne prawo rolne już dawno wyszło poza tak określony przedmiot regulacji, ale tego etapu nie można pominąć, gdyż przesądza on o wyżywieniu ludności, bez niego nie byłoby dalszych etapów prowadzą-cych do zaspokojenia potrzeb wyżywieniowych społeczeństwa26

.

Okazuje się przy tym, że w zachowaniu wspomnianej tożsamości istotną rolę spełniała i spełnia świadomość „historyczności” tej dziedziny prawa, motywów jej wyodrębnienia oraz funkcji, jaką ona spełaniała i spełnia27_{. Z tego względu, mimo różnych zwrotów i sprzeczności} rozwo-jowych, można nadal mówić o prawie rolnym, dostrzegając jego ciągłość mimo przeobrażeń ustawodawstwa, a także o perspektywach rozwoju tej dziedziny prawa w przyszłości.

C. Potrzeba zachowania jedności regulacji prawnorolnych

Jeśli przyjmuje się założenie o konieczności uwzględniania aspektu rolnego oraz o potrzebie zachowania tożsamości prawa rolnego, to oczy-wiste jest dążenie do zachowania jedności regulacji prawnorolnych. Nie jest ono wynikiem przyjmowania przez agrarystów pozycji obronnych czy ofensywnych w postaci „zawłaszczania” unormowań należących do in-nych dziedzin prawa. Wyraża natomiast zasadność – ze względów prak-tycznych, poznawczych i teoretycznych – całościowego ujmowania współczesnego prawa rolnego. Przeciwieństwem omawianej tu konsolida-cji regulakonsolida-cji prawnorolnych jest jej rozbicie, rozczłonkowanie między tradycyjne lub nowe dziedziny prawa. To ostatnie nie służyłoby ani bada-niu prawa rolnego, ani efektywnemu oddziaływabada-niu ustawodawcy na rozwój rolnictwa i dziedzin z rolnictwem powiązanych.

Nie sposób nie zauważyć, że potrzeba zachowania jedności regulacji prawnorolnych jest przede wszystkim konsekencją ekspansji prawa rolne-______________

24

O koncepcji agrarietà zob. A. Carrozza, Problemi generali..., I, s. 74. Bliżej o tej koncep-cji pisze A. Szymecka, Przedsiębiorstwo rolne we włoskim systemie prawnym (I), „Przegląd Prawa Rolnego” 2007, nr 2, s. 191 i n.

25

A. Jannarelli, Antonio Carrozza e le nuove fide per il diritto agrario: brevi meditazioni

dopo i convegni pisani in sua memoria, „Rivista di Diritto Agrario” 2008, z. 1, s. 3 i n.

26

Jak pisze L. Costato, to właśnie etap wytwarzania decyduje o wyżywieniu ludności –

Du droit rural au droit agroalimentaire et au droit alimentaire, „Rivista di Diritto Agrario”

2008, z. 3, s. 326.

27

go. Jak zostało odnotowane w literaturze, zakres regulacji prawnorolnych poszerzył się już w znacznym stopniu i nadal będzie się rozszerzać28

; wkraczają one na coraz nowe obszary, w wyniku czego następuje „agra-ryzacja” tych stosunków społecznych, które dotychczas nie były objęte ustawodawstwem rolnym. Na tym tle jawi się konieczność określenia nowych granic prawa rolnego oraz jego relacji nie tylko z tradycyjnymi (zwłaszcza z prawem cywilnym, handlowym i administracyjnym), lecz także z nowymi dziedzinami prawa (szczególnie z prawem ochrony śro-dowiska i z prawem żywnościowym). Jednocześnie do rozszerzania gra-nic prawa rolnego należy podchodzić z rozwagą, gdyż to właśnie – jak przestrzega się w literaturze – grozi jego rozpadem i rozdrobnieniem29

. Dlatego omawiane tu założenie należy zwłaszcza mieć na uwadze podczas formułowania koncepcji wyodrębnienia prawa rolnego. Z tego względu warto choćby przybliżyć ujęcie przedmiotu i struktury współczes-nego prawa rolwspółczes-nego we włoskim dziele Trattato di diritto agrario30

. Obejmuje ono problematykę tradycyjnego prawa rolnego (np. kontrakty rolne, obrót prawami związanymi z rolnictwem, w tym obrót ziemią, przedsiębiorcy rolnego i orzecznictwo w sprawach rolnych), a także pra-wo rolno-środowiskowe i rolno-żywnościowe. O ile to pierwsze jest ściśle związane z regulacją prawnorolną i nie występuje tu tendencja do jego usamodzielniania, o tyle to drugie z wymienionych uzyskało już pewną autonomię. Można by jednak powiedzieć, że u podstaw tak szeroko uj-mowanego przedmiotu prawa rolnego leży uwzględnienie aspektu rolnego regulacji prawnych dotyczących współczesnego rolnictwa, w warunkach zachowania tożsamości tego prawa.

