Obrona przed sądem karnym i instancji : (refleksje i spostrzeżenia)

Michał Kulczycki

Obrona przed sądem karnym i

instancji : (refleksje i spostrzeżenia)

Palestra 13/2(134), 82-90

82 M i c h a ł K u l c z y c k i _{N r 2 (134>}

Przepis ten zaprojektowano trafnie. Pozostałe przepisy dotyczące kar dodatko­ w ych m ieszczą się w rozdziale VI zatytułow anym „Kary dodatkowe”, przew idu­ jącym ich rodzaje i zasady stosowania, natom iast pozostałe przepisy w ykon aw cze o charakterze szczegółowym m ieszczą się w kodeksie karnym w ykonaw czym (art. 176—185).

M ICHA Ł KULCZYCKI

O b ro n a przed sqdem karnym I instancji

(Refleksje i spostrzeżenia)

Pow yższy tytu ł może powodować pew ne nieporozum ienia co do intencji, jakim i się kierowałem , pisząc ten artykuł, i dlatego zacząć m uszę od w yjaśnienia.

Otóż ani nie mam zamiaru, ani nie czuję się powołany do udzielania pouczeń, jak należy w ykonyw ać obowiązki obrońcy w procesie karnym. Pragnę natom iast podzielić się jedynie w łasnym i i zasłyszanym i spostrzeżeniami, w ychodząc z zało­ żenia, że spojrzenie sędziego-praktyka m ogłoby się stać podstawą pożytecznej dla obu stron w ym iany poglądów na ten tem at. N ie roszczę też sobie pretensji do nie­ om ylności i absolutnej trafności moich uwag, w ręcz przeciwnie, przewiduję, że część z nich m oże być uznana za kontrow ersyjne. Jeżeli w yw ołają one dyskusję i polem ikę, nie będę się czuł dotknięty, podobnie jak nie chciałbym również, żeby ktokolw iek z czytelników poczuł się dotknięty m oim i w yw odam i. Gdyby zaś na k anw ie tego artykułu rozw inęła się pożyteczna dyskusja, to m iałbym osobiście w ielką satysfakcję.

W szystkie moje rozważania dotyczą obrony praw idłow ej w swoich ogólnych ram ach i wolnej od zasadniczych i elem entarnych uchybień. Tego typu uch ybie­

niami nie mam zamiaru w ogóle się zajmować, przyjm uję zaś pew ne założenia g e ­ neralne, które sprowadzają się do następujących podstawowych tez. Zakładam w ięc, że obrońca ma pełne zaufanie do w iedzy, poziomu w yrobienia p olityczno-spo- łecznego oraz poczucia odpowiedzialności za w ykonyw aną funkcję, i to zarówno jeśli chodzi o sąd, jak i o przeciwnika procesowego. Przyjm uję też, że obrona jest prowadzona w granicach i w łaściw ej proporcji do tez oskarżenia i zebranego m ateriału dowodowego. Wyłączam też to, że obrona jest zainteresow ana w niepo­ trzebnym przew lekaniu procesu. Za n iew ątpliw e uważam w reszcie, że obrona chce pomóc sądow i w w ydaniu spraw iedliw ego w yroku — oczyw iście w grani­ cach swoich obowiązków i uprawnień.

I jeszcze ostatnia uwaga, natury wstępnej: om awiane kw estie m erytoryczne ułożyłem — dla ułatw ienia — w ich kolejności procesowej, która n ie zaw sze b ę­ dzie zgodna z hierarchią poszczególnych problem ów.

W pewnej części spraw obrona w łącza się do postępowania przygotow aw czego w końcowej jego fazie, a w ięc jeszcze na długo przed rozpoczęciem procesu kar­ nego. Możność udziału obrony w tzw. końcowym przesłuchaniu podejrzanego ozna­ cza również m ożność składania w niosków dowodowych. Zgłoszenie takich w niosków

w razie ich uwzględnienia przez prokuratora m ogłoby w zbogacić m ateriał zebrany w postępowaniu przygotowawczym i stać się jednym z elem entów gw arantujących p ełniejsze przestrzeganie art. 8 k.p.k., co do czego jednak obrońcy mają nieraz pew ne zastrzeżenia pod adresem prokuratury.

W nioski takie m iałyby też istotne znaczenie dla sądu, i to zarówno ze w zględów m erytorycznych (osiąga się przez to p ełniejszy m ateriał dowodowy), jak i ze w zględ ów organizacyjno-porządkowych (chodzi tu o kw estię planowania rozprawy, ustalania adresów świadków, pew ność co do doręczenia w ezw ań itp.). Rzecz jednak w tym, że w niosków takich obrońcy zgłaszają bardzo mało, a praktycznie — w ogóle ich nie ma. Obserwuje się w ięc taką sytuację, że ustaw ow e uprawnienia obrony nie są przez nią w ykorzystyw ane. Jakie są tego przyczyny? Przedyskuto­ w anie tych przyczyn byłoby chyba rzeczą pożyteczną. W ydaje się bowiem , że jed ­ ną z nich jest aktualny stan prawny (art. 84 i 200 k.p.k.), który om aw iane upraw­ nienia obrony czyni trudnymi do realizacji, szczególnie w dużych sprawach aresz- tanckich.

