"Skarbnica pamięci różnych spraw domowych jako i potocznych przypomnienia godnych i potrzebnych opisanie zachowująca... Pamiętnik lekarza króla Władysława IV", Maciej Vorbek Lettow ; oprac. Ewa Galos i Franciszek Mincer ; pod red. naukową Władysława Czapl

M a c ie j V o r b e k L e 1 1 o w , S k a rb n ica p a m ię c i ró ż n y c h sp ra w d o ­

m o w y c h ja k o i p o to c z n y c h p rz y p o m n ie n ia g o d n y c h i p o tr z e b n y c h o p i­ sanie z a c h o w u ją c a ... P a m ię tn ik lekarza k róla W ła d y s ła w a I V , o prać.

E w a G a 1 o s i F ra n c is z e k M i n c e r p o d re d . n a u k o w ą W ł a d y s ła w a C z a p l i ń s k i e g o , O s so lin e u m , W r o c ł a w 1968, s. X X V I I + 325 * P a m ię t n ik lu te ra n in a , M a c ie ja V o r b e k a L e t t o w a , nie n a le ż y — ja k s t w ie r d z a ją je g o w y d a w c y — do n a jw y b it n ie js z y c h r e p r e z e n t a n t ó w tego g a tu n k u . J e śli ch odzi o p o g lą d y , to le k a r z n a d w o r n y n a jp i e r w K r z y s z to fa ■ R ad ziw iłła, a p ó ź n ie j W ł a d y ­ s ła w a I V W a z y n ie w y k r a c z a ł p o z a p o z io m p rz e c ię tn e g o szlach cica, ta le n tu lit e ­ ra c k ie g o nie p o s ia d a ł, a s a m p a m ię tn ik p r z y p o m in a p o n ie k ą d k ro n ik ę ś re d n io w ie c z ­ ną. S p o ro je st w n im n u d n y c h d o k u m e n t ó w r o d o w y c h , ze z b y tn im p ie ty z m e m in

e x te n s o p r z e d r u k o w a n y c h p rz e z w y d a w c ó w ; dużo m ie js c a z a jm u ją też m a ło in te ­

re s u ją c e w y w o d y g e n e a lo g ic z n e . T y m o statn im n ie p o trz e b n ie p o ś w ię c o n o c a ły r o z ­ d z ia ł w s tę p u .

Z a m ia s t „ Z a r y s u g e n e a lo g ii V o r b e k ó w - L e t t o w ó w ” w o le lib y ś m y w n im zn a leź ć k o n fr o n t a c ję „ S k a r b n ic y p a m ię c i” z tym , co w ia d o m o o L e t t o w ie z in n y c h ó w c z e s ­ n y c h ź ró d e ł, że w y m ie n im y c h o c ia ż b y je g o lis ty z n a jd u ją c e się w A G A D : A r c h i ­ w u m R a d z iw iłło w s k ie , dz. V , n r 8406. P o c h o d z ą one z la t 1658— 1663 i z a w ie r a ją c ie k a w e in fo r m a c je n a te m a t k ło p o t ó w m a ją t k o w y c h L e tt o w a , je g o z a b ie g ó w o o d ­ b u d o w ę z b o r u lu te r a ń s k ie g o w S łu c k u itd. W y d a w c y nie d o ta r li n ie stety do tych m a t e r ia łó w . Ic h u w a d z e u sz ła r ó w n ie ż in ic ja t y w a J e rze go C h ry s tia n a A r n o ld a , k tó ­ r y w 1823 r o k u o g ło s ił w V I I I to m ie „ R o c zn ik a T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o z U n i ­ w e r s y t e te m K r a k o w s k im p o łą c z o n e g o ” o b sz e rn e stre szcze n ie i w y c i ą g i z d ia riu sz a L e t t o w a , w o ry g in a le o ra z w p r z e k ła d z ie na ję z y k ła c iń s k i. O le k a r z u ‘k r ó le w s k im p is a ł L e o n G ą s i o r o w s k i ; ży c io ry s L e t t o w a z n a jd u je m y z a r ó w n o w „ S ło w n ik u le k a r z ó w p o ls k ic h ” K o ś m i ń s k i e g o ja k w „ B io g ra p h is c h e s L e x ik o n d e r h e r ­ v o r r a g e n d e n Ä r z t e a l le r Z e it e n u n d V ö l k e r ” t. I I I , M ü n c h e n - B e r li n 1962, s. 755— 756. B o też m e d y k ie m b y ł L e t t o w n ie p o r ó w n a n ie le p s z y m n iż p a m ię tn ik a rz m .

