Łukasiewicz, Julia
"Studien zur Geschichte der
industriellen Revolution in
Deutschland", H. Mottek, H. Blumberg,
H. Wutzmer, W. Becker, Berlin 1960;
"Die deutsche Maschinenbauindustrie
in der industriellen Revolution", A.
Schröter, W. Becker, Berlin 1962; "Die
deutsche Texilindustrie in der (...)
Przegląd Historyczny 57/2, 303-306
1966
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
zać z faktem, że Jan Potocki8, ożeniony z córką Szczęsnego Potockiego, pozosta wał w kontaktach z T. Czackim. W ostatnich latach swego życia przebywał on czę sto w Tulczynie i Krzemieńcu.
Ostateczne wyjaśnienie tych kwestii dotyczących inskrypcji greckich w Krze mieńcu byłoby nie tylko przyczynkiem do dziejów kolekcjonerstwa zabytków antycznych w Polsce. Nie jest wykluczone, że dalsze poszukiwania w tym kierunku mogłyby doprowadzić do odnalezienia nieznanych jeszcze inskrypcji antycznych*.
Monografia o Michale Jurkowskim może więc oddać usługi historykom zajm u jącym się najrozmaitszą problematyką i to nie tylko dotyczącą początków XIX w.
Jerzy Kolendo
H. M o t t e k, H. B l u m b e r g , H. W u t z m e r , W. B e c k e r ,
Studien zur Geschichte der industriellen Revolution in Deutschland,
Berlin 1960, s. 240; A. S c h r ö t e r , W. B e c k e r , Die deutsche Maschi
nenbauindustrie in der industriellen Revolution, Berlin 1962, s. 286;
H. B l u m b e r g , Die deutsche Textilindustrie in der industriellen R e
volution, Berlin 1965, s. 434. Veröffentlichungen des Instituts fü r
Wirtschaftsgeschichte an der Hochschule für Ökonomie Berlin— Karlshorst t. I—III, pod red. H. M o 11 e к a.
Dotychczas wydane trzy tomy publikacji Instytutu Historii Gospodarczej Wyż szej Szkoły Ekonomicznej w Berlinie przedstawiają wyniki szeroko zakrojonych badań nad okresem rewolucji przemysłowej w Niemczech. Kieruje tymi badania mi prof. H. M o 11 e к. .
Tom pierwszy zawiera pięć artykułów. W pierwszym z nich H. Mottek ogólnie omawia przebieg i główne problemy rewolucji przemysłowej w Niemczech. W na stępnych artykułach H. B l u m b e r g opisuje rozwój przemysłu lnianego w latach 1834—1870 oraz powstawanie towarzystw akcyjnych w przemyśle pruskim w la tach pięćdziesiątych, H. W u t z m e r — pochodzenie pruskiej burżuazji przemysło wej w latach czterdziestych, a W. B e c k e r omawia wędrówki proletariatu przemy słowego w latach 1850—1870. Tom drugi składa się z dwóch części; w pierwszej A. S c h r ö t e r przedstawia opis narodzin niemieckiego przemysłu budowy m a szyn, w drugiej W. Becker kreśli rozwój tej gałęzi przemysłu w latach 1850—1870. Tom trzeci zawiera pracę H. Blumberga zatytułowaną „Niemiecki przemysł tek stylny w czasie rewolucji przemysłowej”.
Zasadnicze znaczenie dla zrozumienia konstrukcji i problematyki poruszanej w ' omawianych publikacjach posiada syntetyczny artykuł H. Motteka; pozostałe artykuły i monografie rozwijają tezy w nim zawarte.
W przeciwieństwie do wielu historyków Mottek uważa, że punkt ciężkości rewo lucji przemysłowej nie leży w przewrocie technicznym, lecz w przewrocie spo łeczno-ekonomicznym ( t I, s. 11, 12). Ten przewrót społeczno-ekonomiczny polegał na wyparciu na drugorzędne pozycje indywidualnej i domowej produkcji towaro wej poza rolnictwem przez kapitalistyczną produkcję towarową, uzyskaniu prze wagi przez produkcję nierolniczą nad rolniczą, zdobyciu przez burżuazję i prole tariat decydującej roli, przy czym walka między tymi klasami staje się motorem rozwoju społeczeństwa. Istotny więc był rozwój sektora kapitalistycznej produkcji.
* T. Ź y c h l i ń s k i , Z ło ta k s ię g a s z la c h ty p o ls k ie j t. X IV , P o z n a ń 1892, s. 39; M. D a - n i e l e w i c z o w a , Ż y c ie n a u k o w e d a w n e g o L ic e u m K r z e m ie n ie c k ie g o , „ N a u k a P o ls k a ” t. X X II, 1937, s. 64, 75, 88.