Odmiennie natom iast przedstaw ia się sytuacja, jeśli chodzi o w nioski dowodowe zgłaszane przez obronę po doręczeniu aktu oskarżenia, ale jeszcze przed rozprawą. W tym zakresie obrońcy w ykazują na ogół dużą aktyw ność i z tego tytułu nie m ożna m ieć do nich żadnych pretensji. Chodzi jedynie o to, żeby instrukcyjny term in przewidziany w art. 256 k.p.k. był bardziej ściśle przestrzegany oraz żeby w nioski dowodowe nie były składane „w ostatniej ch w ili” przed rozprawą. N ie­ kiedy bowiem sprawia to sądowi duże a niepotrzebne kłopoty natury organizacyj­ nej, a czasami uniem ożliwia nawet w ezw anie zgłoszonego przez obronę świadka, gdy są trudności z ustaleniem 'jego praw idłowego iadresu lub z doręczeniem w e ­ zwania.

N iew łaściw a też jest chyba praktyka zgłaszania dużej liczby świadków w m yśl zasady: ,,im w ięcej, tym lep iej”, m im o że św iadkow ie ci są pow oływ ani na tę samą okoliczność. Powoduje to niepotrzebne przew lekanie procesu, zbędne odrywanie ludzi od pracy i dodatkowe koszty, a przecież w sądzie ilość rzadko przechodzi w jakość. Różnie też byw a z opisem okoliczności, które obrona chce udowodnić zgło­ szonym św iadkiem lub dokumentem. Przydałoby się tu chyba czasam i w ięcej pre­ cyzji i konkretów, a mniej szablonów i ogólnikowych sform ułowań. Leży to prze­ cież w interesie oskarżonego, bo o w iele łatw iej jest ustosunkować się do konkret­ nego, jasnego i sprecyzowanego wniosku; poza tym w niosek taki bywa z reguły bardziej przekonywający.

O czywiście zachodzą niekiedy sytuacje, że dopiero w toku procesu ujawniają się okoliczności, które skłaniają obronę do zgłaszania w niosków dowodowych. J e ś li są one zasadne i istotne, to mimo w szelk ich kłopotów i komplikacji dowody talue muszą być dopuszczone i przeprowadzone. Jeżeli jednak chodzi o okolicz­ ności uzasadniające w nioski dowodowe ze strony obrony, ale znane przed proce­ sem, to w nioski takie powinny być bezw zględnie zgłoszone przed rozprawą, a nie dopiero w jej toku. Optymalny stan w tym w zględzie to doprowadzenie do istn ie­ nia jako reguły takiej sytuacji, że brak w niosków dowodowych ze strony obrony przed rozprawą dawałby sędziem u podstaw y do pew nego i pełnego przekonania, iż zdaniem stro n ' m ateriał dowodowy w m om encie rozpoczynania rozprawy jest kom pletny.

Jedna z elem entarnych, ale podstaw ow ych k w estii — to problem znajomości ak t sprawy. Oczywiście można nie bez racji twierdzić, że brak dostatecznej zna­ jom ości sprawy zdarza się nie tylko obrońcom. Rzecz jednak w tym, że sytuacją

84 M i c h a ł K u l c z y c k i _{N r 2 (134>}

obrońcy jest specyficzna i najtrudniejsza. O ile bowiem sąd ma akta przed sobą, a prokurator dysponuje aktam i podręcznym i, o ty le obrońca zdany jest tylko na w yp isy i notatki z ak t oraz na w łasną pam ięć. W takich warunkach uprzednie gruntow ne zapoznanie się z aktam i jest chyba niezbędne — przede w szystkim ze w zględów zasadniczych, a nadto dla uniknięcia nieistotnych nawet pom yłek i gaf, które niepotrzebnie i bezzasadnie mogą osłabiać zaufanie do um iejętności i rze­ teln ości obrońcy.

W yjaśnienia oskarżonych to etap procesu, w którym obrońcy już bezpośrednio i ak tyw nie angażują się w sprawę. W tym zakresie trzy kw estie zasługują, m oim zdaniem , na zasygnalizow anie.

Pierw sza k w estia to — „o co p ytać”. N ie jest chyba słuszna postawa obrońcy, który rolę swą w tym etapie procesu ogranicza do staw iania pytań dotyczących je ­ dynie sytu acji osobistej, rodzinnej i m aterialnej oskarżonego, pozostaw iając troskę o ustalenie okoliczności faktycznych spraw y sądow i i prokuratorowi. Oczywiście nie jest rzeczą obrony ujaw nianie czy eksponowanie okoliczności niekorzystnych dla oskarżonego. Z drugiej jednak strony obrona powinna być chyba też zaintere­ sow ana — w im ię obowiązku dociekania prawdy obiektyw nej — w ustaleniu m ak ­ sym alnie zgodnego z rzeczyw istością stanu faktycznego. Przy takim założeniu obrońca n ie p ow inien się chyba uchylać od staw iania pytań, gdy zakłada, że odpo­ w iedź — jego zdaniem — m ogłaby uzupełnić ustalenia co do stanu faktycznego (jeżeli oczyw iście nie stoi to w wyraźnej kolizji z interesem oskarżonego).