D. Potrzeba wykorzystania w badaniu prawa rolnego dorobku innych nauk prawnych oraz nauk pozaprawnych

To założenie można wprawdzie odnieść do wszystkich szczegółowych nauk prawnych, ale w zakresie uprawiania nauki prawa rolnego zyskuje ono szczególny wymiar i znaczenie. Konieczność sięgania do dorobku innych nauk prawnych wynika choćby już ze względnej autonomii anali-zowanej tu dyscypliny. Wyodrębnienie prawa rolnego na podstawie kryte-______________

28

Zob. W. Winkler, Agrarrecht – Umweltrecht: Gegensatz oder Ergänzung?, „Agrarische Rundschau” 2002, nr 3, s. 5 i n.

29

Taką przestrogę formułuje L. Costato, La lezione di Antonio Carrozza (e qualche possibile

fraintendimento), „Rivista di Diritto Agrario” 2008, z. 1, s. 15 i n.

30

Zob recenzję tej pracy pióra R. Budzinowskiego, „Przegląd Prawa Rolnego” 2012, nr 1, s. 270 i n.

rium przedmiotu regulacji prawnej powoduje, że do tego prawa zalicza się także te unormowania prawne, które – według kryterium metody regulacji – należą do innych gałęzi prawa. Samo ich zaliczenie do tego prawa nie „odrywa” jeszcze regulacji prawnorolnych od macierzystej gałęzi, ale powoduje, że w ich badaniu należy owe związki uwzględniać. Trudno byłoby, dla przykładu, badać szczególny reżim dziedziczenia gospodarstw rolnych w oderwaniu od ogólnych przepisów o dziedziczeniu.

Oczywiste zatem jest, że uprawianie nauki prawa rolnego powinno dawać wyraz tzw. integracji wewnętrznej nauk prawnych, a jednocześ-nie winno ujmować regulację prawnorolną z różnego punktu widzenia (np. socjologii, ekonomii, czy nawet psychologii). Dla przykładu, spoj-rzenie przez pryzmat socjologii umożliwia pokazanie prawa prawa rolne-go jako instrumentu celowerolne-go kształtowania stosunków społecznych i gospodarczych, a tu m.in. wykrycie dysfunkcjonalności poszczególnych regulacji31. Stąd zaś blisko jest do formułowania postulatu tzw. integracji zewnętrznej w uprawianiu nauki prawa rolnego. Jak wiadomo, problema-tyka szeroko rozumianego rolnictwa, w tym wsi i rozwoju obszarów wiej-skich, jest przedmiotem zainteresowania różnych nauk, nie tylko przyrod-niczych, lecz także ekonomicznych, czy społecznych. Już od dawna zauważa się potrzebę odejścia od „wąskodyscyplinarnych” ujęć i formułu-je się postulat inerdyscyplinarności badań32_{. Taka interdyscyplinarność} w uprawianiu nauki prawa rolnego służyłaby nie tylko prowadzeniu ba-dań, lecz także znacznie wzmacniałaby uzasadnienie formułowanych na ich podstawie wniosków.

4. Sformułowane podstawowe założenia metodologiczne w nauce prawa rolnego, traktowane w sposób dyrektywalny, wskazują na pożąda-ny sposób postępowania badawczego prawnika agrarysty. Mają one wzmocnić naukę tego prawa w badaniu współczesnej rzeczywistości, zwłaszcza że nauka ta powinna rozwiązać wiele nowych problemów nie-występujących w przeszłości33_{. Winny one służyć również wzmocnieniu} ______________

31

Por. M. Kojder, O pożytkach nauczania socjologii prawa, w: A. Turska (red.),

Humani-zacja zawodów prawniczych a nauczanie akademickie, Warszawa 2002, s. 73 i n.

32

Zob. np. M. Urban, Kwestia interdyscyplinarności badań wsi i rolnictwa, „Wieś i Rol-nictwo” 1991, nr 2, s. 62 i n. oraz J. Wilkin, Ewolucja paradygmatów rozwoju obszarów

wiej-skich, „Wieś i Rolnictwo” 2008, nr 3, s. 24 i n.