• W je d n y m z n a s tę p n y c h n u m e r ó w „ P r z e g lą d u H is to r y c z n e g o ” o p u b lik u ję n ie z n a n ą in s k r y p c j ę ła c iń s k ą ze z b io ró w k rz e m ie n ie c k ic h , k t ó r e j ž a d n e g o ś la d u n ie m o g łe m z n a l e i ć a n i w l i t e r a t u r z e d o ty c z ą c e j lic e u m , a n i te ż d o s tę p n y c h m i m a t e r i a ł a c h a r c h iw a ln y c h .
Stało się to możliwe przez zmianę bazy techniczno-ekonomicznej w rezultacie po wstania scentralizowanych przedsiębiorstw kapitalistycznych, w których znaczne rozmiary przybrał kapitał stały, przede wszystkim w formie maszyn narzędzio wych (s. 11).
Za początek rewolucji przemysłowej autor uważa tak znaczne zwiększenie nakładów na kapitał stały, że w rezultacie następuje skok w rozwoju produkcji kapitalistycznych zakładów przemysłowych i zapoczątkowanie cyklicznego rozwoju produkcji, którego objawem był kryzys nadprodukcji (s. 14). Stąd też autor uwa ża, że początek rewolucji przemysłowej w Anglii nastąpił między rokiem 1782 a 1795 (w 1793 był kryzys nadprodukcji), gdy historycy dotychczas najczęściej sy tuowali ten początek w roku 1765 lub 1770 (s. 15).
Takie ujęcie istoty rewolucji przemysłowej przesądziło o podejściu do tematu, jego problematyki, konstrukcji i periodyzacji rozwoju przemysłu niemieckiego.
Wedle Motteka rewolucja przemysłowa w Niemczech dokonała się w latach 1834—1873, a poprzedzona została okresem przygotowawczym w latach 1784—1833. Daty początku i końca przewrotu zostały zdeterminowane czynnikami pozatech nicznymi. Jego początek autor wiąże ze zdecydowanym wzrostem nakładów na kapitał stały płynącym z handlu, a także z powstaniem Związku Celnego w 1833 r. Data końcowa rewolucji została związana z ukształtowaniem się klasy robotniczej i burżuazji przemysłowej, powstaniem wielkich zakładów przemysłowych, zakoń
czeniem napływu do przemysłu kapitału z handlu, przekształceniem się Niemiec w kraj przemysłowy oraz z równoczesnym rozpoczęciem, według stwierdzenia Lenina, procesu przekształcania się kapitalizmu wolnokonkurencyjnego w mono polistyczny (s. 61).
Charakterystyczna jest konstrukcja opisu rewolucji przemysłowej. Pierwszy podrozdział analizuje wzrost nakładów na kapitał stały, drugi omawia rozwój pro dukcji, dopiero trzeci jest poświęcony postępowi technicznemu w produkcji prze mysłowej. Czwarty podrozdział przedstawia dalszy rozwój produkcji ręcznej, a ostatni — położenie klasy robotniczej. W latach trzydziestych i czterdziestych decydującą rolę odgrywały, według autora, nakłady kapitałowe na rozwój tran sportu, szczególnie kolejowego, natomiast w dziesięcioleciu następnym ważną rolę miały również nakłady na przemysł ciężki.
Twierdzenia i tezy Motteka są bardzo interesującym przejawem nowego uję cia dziejów przemysłu w XIX wieku, jednak pozostają dyskusyjne. Krótka roz prawa, poświęcona zarówno problemom teoretycznym, jak opisowi rozwoju gospo darczego Niemiec w latach 1784—1873, nie mogła ani krytycznie ustosunkować się do innych ujęć (autor polemizuje tylko z J. K u c z y ń s k i m ) , ani szerzej uzasadnić prezentowanego stanowiska. Dlatego nie zostałem przekonany o priorytecie zmian społeczno-ekonomicznych nad technicznymi w rewolucji przemysłowej. Nie zapomi nając, że o znaczeniu zmian technicznych dedycują skutki społeczno-gospodarcze, pamiętać jednak należy, iż przewrót społeczno-ekonomiczny był skutkiem prze wrotu technicznego. Przebieg i zasięg przewrotu technicznego decydował o prze biegu i zasięgu przewrotu społeczno-ekonomicznego i tej kolejności, jak się dotąd wydaje, odwrócić nie można. Dlatego nadal podzielam zdanie P. M a n t o u x , że „jakkolwiek mechanizacja nie jest sama przez się czynnikiem wystarczającym do określenia lub wytłumaczenia istoty rewolucji przemysłowej, niemniej jednak sta nowi ona zjawisko podstawowe, wokół którego grupują się inne i które ostatecznie zapanowało nad wszystkimi i narzuciło im swoje prawa”. Podobnego zdania są m. in. J. Kuczyński i W. J a c u n s k i 1.