Druga k w estia jest nieco podobnego charakteru i sprowadza się do pytania, czy obrońca p ow inien w ykazyw ać in icjatyw ę w ujaw nianiu sprzeczności w w yjaśn ie­ niach sw ego klienta, czy też — gdyby te sprzeczności nie zostały zauważone przez sąd lub prokuratora — powinien przejść nad tym do porządku dziennego. Osobiście jestem za inicjatyw ą obrońcy w om awianym w ypadku, chociaż zdaję sobie spraw ę, że rzecz jest bardzo kontrow ersyjna. U w ażam jednak, że „uciekanie” przed tym i sprzecznościam i n iew iele daje, bo na ogół są one ostatecznie ujaw niane, pom ijanie zaś ich istnienia pozbawia obrońcę m ożliw ości pom ożenia oskarżonemu w przeko­ nyw ającym (a w ięc nie rzutującym na jego prawdom ówność) w yjaśnieniu przy­ czyn tych sprzeczności lub uniem ożliw a mu przytoczenie argum entów przem aw ia­ jących za praw dziw ością w ersji korzystniejszej.

Trzeci problem to stosunek obrońcy do współoskarżonych pom aw iających jego klienta. Zasada, że nie można bronić kosztem innych oskarżonych, jest z re­ gu ły przestrzegana. Interesy procesowe pom awiających nie są na ogół naruszane przez obrońców pom aw ianych oskarżonych. Inaczej jest natomiast, gdy chodzi o ochronę sfery am bicjonalmo-moralnej osób, które złożyły zeznania obciążające innych oskarżonych. Oczywistą jest rzeczą, że interes obrony nie zawsze pozw ala na „oszczędzanie” takich osób. Obserwuje się jednak niekiedy zjaw isko naduży­ w ania, a czasam i w ogóle niepotrzebnego posługiw ania się słow am i i sform ułow a­ niam i m ocnym i, ostrym i, drastycznym i, naw et obraźliw ym i pod adresem takich osób w sytuacjach, kiedy obrona w cale tego nie uzasadnia. Z punktu w idzenia m erytorycznej obrony nie zawsze jest to potrzebne, a poza tym — jak wiadom o — najm ocniejsze naw et w form ie słowa nigdy nie zastąpią rzeczowych argum entów. Zjaw isko zaś takie m a w ydźw ięk w ysoce negatyw ny, jeśli chodzi o atm osferę roz­ prawy, której utrzym anie na w łaściw ym poziom ie leży n iew ątpliw ie w interesie w szystk ich oskarżonych. Czasami odnosi się w rażenie, że niektórzy obrońcy przyjęli jako bezsporną i autom atycznie działającą regułę, iż każdy, kto obciąża jego k li­ enta, n ie m ów i praw dy — bez w zględu na to, co m ówi. N iekiedy zaś można przy­

puszczać, że niektórzy obrońcy zapom nieli o domniem aniu niew inności, chronią­ cym rów nież współoskarżomych i stojącym na straży czci i godności każdego człow ieka, w obec którego nie zapadł w yrok skazujący.

Przesłuchanie św iadków to kolejny etap rozprawy, na tle którego można po­ czynić pew ne spostrzeżenia pod adresem obrony. Pierw szą i chyba jedną z najis­ totniejszych k w estii jest um iejętność w yczucia granicy, po przekroczeniu której dążenie do w ydobycia m aksim um konkretów i szczegółów oraz w nikliw ość i do­ ciek liw ość stają się już tylko m altretow aniem psychicznym i dezorientowaniem św iadków. Czasami — a to jest już niedopuszczalne — osiągnięcie w spom nia­ nego efektu jest dopiero przygotow aniem przed postaw ieniem tych pytań, o któ­ re szczególnie chodzi. Niedobrą i nie przynoszącą w zasadzie spodziewanych rezultatów jest m aniera polegająca na kilkakrotnym zadawaniu w pewnych odstępach czasu tych sam ych pytań, co do których odpowiedź jest wyraźna, ale ma ona tę „w adę”, że jest niekorzystna dla oskarżonego. „Może świadek sobie jednak przypomni (...) a może było inaczej (...) a czy nie mogło być tak (...)” itp. — oto owe „pomocnicze” w takich wypadkach pytania, które tylko dezorientują świadka i na ogół n iew iele dają. Cenną, a często nie docenianą zaletą jest um iejętność dostosow yw ania pytań do poziomu intelektualnego przesłuchi­ w anego świadka. Brak proporcji m iędzy sform ułowaniem pytania a poziomem intelektualnym osoby przesłuchiwanej prowadzi niekiedy do hum orystycznych efektów i nieporozumień, a czasami byw a w ręcz przyczyną m ilczenia lub negatyw ­ nej odpowiedzi co do okoliczności n iew ątpliw ie znanej św iadkow i.

Skoro już m owa o form ułow aniu pytań, to w arto jeszcze w spom nieć o rzeczy elem entarnej, ale w ażnej i nie docenianej. P ytanie nie m oże być su gestyw ne i nie pow inno zawierać w sobie gotowej odpowiedzi, bo podważa to wartość dowodową odpowiedzi udzielonej przez świadka. Zamiast w ięc wzm acniać tezy obrony, osłabia je, bo jeśli naw et sąd czy prokurator nie zareaguje od razu na su gestyw ne sform u­ łow ania pytania, to przy ocenie w artości dowodowej odpowiedzi na pew no w ezm ą to pod uwagę.