J e śli w ię c je g o n ie zb y t c ie k a w e m u d ia r iu s z o w i p o ś w ię c a m y o so b n ą re c e n zję , c z y n im y to z u w a g i n a d o d a n e d o ń k o m e n ta rz e . S t a n o w ią one b o w ie m w y r a z p e w n e j n ie b e z p ie c z n e j te n d e n c ji, k tó ra w o statn ich czasach co raz s iln ie j d a je o s o b ie znać. O b ja ś n ie n ia do „ S k a r b n ic y p a m ię c i” z a w i e r a ją w ię c n ie m a l w y łą c z n ie te dane, k tó ­ r e k a ż d y c z y te ln ik m ó g łb y s a m ła t w o u s ta lić n a p o d s ta w ie e n c y k lo p e d ii o ra z h e r b a ­ rz a . T e n sy stem o p r a c o w a n ia p r z y p is ó w b y ł s to s u n k o w o n a jm n ie j fa t y g u ją c y ; d o t y ­ c z y o n g łó w n ie p o sta c i i je st w y r a ź n ie a d r e s o w a n y do n a jm n ie j w y ro b io n e g o o d ­ b io r c y . T r u d n o je d n a k s o b ie w y o b r a z ić , a b y c zy te ln ik , k tó re m u n a le ż y tłu m a c zy ć k im b y ł Z y g m u n t A u g u s t o ra z co to zn a czy h u s a ria , s ię g n ą ł po n a je ż o n y m a k a r o ­ n iz m a m i i p is a n y c ię żk im s ty le m p a m ię tn ik L e tt o w a . B a r d z ie j w y m a g a ją c y o d b io r ­ ca nie z a d o w o li się zaś s a m y m i tłu m a c z e n ia m i ła c iń s k im i. C ó ż m u po w ia d o m o ś c ia c h L e tt o w a , iż s e jm z a b r o n ił k r ó lo m sine scitu totiu s R e i p u b lic a e o p u szc za n ia g ra n ic p a ń s t w a (s. 105), s k o ro w p rz y p is ie n ie z n a jd z ie in fo rm a c ji, k ie d y ta u c h w a ła z a p a ­ d ła o ra z g d z ie m o żn a z n a leź ć je j tekst. D o ty c z y to r ó w n ie ż u c h w a ły s o b o ru w K o n ­ s ta n c ji, c y t o w a n e j n a s. 36, a nie 144, ja k b łę d n ie c z y ta m y w in d e k sie . J e śli V o r ­ b e k p o d a je , iż w P a d w i e z a p is a ł się in m a tric u la m n a tion is G e rm a n ica e (s. 42), to sa m o tłu m a c ze n ie tego z w r o t u n a ję z y k p o ls k i s p r a w y nie z a ła t w ia , szc z e g ó ln ie że w y d a w c y m o cn o a k c e n t u ją w e w s tę p ie p o ls k ą ś w ia d o m o ś ć n a r o d o w ą L e t t o w a . N o ­

ta b en e n ie U w z g lę d n ili oni u w a g H e n r y k a B a r y c z a , k t ó r y p is a ł ostatn io b a r ­

dzo p o z y t y w n ie o je g o d z ia ła ln o ś c i w P a d w ie .