1 P . M a n t o u x , R e w o lu c ja p r z e m y s ło w a w X V I I I w i e k u . W a rsz a w a 1957, s. 163. P o d o b n i e z r e s z tą f o r m u ł u j e to W. L e n i n , (D zieła t. I II, W a rs z a w a 1953, s. 551—552) 1 F. E n g e l s ( Z a s a d y k o m u n i z m u , W a rs z a w a 1948, s. 16, 23). P o r. te ż J . K u c z y ń s k i , S tu d ie n z u r G e
-Tezy Motteka zostały przyjęte, bez żadnych zastrzeżeń, przez wszystkich auto rów omawianych publikacji. Konstrukcja i problematyka prac są prawie jedna kowe. Poszczególne gałęzie przemysłu zostały omówione w tych samych ramach czasowych (1834—1873), tj. w okresie przyjętym dla całego przemysłu jako lata re wolucji przemysłowej. Odrzucono specyfikę rozwoju poszczególnych gałęzi prze mysłu. Odnosi się wrażenie, że o konstrukcji i problematyce prac szczegółowych nie decydował wzgląd bezpośrednio wynikający z rozwoju danej dziedziny prze mysłu, lecz teza ogólna. Przyjęto np., że początek lat trzydziestych i początek lat siedemdziesiątych musiały być przełomowymi latami w rozwoju każdej z omawia nych gałęzi przemysłu.
W dotychczas wydanych tomach zostały przedstawione wyniki badań nad roz wojem dwóch gałęzi przemysłu: budowy maszyn oraz przemysłu tekstylnego. Szczególnie obszernie zanalizowano rozwój włókiennictwa. Monografia Blumber ga (t. III) składa się z dwóch części. W pierwszej został nakreślony zarys historii włókiennictwa w czasie rewolucji przemysłowej, a w drugiej, kilkakrotnie obszer niejszej, zanalizowano jedynie rozwój przemysłu wełnianego w latach 1833—1871. Rozwój przemysłu lnianego w tymże okresie został natomiast omówiony przez tegoż autora w tomie pierwszym. Praca H. Wutzmera o rozwoju przemysłu bawełniane go jest dopiero w przygotowaniu. Tym samym tytuł tomu nie odpowiada rzeczy wistej treści.
W obydwóch wydanych pracach uderza niedocenianie technicznej strony re wolucji przemysłowej. Na ogólną liczbę 440 stron tekstu obu prac bezpośrednio zmianom technicznym poświęcono najwyżej 60, gdy zagadnieniom rozwoju pro dukcji i rynków — 250 stronic, klasie robotniczej — 90. Odnosi się to zwłaszcza do pracy o przemyśle lnianym, gdzie właściwie brak rozdziału omawiającego me chanizację produkcji. W związku z tym trudno określić w jakim czasie nastąpiły decydujące przemiany techniczne w poszczególnych gałęziach przemysłu, co w przypadku monografii branżowych jest szczególnie ważne. Czy jednak napraw dę początek lat siedemdziesiątych przyniósł przełom dla wszystkich omawianych gałęzi przemysłu?
W przemyśle lnianym, podobnie jak i w innych gałęziach włókienniczych, wyróżnić trzeba przędzalnictwo i tkactwo. Dla przędzalnictwa lnianego, według przedstawionych materiałów, rzeczywiście do 1871 r. produkcja mechaniczna na brała decydującego znaczenia, chociaż wobec braku porównań z produkcją ręczną trudno określić moment przełomu. Natomiast w tkactwie, nawet z niepełnych danych zawartych w tomie III (w tomie I rozważania o tkactwie zakończono na roku 1861), jasno wynika, że na początku ósmego dziesięciolecia okres przewrotii technicznego jeszcze się nie zakończył. Tak np. w 1875 r. zaledwie 5fl/o ogólnej liczby warsztatów tkackich stanowiły krosna mechaniczne (t. III, s. 65), a tylko 26«/« pracowników pracowało w zakładach zatrudniających powyżej 5 robotników. Według bardzo interesujących wyliczeń H. Blumberga nakłady kapitałowe na tkactwo ręczne w 1875 r. były wyższe o ponad 35«/o niż odpowiednie nakłady na przędzalnie i tkalnie mechaniczne (t. III, s. 48—49).