Odnotować rów nież należy problem stosunku obrony do św iad ków obciążają­ cych oskarżonego lub zeznających niekorzystnie dla niego. Świadkowi, tak jak każ­ demu człow iekow i, przysługuje ochrona czci i godności, a szczególnie chyba na sali sądowej, gdzie św iadek spełnia obowiązek obywatelski. Niektórzy obrońcy jakby o tym zapominali, szczególnie w sprawach przeciwko życiu i zdrowiu na tle konfliktów rodzinnych lub osobistych, w których bezpośrednio poszkodowani w ystępują w charakterze świadków . Niedobrze jest, gdy przewodniczący rozprawy m usi ochronić obywatela w ystępującego w charakterze świadka przed zbyt daleko idącym i, natarczywym i, krępującym i, a czasami wręcz obraźliwym i, choć n ie­ potrzebnym i w istocie pytaniam i obrońcy, a w ięc tego, który z tytułu sw ego zawodu powinien stać zawsze na straży godności i czci ludzkiej.

Jest w reszcie problem inicjatyw y obrony w ujaw nianiu sprzeczności w zez­ naniach św iadków. W ydaje m i się, że taka inicjatyw a jest potrzebna z przycżyn podobnych jak w wypadku ujawniania przez obronę sprzeczności w w yjaśn ie­ niach oskarżonych, ale oczyw iście — rów nież ze w szystk im i podniesionym i tam zastrzeżeniami.

Odrębną kw estię stanowi stosunek obrony do biegłych, a w łaściw ie do opinii przez nich składanych. Spostrzeżenia, które tu pragnę zasygnalizow ać, dotyczą przede w szystkim stosunku do opinii biegłych księgow ych, bo jeśli chodzi o inne kategorie biegłych, to m oje obserwacje w tym w zględzie nie dają w zasadzie p odstaw do zastrzeżeń.

8 6 M i c h a ł K u l c z y c k i N r 2 (134>

Pierw sza generalna uwaga dotyczy zbyt elastycznego a jednocześnie niekon­ sekw entnego pojm owania przez niektórych obrońców roli procesowej biegłego. S łyszy się bowiem nieraz słuszne zastrzeżenia obrońców pod adresem tych biegłych, którzy w sw ych opiniach wchodzą w przekraczające ich obowiązki rozważania na tem at interpretacji przepisów prawnych, k w estii odpowiedzialności oskarżo­ nego, stopnia jego w in y itp. Jednocześnie jednak zdarzają się — w łaśn ie ze strony obrońców — pytania zm ierzające do w ydobycia od biegłych ich sta­ now iska w e w skazanych w yżej kw estiach, którym i biegli nie powinni się zaj­ mować, gdyż — jak to niejednokrotnie podkreślał Sąd N ajw yższy w sw ych w y ­ rokach — nie tylko w ykracza to poza zakres ich obowiązków procesowych, ale rów nież m oże daw ać podstaw y do kw estionow ania obiektyw izm u biegłych. B y ­ w ają też nieprozum ienia na tle m etody pracy biegłych-księgow ych, które po­ wodują w7ysuw anie błędnych w niosków w zakresie oceny w artości dowodowej opinii. Mam tu na m yśli tzw. w yliczenia alternatyw ne, w w yniku których biegli przedstaw iają dwa lub nawet w ięcej w ariantów swej opinii, uzależnionych od przyjęcia za praw dziw e lub niepraw dziw e pew nych dowodów będących ele­ m entam i w yliczeń. B iegły nie jest uprawniony do dokonywania oceny dowodów i w w ypadku gdy w yliczenia sw e opiera na dowodach, których prawdziw ość — jako k w estyjna — m usi być dopiero oceniona przez sąd, opracowanie alterna­ tyw n e jest jedynym w yjściem , świadczącym o rzetelności i obiektyw izm ie b ieg­ łego. W takich w arunkach staw ianie biegłem u zarzutu braku pew ności i zdecy­ dowania w jego opinii w obec istnienia kilku jej w ariantów — jest oczywistym nieporozum ieniem . Rzecz jest w łaściw ie elem entarna, ale z takim i zarzutami pod adresem biegłych spotkałem się już kilkakrotnie na salach rozpraw.

Skoro m owa o w yliczeniach, w arto podnieść jeszcze jeden problem, a m ia­ now icie kw estie om yłek arytm etycznych i w niosków , jakie się z tego- w yciąga. Byłoby oczyw iście najlepiej, żeby pom yłek takich w opinii nie było. Z drugiej jednak strony om yłka jest rzeczą ludzką i każdemu może się przytrafić. Stąd też należy zachow ać pew ną proporcję w ocenie takich w ypadków i dlatego nie można od razu „rozdzierać szat”, kw estionow ać w artości dowodowej całej opinii i za­ rzucać z tego tylko powodu biegłem u brak rzetelności, sum ienności i dokładności w pracy. Mam tu na m yśli — rzecz jasna — pom yłki w ystępujące sporadycznie, a nie seryjnie i w ielokrotnie, gdyż w tedy rzeczyw iście mogą istnieć podstaw y do kw estionow ania rzetelności i praw idłow ości opinii.