W y d a w c y n ig d z ie się też nie p o k u s ili o lo k a liz a c ję p rz y ta c z a n y c h p rz e z k r ó ­ le w s k ie g o le k a r z a c y ta tó w . D o t y c z y to, z n ie lic z n y m i w y ją t k a m i, w s z y s tk ic h w e r ­

* R ed a k cja otrzy m a ła d w ie recen zje „ S k a rb n ic y p a m ię c i” V o rb e k a L e t to w a ; zam iesz­ c zam y obie, b o w ie m u w a g i a u to ró w n ie p o w ta rz a ją się.

s e t ó w b ib lijn y c h . P o d o b n ie p o stą p io n o z fr a g m e n t a m i z d z ie ł o jc ó w k o ścio ła o ra z z u t w o r ó w p o e t ó w an ty c zn y c h . N a d o w ó d k ło p o tó w , ja k ie w y n i k a ją z te g o d la p r z y ­ s zły c h b a d a c z y , p r z y to c z m y je d e n t y lk o p r z y k ła d . N a stro n ie 5 o b ecn eg o w y d a n ia L e t t o w s tw ie rd z a se n te n c jo n a ln ie , że w s z y s tk o u le g a zm ia n ie , w z w ią z k u z czy m p rz y ta c z a n a s tę p u ją c ą o p in ię: S e m p e r in assiduo m o tu s re s q u a e q u e g eru n tu r. L a c - tan tiu s, lib . 1, „ D e n a tu ra D e o r u m ” . W y d a w c y o g r a n ic z a ją s ię do p rz e tłu m a c z e n ia tego f r a g m e n t u o ra z in fo r m a c ji, k im b y ł L a c t a n tiu s , f i g u r u ją c y n o ta b e n e w k a ż ­ d e j w ię k s z e j e n c y k lo p e d ii. Z z a s t o s o w a n e j p rz e z n ic h in t e r p u n k c ji w y n ik a n ie d w u ­ zn a czn ie, iż k s ią ż k a „ O n a tu rz e b o g ó w ” b y ła je g o d ziełe m . W isto cie tra k ta t „ D e n a tu r a D e o r u m ” n a p is a ł C y c e ro ; w I k s ię d z e tego d z ie ła z n a jd u je m y p rz y ta c z a n ą p rz e z L e t t o w a o pin ię. A s k ą d się w „ S k a r b n ic y p a m ię c i” z n a la z ł L a c ta n tiu s ? T r a f i ł ta m d la te g o , że w s w y m t ra k ta c ie „ D e opificdo D e i ” (cap. I ) p o w o ł a ł się n a p rz y to c z o n ą p o w y ż e j o p in ię rz y m s k ie g o reto ra . L e t t o w c z y ta ł ra c ze j L a c t a n tiu s a niż C y c e ro n a ; s tą d p o w s t a ł ó w z a g m a t w a n y zap is, k t ó r e g o r o z s z y fro w a n ie s t a n o w i­ ło e le m e n ta rn y o b o w ią z e k w y d a w c ó w .

W c e lu u ła t w ie n ia s o b ie p r a c y , n ie u p r z e d z a j ą c . z re s ztą o ty m cz y te ln ik a , p o ­ d z ie lili oni w y s t ę p u ją c e w „ S k a r b n ic y p a m ię c i” o so b y n a w a ż n e i m n ie j w a żn e . T r u d n o n ie ra z do ciec z a s a d tego p o d z ia łu , w k a ż d y m r a z ie t y lk o p ie r w s z e z tych o só b d o c z e k a ły się k o m e n t a rz a w tekście, p r z y in n y c h m u s im y z a d o w o lić s ię tym , co w y c z y t a m y w in d e k sie . N o t a b e n e i on o b fit u je w liczn e n ie śc isło śc i: b r a k w n im np. ta k ic h n a z w is k ja k w s p o m n ia n y p r z e z L e t t o w a C h ry s tia n B ru n o (s. 33), O x e n - s tie rn a i(s. 263) czy S a lo in o n ,(e. 12). P r z y D a m b r o w s k im o pu szczono w in d e k sie s tro ­