Rozwój przemysłu wełnianego został opisany bardzo szczegółowo i wszech stronnie, lecz i w tym przemyśle nie uwypuklono specyficznych cech przewrotu technicznego w poszczególnych dziedzinach produkcji. Niewątpliwie w tkactwie tkanin lekkich na początku lat siedemdziesiątych zaczęła dominować produkcja zmechanizowana, lecz w tkactwie tkanin ciężkich mechaniczne krosna jeszcze w 1875 r. stanowiły dopiero 31°/o ogólnej liczby warsztatów tkackich (s. 128), co — jak się wydaje — nie dawało większości dla produkcji zmechanizowanej.
s c h ic h te d e s K a p ita lis m u s , B e rlin 1957, s. 7, 10; W. J a c u n s k i , P r z e w r ó t p r z e m y s ło w y w R o s ji, „ Z e s z y ty h is to r y c z n e ( p rz e k ła d y ) ” n r 6, W a rsz a w a 1954, s. 76. T a k ż e J . L u k a s i e w i c z , P r z e to ró t to p r z e m y ś le K r ó le s tw a P o ls k ie g o , W a rs z a w a 1963, s. 5 n.
Rozwój przemysłu budowy maszyn przebiegał w Niemczech — jak można sądzić — szybciej. O ścisłe kryteria przewrotu technicznego w tej gałęzi przemysłu jest niezmiernie trudno, dlatego najczęściej jako wskaźnik przyjmuje się stopień stosowania maszyn parowych. Można przypuszczać, że w przemyśle budowy m a szyn zasadnicze przemiany techniczne nastąpiły w Niemczech jeszcze przed 1870 r. Już w 1861 r. w przemyśle budowy maszyn były czynne w Prusach 373 maszyny parowe* (istniało 314 zakładów), a w 1871 r. nie było już zakładu, który by nie posiadał maszyn parowych (t. II, s. 180).
„Techniczna przebudowa przemysłu w okresie przewrotu przemysłowego w każ dym kraju przebiegała w różnych gałęziach przemysłu w różnym czasie” *. O tym niestety zapomnieli autorzy omawianych prac. Dlatego też otrzymaliśmy bardzo cenny zbiór monografii, dotyczący jednak nie tyle rewolucji przemysłowej, ile pro cesu industrializacji Niemiec, aż do przekształcenia się tego kraju w państwo prze mysłowe. I właśnie w tej dziedzinie dorobek autorów jest znaczny. W szczegól ności podkreślić należy poważne osiągnięcie w dziedzinie analizy wzrostu nakładów na kapitał stały.
Monografie oparte zostały (w szczególności t. III) na olbrzymim materiale źródłowym. Przebadane zostały państwowe archiwa w Merseburgu, Dreźnie. Poczdamie, K arl-M arx-Stadt i Brandenburgu. Ze źródeł drukowanych bardzo starannie wykorzystano roczniki izb handlowych i przemysłowych (Blumberg w t. III wylicza ich aż 710 tomów). Wzbogaceniem tekstu tomów II i III są liczne tabele statystyczne zamieszczone przy końcu tomów (jest ich w sumie 52). Do to mu II załączono dwa spisy zakładów budowy maszyn. Niestety brak jakichkolwiek indeksów.
Prace Blumberga, Schrötera i Beckera przynoszą bardzo wiele nowych faktów i ustaleń. Postawiły one dużo nowych problemów i zagadnień, autorzy zaś wy ciągają często cenne wnioski. Monografie te poważnie wzbogacają naszą wiedzę с rozwoju niemieckiego przemysłu w latach 1833—1875, stały się trwałym osiągnię ciem zespołu historyków Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Berlinie.
Juliusz Lukasiewicz
Eligiusz K o z ł o w s k i , Bibliografia powstania styczniowego, Woj skowy Instytut Historyczny. Zakład Historii Dawnego Wojska Polskie go, Wydawnictwo MON, Warszawa 1964, s. 619, 1 nlb.
W pokaźnym i różnorodnym pokłosiu stulecia powstania 1863 r. osobne i ważne miejsce zajm uje ,3ibliografia powstania styczniowego” E. K o z ł o w s k i e g o . Czytelnik interesujący się tą problematyką, któremu przyszło korzystać dotąd z pracy J. G ą s i o r o w s k i e g o 1, ze zrozumiałym zaciekawieniem sięgnie po nową bibliografię, ukazującą się w czterdzieści przeszło lat od wspomnianego wy dawnictwa. W porównaniu z publikacją Gąsiorowskiego o dość schematycznym układzie, dzielącym cały m ateriał (do 1922 r.) na trzy główne działy: źródła, opra cowania i literaturę piękną, bibliografia Kozłowskiego jest znacznie bardziej roz budowana zarówno pod względem zawartości jak i układu.
* J . K u c z y ń s k i , D ie G e s c h ic h te d e r L a g e d e r A r b e i t e r t n D e u ts c h la n d v o n 17SS b is In d ie G e g e n w a r t t. І, β w y d ., B e r lin 1954, s. 77.
» W . J a c u n s к 1, op. c i t ., s. 81.
i J . G ą s 1 o r o w s k i, B ib lio g r a fia d r u k ó w d o ty c z ą c y c h p o w s ta n ia s t y c z n io w e g o 1863— 1S6S, W a r s z a w a 1923.