Ostatni problem w om awianym zakresie to kw estia sprawdzania lub badania k w alifik acji i przygotow ania fachowego biegłych. Oczywiście strony m ają do tego pełn e prawo, a rzecz sprowadza się tylko do form y i zakresu pytań staw ianych w tej m ierze biegłem u. Egzamin nie jest dla nikogo rzeczą przyjemną, szczegól­ nie zaś w tedy, gdy człow iek się go n ie spodziewa (biegły jest przede w szystkim nastaw iony na m ów ien ie o sprawie) i gdy odbywa się publicznie. Nic w ięc dziw ­ nego, że b iegli pes.zą się czasam i w łaśn ie przy takich pytaniach i w ystaw iają sobie o sw ych k w alifikacjach św iadectw o niezgodne z istotnym stanem rzeczy. Widzę nieraz jak znani m i z odpowiednich k w alifikacji biegli przy takich w ła ­ śnie pytaniach trochę się gubią. D latego też kw estia formy, taktu, umiaru pytań oraz unikania zbędnych, głośnych kom entarzy odpowiedzi byłaby rzeczą bardzo pożądaną na sali rozpraw.

W yczerpanie w szystkich m ożliw ości dowodowych jest obowiązkiem sądu i stron. Z tego w zględu zgłaszanie now ych a istotnych dowodów i kontrdowodów n aw et w ostatniej fazie przewodu sądowego, choćby to kom plikowało i przedłu­ żało proces, nie może oczyw iście budzić żadnych zastrzeżeń. Chodzi jednak o to,

żeby w nioski o te dodatkowe dowody dotyczyły okoliczności istotnych i dotych­ czas nie znanych, natom iast żeby nie m iały one charakteru, który um ow nie okre­ ślam jako w nioski „na pokaz” lub „na złość prokuratorowi”. W nioski „na pokaz” i o w edług m nie te, które są zgłaszane- bez przekonania o ich rzeczyw istej potrze­

bie i o m ożliw ości ich realizacji, przy czym m ają one przede w szystkim na celu stw orzenie pozorów wobec klienta i publicznośoi, że jeszcze się w alczy, że się jest aktyw nym , że się ma now e koncepcje itp. W nioski zaś „na złość” są po­ dobnego charakteru, ale intencje ich ogłaszania są inne, gdyż mają one być od­ powiedzią i przeciw staw ienie się niesłusznym lub n iew łaściw ym — zdaniem obro­ ny — w nioskom , stanow isku lu b postaw ie prokuratora.

K luczow ym m om entem w w ykonyw aniu obowiązków obrońcy jest n iew ąpli- w ie przem ów ienie końcowe. Pow staje tu zasadniczy problem: czym w istocie ma być to przem ówienie? Czy tylko krytyką aktu oskarżenia, w yn ik ów postępow a­ nia i w niosków prokuratora, a w ięc z dom inującym i akcentam i negacji i siania w ątpliw ości? Czy też krytyką konstruktywną, połączoną z przedstaw ieniem w ła ­ snej koncepcji spraw y przede w szystkim co do stanu faktycznego i ew entualnie k w alifik acji prawnej — w w ypadku gdy zdaniem obrońcy w ina oskarżonego jest niew ątpliw a? Osobiście, jako sędzia orzekający, wypowiadam się zdecydow anie za drugą odpowiedzią, zakładając oczyw iście, że mogą istnieć sytuacje — prze­ de w szystk im w procesach poszlakow ych, w których oskarżony do w in y się nie przyznaje — kiedy zasadniczym zadaniem obrońcy będzie w łaśn ie negacja i sia­ n ie w ątpliw ości, będące w efek cie konstruktyw ną obroną. Takie pojm owanie

zasadniczej istoty przem ówienia rodzi, moim zdaniem , dalszy warunek polega­ jący na tym, żeby obrońca przy om awianiu poszczególnych k w estii spornych nie ograniczał się tylko do pow oływ ania zasady tłum aczenia w ątp liw ości na korzyść oskarżonego, ale żeby przedstaw iał w łasną w ersję w ydarzeń, faktów czy ustaleń, "wynikającą z dokonanej przez obronę oceny dowodów.

N astępny problem ogólny, pozornie retoryczny, ale m ający sw oje znaczenie praktyczne, sprowadza się do pytania, do kogo w łaściw ie obrońca ma m ówić. ■Formalnie rzecz biorąc — oczyw iście do sądu. A le sąd to przecież sędzia zaw o­

dowy i ław nicy, a nadto na sali jest także prokurator i publiczność, których obecność nie m oże być dla obrońcy obojętna. W moim przekonaniu, obrońca m usi m ów ić do w szystkich tych osób razem i do każdego oddzielnie. Taka odpowiedź brzm i trochę ogólnikow o, ale jest w niej chyba ziarno prawdy. Obrońca bowiem jednym przem ówieniem dąży do przekonania o słuszności sw ych racji sędziego zaw odow ego, a w ięc człow ieka m ającego, tak jak i adwokat, fach ow e w yk ształce­ n ie prawnicze, oraz do przekonania ław ników , ludzi reprezentujących doświad­ czen ie społeczne i życiow e, ale nie posiadających z reguły przygotowania praw ni­ czego; ponadto obrońca m usi polem izow ać z tezami i argum entam i prokuratora,