n ę 63 i 64, p r z y H u r y n ie 2(87, p r z y O e lh a fie 31 iitd. B a r t ło m ie j K e c k e r m a n n z a m ie n ił się w in d e k s ie n a A n d r z e ja , S z y m o n D i lg e r n a J a n a ; w i e le z fig u r u ją c y c h tam n a z w is k d a ło b y się zresztą u z u p e łn ić im io n a m i. P o d o b n ie ja k n ie k tó re p r z y p is y m o ­ g ł y b y u lec p o s z e rz e n iu p r z y n a jm n ie j o d a ty ś m ie rc i p o sz c ze g ó ln y c h osób. O c z y w iś c ie nie d la w s z y s tk ic h d a się te s zc z e g ó ły u sta lić ; tr u d n o je d n a k zro zu m ieć, d la c z e g o je d n e z o sób z a o p a trz o n o w te d a ty , in n y m zaś, r ó w n ie w y b it n y m , ich p o sk ą p io n o . W y m ie ń m y tu p r z y k ła d o w o ta k ie n a z w is k a ja k L o u is d ’A r p a jo n , z m a r ły w 1679 ro k u , C e z a r C re m o n iu s , ż y ją c y w la ta c h 1550— 1631, J u r ij A le k s ie je w ic z D o łg o r u k i, z m a r ły w ro k u 1680, K r z y s z t o f K o r w i n G o s ie w s k i, z m a r ły w r o k u 1643, czy w r e s z ­ cie J a n S le id a n u s , ż y ją c y w la ta c h 1506— 1556. W s z y s t k ie te d a ty u s t a liliś m y na p o d s ta w ie e n c y k lo p e d ii i s ło w n ik ó w b io g r a fic z n y c h , b e z s ię g a n ia do s z c z e g ó ło w y c h o p ra c o w a ń .

W a d y k o m e n t a r z a do „ S k a r b n ic y p a m ię c i” p o le g a ją r ó w n ie ż na ty m , że w i e l o ­ k ro tn ie p o w t a r z a in fo r m a c je z n a n e ju ż c z y t e ln ik o w i z tekstu. J e ś li w ię c np. L e t ­ t o w s tw ie rd z a , iż teo lo g ii u c z y ł się na A k a d e m i i W ile ń s k ie j u h is z p a ń s k ie g o je zu ity , J a k u b a O rto siu sa, to w k o m e n ta rz u n a s. 33 cz y ta m y : „ J a k u b O rtiz , H is z p a n , k sią d z , je z u ita , p r o fe s o r te o lo g ii A k a d e m ii W i l e ń s k i e j ” . A p rz e c ie ż ła t w o b y ło u sta lić, c h o ć ­ b y n a p o d s ta w ie z n a n e g o w y d a w n ic t w a B a c i k e r a - S o m m e r v o g l a , iż J a k u b O r t iz ż y ł w la ta c h 1564— 1631, nie m ó w ią c ju ż o in n y c h , b liż s z y c h szc zegó ła ch b i o ­ g ra fic z n y c h . T a k ie p o w t a r z a n ie in f o r m a c ji za L e t t o w e m je st n ie b e z p ie c zn e w t e ­ dy, g d y p rz y ta c z a on ja k ie ś n a z w is k o w z n ie k s z ta łc o n e j fo r m ie . T a k w ię c n a s t r o ­ n ie 166 „ S k a r b n ic y p a m ię c i” w y s t ę p u je ta je m n ic z y S ira c id e s , w y ja ś n io n y w k o m e n ­ ta rz u ja k o : „ S ira c id e s , .p o sta ć b ib lijn a , a u t o r k s ię g i « E k l e z ja s t y k » ” . S ę k w t y m je d n a k , że o b sz e rn ie s k o m e n to w a n y c h p rz e z w y d a w c ó w D a w i d a czy S a lo m o n a o d ­ n a jd z ie m y w „ M a łe j E n c y k lo p e d ii P o w s z e c h n e j P W N ” , g d y ty m c z a s e m S ir a c id e s a m o żn a d łu g o i d a re m n ie s z u k a ć n a w e t w s p e c ja lis ty c z n y c h k o m p e n d ia c h . Id z ie tu b o w ie m o J e zu sa, s y n a S y ra c h a . N ie k t ó r e p r z y p is y w r e s z c ie są r o b io n e w c a łk o w it y m o d e r w a n iu o d tek stu . N a stro n ie 17 np. L e t t o w w y lic z a r o d z a je w o js k a : „ d r a g o n ó w , n u ż p e ty h o r c ó w , k o z a ­ k ó w w s z y s tk ic h p a n c e r n y c h ”. Z d a n ie m w y d a w c ó w p e ty h o r c y o z n a c z a ją tu ... T a t a ­