33

Por. R. Norer, Künftige Herausforderungen europäischer Agrarrechtswissenschaft,

w: J. Martinez (red.), Die Gemeinsame Agrarpolitik vor neuen Herausforderungen, Nomos, 2012, s. 76 i n.

pozycji tej nauki względem innych szczególowych nauk prawnych, a tak-że względem innych nauk zajmujących się rolnictwem i wsią. Nie chodzi tu zresztą o konkurencję, lecz o zacieśnienie współpracy zapewniającej zwiększenie efektywności oddziaływania na rozwój tej sfery stosunków społecznych, zarówno z punktu widzenia interesów producentów, jak i konsumentów.

Instrumentem realizacji prezentowanych założeń są różne, wybierane i stosowane przez autorów metody badawcze. W każdym razie nie można poprzestawać na badaniu prawa rolnego tylko w jego aspekcie formal-nym. Ustalenie treści obowiązujących norm prawnych i rozstrzygnięcie występujących na tym tle wątpliwości, zapewne niełatwe w kontekście wielu regulacji prawnych, jest tylko elementarnym działaniem badacza. Powinno ono stanowić raczej wstęp do zbadania prawa rolnego w działa-niu, określenia skutków jego stosowania, pokazania dysfunkcjonalności, sformułowania postulatów de lege ferenda itd. W tym zwłaszcza zakresie mogłaby być szerzej wykorzystana współpraca z innymi naukami zajmu-jącymi się problematyką rolnictwa i wsi, a także z nauką zachodnioeuro-pejską. Prawo rolne bowiem jest w dużej mierze prawem wspólnym dla państw członkowskich Unii Europejskiej.

BASIC METHODOLOGICAL ASSUMPTIONS IN THE SCIENCE OF AGRICULTURAL LAW

S u m m a r y

The aim of the deliberations presented in this paper is an attempt to identify the basic methodological assumptions that are, or at last should be, taken into account in the agricul-tural lawyers’ work. These assumptions are determined by the objectives and conditions of the research and, with regards to the latter, by the characteristics of the analysed legal regulations and the social relationships constituting the object of these regulations.

The deliberations are based on two theses that constitute at the same time preliminary assumptions for further discussion: that the study of agricultural law, due to the current and future development of legislation, is void of the temporariness feature, and that a separate, specialised study on the subject is useful and desired.

The following methodological assumptions are discussed: (i) the importance of includ-ing the agricultural aspect in legal regulations, (ii) the need to maintain the identity of agricul-tural law, (iii) the requirement of uniformity of regulations on agriculture, (iv) the need to use in the studies on agricultural law the solutions developed in other legal and non-legal scienc-es. The first three assumptions serve to determine the area of research in agricultural law, while the fourth identifies the manner in which the research should be conducted.

I PRESUPPOSTI METODOLOGICI DI BASE NELLA SCIENZA DEL DIRITTO AGRARIO

R i a s s u n t o

Lo scopo delle considerazioni è un tentativo di stabilire i presupposti metodologici di base che sono, o almeno dovrebbero essere, presi in considerazione nei contributi degli agraristi. Questi presupposti vengono determinati dagli obiettivi e condizioni di ricerca, e nell’ambito delle seconde – dalle caratteristiche delle regolazioni giuridiche analizzate e dai rapporti sociali costituenti il loro oggetto. Alla base delle presenti considerazioni si trovano due presupposti che fungono da ipotesi di partenza: lo studio del diritto agrario visto lo sviluppo attuale e futuro della legislazione è privo di caratteristica della tempo-raneità e le ricerche separate (specialistiche) sono necessarie e utili.

L’autore discute i seguenti presupposti metodologici: (A) la necessità di prendere in considerazione l’aspetto agricolo delle regolazioni giuridiche, (B) la necessità di pre-servare l’identità del diritto agrario e (C) l’unità delle regolazioni agrogiuridiche, (D) la necessità di utilizzare nello studio del diritto agrario il patrimonio di altre scienze giuridiche ed extragiuridiche. I primi tre presupposti devono servire soprattutto a precisare l’area di ricerca della scienza del diritto agrario (in realtà essi sono l’espressione della concezione di separazione del diritto agrario nella struttura dell’ordine giuridico), l’ultimo invece determina il modo in cui la scienza va affrontata.