znowu praw nika i w reszcie nie m ożne on zapominać, że sala sądowa powinna być areną społecznego w ychow ania i podnoszenia świadom ości oraz kultury prawnej o b yw ateli i że w obec tego przem ów ienie obrońcy staje się rów nież jednym z e le ­ m en tów tej społecznej edukacji. W sum ie w ięc różni adresaci, różne ich w yk ształ­ cenie i różny poziom, a jednocześnie zainteresow ania i chłonność um ysłów na po­ szczególne problem y om awiane przez obrońcę, uzależnione od funkcji czy cha­ rakteru obecności na sali sądow ej. Te w szystk ie elem enty obrońca powinien u w ­ zględniać w swoim przem ówieniu i tak się na ogół dzieje. Trudność polega tylko

n a zachowaniu w łaściw ych proporcji, a to jest w łaśn ie rzeczą najbardziej pożąda­

ną. Przem ów ienie zawierające przew agę k w estii prawnych i w ygłaszane ponadto fachow o-praw niczym językiem , a w ięc nie liczące się z obecnością ław ników

88 M i c h a ł K u l c z y c k i _{N r 2 (134)}

i publiczności, będzie moim zdaniem rów nie niepełne, jak przem ówienie adreso­ w ane praw ie w yłączn ie do ław ników i sali, dostosow ane do tego poziomu i pom i­ jające w iększość k w estii prawnych, jako „niezrozum iałych” dla tej kategorii adresatów.

W przem ówieniu obrończym w ażne jest jednak wie tylko to, co się m ów i i do- kogo się m ówi, ale rów nież i to, jak się m ów i i jak się rozkłada akcenty. W tym zakresie należy w ysun ąć generalny w pew nym sensie postulat, polegający na ko­ nieczności koncentrowania się na rzeczowej i konkretnej ocenie przeprowadzonych dowodów oraz zgłoszonych tez, a nie na ocenie osób, których zeznania stanow ią dowody, lub osób, które dowody czy tezy prezentują lub zgłaszają. Oczywiście, oce­ na w iarygodności zeznań św iadka zależy też niekiedy od oceny jego osobowości. Chodzi jednak o to, żeby i tu zachować proporcję i m ówić zarówno o tym , co św ia­ dek pow iedział, jak i ew entualnie o tym , kim św iadek jest. W ywody bowiem zaj­ m ujące się praw ie w yłącznie osobą św iadka przy niem al całkow itym pomijaniu te ­ go, co św iadek ten zeznał, nie będą chyba nigdy w pełni przekonywające. Podobnie trochę przedstaw ia się sprawa, jeśli chodzi o polem ikę z dowodami, tezam i i stano­ w isk iem prokuratora. N ie jest chyba najszczęśliw sza zdarzająca się niekiedy taka form a przem ówień, w których w ięcej się słyszy krytyki na tem at tego, co prokura­ tor zrobił i czego nie zrobił, a powinien był zrobić, niż m erytorycznej polem iki z konkretnym i w ynikam i działalności prokuratora w postaci przedstawionych i prze­ prow adzonych dowodów. Również nie jest chyba w łaściw a praktyka koncentrow a­ nia się głów nie na drobnych, a niekiedy n aw et nieistotnych pom yłkach w akcie os­ karżenia czy „potknięciach” lub „przejęzyczeniach” się prokuratora podczas rozpra­ w y lub w czasie przem ówienia i czynienia z tego zasadniczych argum entów podw a­ żających w całości i generalnie trafność oskarżenia oraz przytaczanych tam tez. Moim zdaniem , w w iększości w ypadków m ożna by nad tym w ogóle przejść do porządku, bo om yłka każdemu się może przytrafić, a jeśli już zwracać na to u w a­ gę, to tylko m arginesowo, jeżeli — rzecz jasna — om yłki takie nie m ają zasadni­ czego znaczenia. Szczególnie jaskrawo w ystęp uje niew łaściw ość takiej praktyki w tedy, gdy krytyka tych drobnych i nieistotnych „potknięć” prokuratorskich tak absorbuje obrońcę, iż zapomina nawet o m eritum sprawy i zasadnicze argum enty przeciwnika procesow ego pozostawia nie om ówione lub tylko om ów ione pobieżnie.

Istnieją rów nież pew ne kw estie natury organizacyjno-porządkowej, znacznie drobniejsze od om awianych w yżej, ale o tyle istotne w praktyce, że zasługują na zasygnalizow anie.