r ó w . Je śli z a s u g e r o w a li się oni L i n d e m , k t ó r y isto tn ie p o d a je — ja k o p i e r w ­ sze — ta k ie z n a czen ie tego s ło w a , to w y s t a r c z y ło u w a ż n ie d o czy ta ć h a sło „ p e t y - h o re c ” do k o ń c a , a b y się p rz e k o n a ć , że i L in d e t łu m a c z y je r ó w n ie ż ja k o „żo łn ierz, toż sam o w L i t w i e , co p a n c e r n y w K o r o n ie ” . N a s. 240 L e t t o w w s p o m in a „zło te d z ie n g i m o s k ie w s k ie ” , w o b ja ś n ie n iu zaś c zy tam y , iż b y ły to „ s r e b r n e g ro sz e m o s ­ k ie w s k ie o ja jo w a t y m k s z t a łc ie ” . W p a m ię t n ik u p a ro k r o t n ie p r z e w i j a - s i ę n a z w i ­ sko K r z y s z to fa P a t r y k o w s k ie g o , ro tm is trz a c h o r ą g w i k o z a c k ie j w o je w ó d z t w a w i ­ le ń s k ie g o . Jest o n im m o w a r ó w n ie ż i w e w s t ę p ie do w y d a w n ic t w a . O b ja ś n ie n ie , k im b y ł, d o d a n o n a to m ia s t d o p ie ro p r z y o statn ie j w z m ia n c e L e t t o w a o P a t r y k o w - s k im ; c z y te ln ik — z n ie ja k im z d z iw ie n ie m — d o w ia d u je się tam , iż P a t r y k o w s k i to „p o sta ć b liż e j n ie z n a n a ” '(s. 239).

N a za k o ń c ze n ie ty c h u w a g n a le ż y je d n a k p o d k re ś lić , że sam tek st „ S k a r b n ic y p a m ię c i” — o ile m o ż e m y s ą d z ić p o p r ó b n y m s k o la c jo n o w a n iu k ilk u stro n — zo ­ s ta ł w y d a n y p o p r a w n ie . T e g o sa m e g o nie d a się, n iestety , p o w ie d z ie ć o k o m e n ta rz a c h i w s tę p ie do p a m ię t n ik a k r ó le w s k ie g o le k a rz a .