Jedna z takich k w estii to problem dokładności notatek, którymii się posługują obrońcy, konfrontując treść w yjaśnień czy zeznań składanych na rozprawie ze zło­ żonym i już w cześniej, tj. w toku śledztw a lub poprzedniej rozprawy w razie od­ roczenia lub ponownego rozpoznania. Byłoby bardzo pożądane, aby obrońcy spraw ­ dzali sobie przed rozprawą zgodność tych notatek z oficjalnym brzm ieniem proto­ kołów, dzięki tem u bowiem uniknęłoby się powodującej stratę czasu sytuacji, ż e podnoszona przez obronę — na podstaw ie notatki — sprzeczność w w yjaśnieniach czy zeznaniach nie ma odbicia w protokole mimo długich nieraz jej poszukiwań..

Druga z takich k w estii to chw ilow a nieobecność obrońców w toku rozprawy. Zdarza się to szczególnie na dużych rozprawach, trw ających nieraz dłuższy czas. Całe zagadnienie sprowadza się do tego, żeby obrońca po powrocie na salę n ie­ zw łocznie poinform ow ał -się u kolegów, co działo się w czasiie jego nieobecności, zwłaszcza jeśli odbywało się w tym czasie zadawanie pytań oskarżonym bądź św iadkom przez sąd lub strony. Pozw oli to uniknąć powtarzania tych sam ych pytań lub zadaw ania pytań co do okoliczności już w yjaśnionych. M inimum zaś te ­

go, czego można w ym agać, to zastrzeżenie, że obrońca nie w ie, czy dana kw estia była przedmiotem w yjaśnień lub zeznań, i jeżeli tak, to prosi sąd o uchylenie jego pytań. N iem ile jest bowiem w idziana przez sędziów sytuacja, gdy obrońca po dłuż­ szej lub krótszej nieobecności wraca na salę i „jak gdyby nigdy nic” zaczyna zada­ w ać pytania co do okoliczności dawno już w yjaśnionych.

Ostatnia w reszcie z k w estii tego typu to problem w niosków o sprostowanie pro­ tokołów, a w łaściw ie nie tyle sam ych w niosków, co terminu ich składania. W prawdzie w szystko dzieje się form alnie, bo w m yśl art. 227 k.p.k. w niosek ta k t można składać do czasu, gdy akta n ie zostały jeszcze przesłane do w yższej instan­ cji, jednakże utarła się praktyka w ykorzystyw ania tego terminu — moim zdaniem zresztą zbyt długiego — praw ie do końca, a w łaściw ie do mom entu składania przez obrońcę rew izji. Bo niem al regułą stało się, że w nioski o sprostow anie protokołu w pływ ają jednocześnie z w yw odem rew izji albo bezpośrednio przedtem. P om ija­ jąc już nawet, że praktyka taka m oże niekiedy budzić pew ne nliedobre dom niem a­ nia co do kolejności sporządzenia takiego w niosku i w yw odu rew izji, trzeba pod­ kreślić, iż utrudnia ona praw idłow e rozpatrzenie w niosku. Zanim bowiem dochodzi do m om entu sporządzenia przez obrońcę w yw odu rew izji (a w ięc zgodnie z utartą praktyką — i do sporządzenia w niosku o sprostow anie protokołu), upływa dużo czasu, zależnego zresztą od sprawności działania sądu. Ten upływ czasu utrudnia sę ­ dziemu i protokolantowi zapam iętanie przebiegu rozprawy, której protokół doty­ czy, tym bardziej, że najczęściej w tym okresie m ieli już oni inne rozprawy. Z praktycznego punktu w idzenia, korzystnego zresztą zarówno dla sądu jak i obro­ ny, byłoby o w iele lepiej, gdyby w nioski o sprostowanie protokołu w p ływ ały w czasie m ożliw ie jak najkrótszym po udostępnieniu protokołu obrońcy.

Na zakończenie chciałbym jeszcze odpowiedzieć na jedno ogólne i nasuw ające się po tylu uwagach i spostrzeżeniach pod adresem obrony pytanie, a m ianowicie,, jak sąd ocenia rolę obrońcy w toku procesu. Szczegółowa odpowiedź na to pytanie m ogłaby stanow ić n iew ątpliw ie tem at dla odrębnego, i to bardzo obszernego artykułu. Ograniczam się w ięc tylko do p ew nych w ęzłow ych stwierdzeń, będących zres-ztą tylko wyrazem m oich osobistych przekonań, nie roszczących sobie pre­ tensji do m iana w iążących uogólnień.

Uważam , opierając się na sw ej w ieloletn iej już praktyce, że praw idłow o prow a­ dzana obrona jest nie tylko realnym zabezpieczeniem konstytucyjnych p ra w obywatelskich, ale stanowi istotną pomoc dla sądu, i że obrońca jest rzeczyw istym w spółuczestnikiem wym iaru spraw iedliwości. Obrona bowiem rozszerza punkt w idzenia sądu na spraw ę i pozw ala na niią spojrzeć od strony oskarżonego. O w a ­ dze, jaką przywiązuję osobiście — jako orzekający sędzia w sprawach karnych — do roli obrony, oraz o tym , jak bacznie obserwuję udział obrony w procesie, św iadczą zresztą chyba najlepiej niniejsze m oje uwagi i spostrzeżenia, których zasadniczą intencją jest pogłębienie i usprawnienie udziału obrońcy w procesie w im ię nadrzędnego, ale łączącego nas interesu wym iaru spraw iedliw ości.

Dla dalszego podnoszenia na w yższy poziom naszego w spółdziałania chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na jeden ,z podstawowych elem entów w tym zakresie. Jest to moim zdaniem konieczność w zm ożenia sam odyscypliny i sam okontroli ze stro­ ny obrony na rozprawie. Byłoby chyba rzeczą bardzo cenną, żeby ta sam okontrola i sam odyscyplina doprowadziła do sytuacji, w której regułą byłoby przestrzegamie- przez sam ych obrońców granic ich uprawnień i obowiązków na rozprawie, a ko­ nieczność ingerencji przewodniczącego — dla m nie osobiście zawsze trochę nie­ m iłej i krępującej — byłaby w yjątk iem od tej reguły.

*50

W zajemne zaufanie, o którym m ówiłem na w stęp ie i które pragnę zaakcentować jeszcze raz na zakończenie, jest moim zdaniem jedną z zasadniczych gwarancji praw idłow ego w ykon yw ania naszych zadań zawodowych, w praw dzie odrębnych ale połączonych w spólną troską o pełne przestrzeganie praworządności.

p r r / ł / l i / l I OPPOWIEDZI

f f t / % W \ E

A w p isa n y b y ł w k się d z e w ie c z y ste j ja k o w s p ó łw ła ś c ic ie l n ieru ch o m o ści, k tórą n a b y ł w cza sie trw a n ia m a łżeń stw a z m a ją tk u d o ro b k o w eg o . M a łżo n k o w ie A n ie z a w ie r a li żadnej m a łż e ń sk ie j u m o w y m a ją tk o w e j. S tw ie r d z a ją c p o w y ż sz e o k o lic z n o śc i, m a łż o n k o w ie A w d o­ k u m e n c ie z p o d p isem n o ta r ia ln ie p o św ia d c z o n y m w y r a z ili zgod ę na w p isa n ie w k sięd ze w ie c z y s te j n a zw isk a żo n y „do w s p ó ln o ś c i u s ta w o w e j” .

Od w n io sk u teg o u iszc zo n o w p is sta ły w w y s o k o ś c i 100 zł (§ 33 rozp orząd zenia R ady Mi­ n istr ó w z d n ia 13.V I.1967 r. w sp r a w ie o k r e śle n ia w y so k o ś c i w p isó w w sp ra w a ch c y w il­ n y c h ) ], je d n a k ż e p a ń stw o w e b iu ro n o ta r ia ln e w e z w a ło str o n y do u iszc zen ia d o p ła ty , o b li­ c z a ją c 1/5 w p isu od w a r to śc i p o ło w y n ie r u c h o m o śc i (§ 28 rozporządzenia).

S tr o n y z a p ła c iły ró żn icę w p isu i je d n o c z e śn ie w n io sły pism o o zw ro t u iszc zo n ej k w o ty i-bądź o p o tr a k to w a n ie pism a ja k o z a ża len ia na za rzą d ze n ie d o ty c z ą c e u iszc zen ia w p isu p o d ­

n osząc, że w sp r a w ie n ie ch od zi o w p is p raw a w ła sn o śc i w r o zu m ien iu § 28, le c z o u zg o d ­ n ie n ie k się g i w ie c z y s te j z r z e c z y w isty m sta n e m p ra w n y m , oraz że opłata sąd ow a od w p isu p raw a w ła sn o śc i z o sta ła ju ż u iszczon a od w n io sk u o w p is p raw a w ła sn o ś c i n a rzecz m ęża. Z a ż a le n ie to Sąd W o jew ó d zk i o d d a lił z za ło żen ia , że „o w y so k o śc i o p ła t d e c y d u je tr e ść za w n io sk o w a n e g o w p isu , a n ie c e l, ja k ie m u w p is te n m a słu ż y ć . P rzed m io tem w n io sk u b y ło ż ą d a n ie d o k o n a n ia n ie istn ie ją c e g o d otąd w k się d z e w ie c z y s te j w p isu praw a w ła sn o śc i i to ż ą d a n ie u zasad n ia w y m ie r z e n ie w p isu sto s u n k o w e g o . O b ojętn ą p rzy ty m rzeczą je st to, że c e le m w n io sk u o w p is praw a w ła sn o śc i je s t u z g o d n ie n ie k się g i w ie c z y ste j z r z e c z y w isty m s ta n e m p r a w n y m ” .

' O D P O W I E D Z :

Poruszane zagadnienie nie zostało w yjaśnion e ani w publikowanym orzeczni­ ctw ie ani w literaturze dotyczącej opłat sądow ych w postępowaniu w ieczysto-k się- g o w y m 2. Jedynie w opracowaniu „Wzory pism procesowych w sprawach cy w il­

1 D z.U . Z 1967 r. Nr 24, poz. 111.

2 S. B r e y e r : Z zag a d n ień k o sz tó w w p o stę p o w a n iu w ie c z y s to -k się g o w y m , N P n r 1/56, s. 105; S. C i c h o s z i T. S z a w ł o w s k i : N o w e o p ła ty są d o w e w sp ra w a ch k się g o w o w ie -'c z y s ty c h , ,,P a le str a ” nr 1—2/62, s. 126; B . B u d z y ń : K o sz ty są d o w e w sp ra w a ch c y w iln y c h ,