J a n u sz T a z b ir

I n ic ja t y w a w y d a n ia p a m ię t n ik a M a c i e j a V o r b e k a L e t t o w a n i e w ą t p liw ie zo sta­ n ie z w d z ię c z n o ś c ią p r z y ję t a p rz e z b a d a c z y , g d y ż p a m ię tn ik n a p is a n y p rz e z le k a rz a n a d w o r n e g o k r ó la W ł a d y s ła w a I V s ta n o w i ce n n e ź ró d ło nie ty lk o do d z i e jó w d w o r u k r ó le w s k i e g o i r e f o r m a c ji w P o lsc e , le c z ta k że d o d z ie jó w W ie lk ie g o K s ię s t w a L i ­ t e w s k ie g o w d o b ie „ P o t o p u ” . W p a m ię tn ik u s w y m M a c i e j L e t t o w p o z o s t a w ił szcze­ g ó ło w y o pis k a m p a n ii w o je n n e j n a L i t w i e w 1654 i 1655 r o k u , p o p r z e d z a ją c e j z a w a r ­ cie u g o d y k ie jd a ń s k ie j. Ż a ło w a ć w y p a d a ty lk o , że p a m ię t n ik u r y w a się n a d n iu 21 lip c a 1660.

D z i e je L i t w y w la ta c h „ P o to p u ” nie z o s ta ły d o tą d o p r a c o w a n e , r e la c je ź r ó d ło ­ w e nie są w o lb r z y m ie j s w e j w ię k s z o ś c i w y d a n e d ru k ie m . U t r u d n i a to w p o w a ż ­ n e j m ie rz e p r a c ę w y d a w c y i z m u sza go p r z y o p r a c o w y w a n iu k o m e n ta rz a do s ię g n ię ­ c ia po m a t e r ia ły a r c h iw a ln e . N ie s te ty , w y d a w c y p a m ię tn ik a M a c i e ja L e t t o w a t r u d u tego n ie p o d ję li i w s k u t e k tego e d y c ja ich z a w ie r a w i e le b łę d ó w i n ie d o c ią g n ię ć .

W o p a r c iu o A r c h i w u m R a d z iw ił ło w s k ie p r z e c h o w y w a n e w A r c h i w u m G ł ó w ­ n y m A k t D a w n y c h o d t w o rz y ć m o ż e m y b ie g ż y c ia M a c ie ja L e t t o w a , u z u p e łn ić i s k o n ­ t r o lo w a ć r e la c ję p a m ię tn ik a rs k ą . M a c ie j L e t t o w z m a r ł nie w 1668 ro k u , ja k p r z y ­ p u s z c z a ją w y d a w c y , lecz zn a c zn ie w c z e ś n ie j, p r a w d o p o d o b n ie w 1662 ro k u . Z a c h o ­ w a ł y się lis ty p is a n e p rz e z w d o w ę po nim , H a ls z k ę L e t t o w o w ą , od 13 lip c a 1663 do 19 g r u d n ia 1665 do k s ię c ia B o g u s ł a w a 'R a d z iw iłła w s p r a w ie z a s ta w n y c h d ó b r D o r o k i S k o w y s z y n a , k t ó ry m i w ł a d a l i p o śm ie rc i M a c ie ja w d o w a p o n im i s y n o w ie . W g r u d n iu 1665 r o k u k sią żę B o g u s ł a w R a d z i w ił ł u s u n ą ł z d ó b r tyc h c a łą ro d z in ę L e t t o w ó w , nie z a p ła c iw s z y s u m y z a s t a w n e j.

S y n M a c ie ja , w e d łu g tek stu p a m ię t n ik a — K r z y s z to f W ik t o r z y n , n o s ił p ó ź n iej im io n a K r z y s z t o f Z b ig n ie w . N i e b y ł o n s tra ż n ik ie m p o ln y m lit e w s k im , p ó ź n i e j w o js k i m s ta r o d u b o w s k im , sęd zią zie m sk im , w re s z c ie p o d k o m o rz y m (k o m e n ta rz w y ­ d a w c ó w n a s. 63), g d y ż p ia s t o w a ł j e d n o c z e ś n i e z u rz ę d e m w o js k o w y m s tra ż ­ n ik a g o d n o ś c i ziem sk ie . Z m a r ł o k o ło 1697 ro k u . K o m e n t a rz e i in d e k s o p r a c o w a n e zostały b a r d z o n ie sta ra n n ie . O ls z a n y (s. 57) b a r d z i e j z n a n e są ja k o H o ls z a n y , g n ia z d o k n ia z ió w H o ls z a ń s k ic h . R o d z in a V o n la r (W o n la r ) , w y s t ę p u ją c a ju ż n a s. 61 te k s tu , z ja w i ła się p o n o w n ie n a s. 290 b łę d n ie ja k o W o lln a r w tek ście p a m ię tn ik a i w k o m e n ta rz u . M a c ie j O ls z e w s k i, p o d s ę d e k lid z k i w 1651 r o k u (s. 162), n ie m o ż e b y ć tą s a m ą o so b ą co je g o im ie n n ik M a c ie j

O ls z e w s k i, k tó ry w 1659 r. b y ł t y lk o c z e śn ik ie m lid z k im . P is a rz e m z ie m s k im m iń ­ s k im (:s. 193), nie z id e n ty fik o w a n y m p rz e z w y d a w c ó w , b y ł w 1654 r o k u K rz y s z to f W o ło d k o w ic z , w o je w o d a n o w o g r o d z k i od 18 m a r c a 1658, co m o żn a s tw ie r d z ić c h o ­ c ia ż b y na p o d s t a w ie „ V o lu m in a le g u m ” . S ta ro s tą m o z y rs k im , r ó w n ie ż nie z id e n ty ­ f i k o w a n y m p r z e z w y d a w c ó w (s. 214), b y ł w ty m cza sie W ł a d y s ł a w C h a le c k i, oboźn y lit e w s k i. W n u c z k ą p a m ię t n ik a r z a b y ł a B a r b a r a S z tr u n k ó w n a , a n ie S z t r u n k o w a (s. 2i47), nie u w z g lę d n io n a w t a b lic y g e n e a lo g ic z n e j.

2 s ie rp n ia 1656 s y n o w a p a m ię tn ik a r z a „ w K r ó l e w c u n a w ic in ę w s ia d s z y z J a n e m r o d z o n y m s w o im , p o p ły n ę li do L i t w y ” (s.· 274). W e d łu g in d e k s u m ia ł to b y ć nie z n a n y s k ą d in ą d w n u k p a m ię t n ik a r z a „J a n V o r b e k L e t t o w ”. T y m c z a s e m

„rodzo­

Osiewicza.

A u t o r nie p o s z e d ł t r a d y c y jn ą d r o g ą o m a w ia n ia n a w s tę p ie lit e r a t u r y i ź ró d e ł. D la t e g o też o d c z u w a się d o t k liw ie b r a k p o p rz e d z a ją c e g o w y k ł a d w s tę p u , w k o ń c u k t ó r e g o b y ł a b y p o d a n a a n a liz a ź ró d e ł, ich c h a ra k te r y s t y k a i u z a s a d n ie n ie ich w y ­ b o ru . Jeszcze d o t k liw ie j o d c z u je c z y te ln ik b r a k w y k a z u b ib lio g r a fic z n e g o i in d e k s u g e o g ra fic z n e g o . A u t o r d o k o n a ł r e w i z ji d o ty c h c z a so w y c h , zresztą sk ą p y c h , p o g lą d ó w n a p r o b le m s t o s u n k ó w p o ls k o -r o s y js k ic h , w z n a c z n y m s to p n iu p o s z e rz y ł b a z ę fa k t o g r a fic z n ą , u s u n ą ł n ie d o m ó w ie n ia i w r e s z c ie o d rz u c ił w i e le p o d a w a n y c h d o tą d f a k t ó w n ie z g o d ­ n y c h z rz e c z y w is to ś c ią . W y k o r z y s t a ł też s k r u p u la tn ie z a s o b y a r c h iw a ln e k r a jo w e i z a g ra n ic z n e (lo n d y ń s k ie , p a ry s k ie , w ie d e ń s k ie ) i, co n a le ż y do rz a d k o ś c i u b a d a c z y