z a ró w n o w ło n ie R a d y G e n e r a ln e j, j a k i n a k o n g r e s a c h M ię d z y n a ro d ó w k i w c ią g u s z e r e g u la t. B ez te g o p o p a rc ia — p o d k r e ś la ją s łu s z n ie a u to r z y — n ie b y ło b y o s t a te c z n e g o z w y c ię s tw a k ie r u n k u m a r k s is to w s k ie g o w m ię d z y n a ro d o w y m r u c h u r o b o tn ic z y m . M a r k s u m ia ł w y s u w a ć p ro g ra m " i t a k go fo r m u ło w a ć , b y z d o b y ć u z n a n ie te g o ó w c z e śn ie n a js iln ie js z e g o o d g a łę z ie n ia r u c h u ro b o tn ic z e g o . A n g lic y z aś, n ie w d a ją c się w s u b te ln o ś c i d y s k u to w a n y c h s p r a w te o r e ty c z n y c h , o p o w ia d a li się z a M a r k s e m w jeg o w a lc e z p r z e c iw n ik a m i w e w s z y s tk ic h p o d s ta w o w y c h s p r a w a c h , w id z ą c w je g o u ję c iu z g o d n o ść ze s w y m i p o g lą d a m i i in te r e s a m i, o c e n ia ją c a u t o r y t e t i w y ż sz o ść i n t e l e k t u a l n ą M a r k s a . P o d k r e ś la li o n i w ie lk o ś ć i z a s łu g i M a r k s a , g d y p ro u d h o n d ś c i c h c ie li d o p ro w a d z ić d o u s u n ię c ia in te lig e n tó w z s z e r e g ó w M ię d z y n a ro d ó w k i (na k o n g re s ie g e n e w s k im , 1866).
B a rd z o c ie k a w ie p r z e d s ta w ia j ą a u to r z y p e r y p e tie o d rę b n e j F e d e r a c ji w A n g lii i je j o s ta te c z n ą lik w id a c ję . Na· o s t a tn i c h s tr o n a c h p r a c y w s k a z u ją , d o ja k ie g o s t o p n ia u d z ia ł A n g lik ó w w M ię d z y n a ro d ó w c e z a w a ż y ł n a d a ls z e j h is to r ii r u c h u r o b o t n icze g o w ty m n a jb a r d z ie j u p rz e m y s ło w io n y m i p rz e z d łu g i o k re s k lu c z o w y m k r a j u ś w ia ta . P o s ta ć M a r k s a , je g o k o n c e p c je i ta k t y k a , je g o a u to r y te t i n t e le k t u a ln y i p o lity c z n y w y c h o d z ą w k sią ż c e z o g ro m n ą p la s ty c z n o ś c ią . Z a n a liz y a u to r ó w w y n ik a , ż e M a rk s w y g r a ł w s z y s tk ie a tu t y , ja k i e b y ły d o w y g r a n ia , choć p e w n e w ą tp liw o ś c i p o z o s ta ją , czy p o s tę p o w a ł w ła ś c iw ie n a a n g ie ls k im g ru n c ie i w s to s u n k u do a n g ie ls k ic h d z ia ła c z y w o s ta tn im o k re s ie po k o n f e r e n c ji lo n d y ń s k ie j. M o ż n a założyć, j a k c z y n ią to a u to r z y , że p o K o m u n ie P a r y s k ie j M a r k s i E n g e ls d ą ż y li je d y n ie d o ja k n a jb a r d z ie j k o r z y s tn e j lik w id a c ji M ię d z y n a ro d ó w k i, że w z a m ie r z e n ia c h ty c h r a c j a b y ła p o ic h s tr o n ie . L e c z p rz e c iw t a k i e m u z a ło ż e n iu m o ż n a w y to c z y ć p o w a ż n e a r g u m e n ty . K o rz y s tn ie js z a s y t u a c ja w s ie d z ib ie R a d y G e n e r a l n e j w L o n d y n ie m o g ła w p ły n ą ć n a w o lę d a ls z e g o u tr z y m a n ia o rg a n iz a c ji, k tó r a p rz e c ie ż z d o b y ła t a k w ie lk i w p ły w i a u to r y t e t w w ie lu k r a j a c h , a z m ia n a w n ie s io n a d o s t a t u t u (1871), t r a k t u j ą c a o s tw o r z e n iu p a r t i i p o lity c z n y c h w p o sz c z e g ó ln y c h k r a j a c h m o g ła s t a ć się p o d s ta w ą o rg a n iz a c y jn e g o p rz e fc sz ta o e n ia M ię d z y n a ro d ó w k i, a n ie je j lik w id a c ji.
Z re c e n z ji te j w y n ik a ,chyba ja s n o , że k s ią ż k a C o llin s a i A b ra m s 'k y ’ego p r o w o k u je do d y s k u s ji i p o le m ik i w ła ś n ie d la te g o , że je s t t a k b o g a ta w n o w e k o n c e p c je i in t e r p r e ta c je . R a z je s z c z e n ie c h m i w o ln o b ę d z ie p o d k re ś lić je j ź ró d ło - w o ść i rz e c z o w o ść . T e j e j w a lo r y d a le c e p r z e w a ż a ją n a d n ie d o s ta tk a m i. N a le ż y w y r a z ić z a d o w o le n ie , że o tr z y m a liś m y je s z c z e je d n ą w a ż n ą m o n o g ra fię , k tó r a p o m o ż e w o d tw o rz e n iu p e łn e j, n a u k o w e j h is to r i i M ię d z y n a ro d o w e g o S to w a rz y s z e n ia R o b o tn ik ó w . H e n r y k K a tz A n d rz e j W a l i c k i , W k r ę g u k o n s e r w a t y w n e j u to p ii. S t r u k t u r a i p r z e m i a n y r o s y js k ie g o s ło w ia n o fils tw a , W a rs z a w a 1964, P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , s. 494. R z a d k o n a d a r z a s ię n a m s p o s o b n o ść z w ró c e n ia u w a g i n a p o ja w ie n ie s ię m o n o g r a f ii z z a k r e s u s p o łe c z n e j h is to r i i id e i — d y s c y p lin y tr a k to w a n e j u n a s p rz e z w ie le l a t p o m a c o s z e m u , a n ie w ą tp liw ie g o d n e j u w a g i h is to r y k a z r a c j i s w e j w ie lo k ie ru n k o w o ś c i i s p e ł n ia n i a p rz e z n ią w ja k i e jś m ie r z e t a k c zęsto p o s tu lo w a n e j, częścio w ej c h o c ia ż b y in t e g r a c j i h u m a n is ty k i. M o n o g r a fia W a l i c k i e g o s ta n o w i p ró b ę s o c jo lo g ic z n o - s tr u k tu r a ln e j a n a liz y ś w ia to p o g lą d u s ło w ia n o f ils tw a ro s y js k ie g o , p ró b ę „ p rz e ło ż e n ia ” k o n c e p c ji s ło - w ia n o fiiłsk ic h n a ję z y k so c jo lo g ii. W ydajei się , że t a k a k o n f r o n ta c ja m e to d b a d a w czy ch , t a k i e s p o jr z e n ie n a to s a m o z ja w is k o ze s ta n o w is k a z a ra z e m so c jo lo g a , f i lo
zo fa ‘i h is to r y k a li te r a tu r y , ja k i e p r o p o n u je W a lic k i, j e s t d la h is to r y k a n a d e r in t e r e s u j ą c e i p o ż y te c z n e .
K s ią ż k a d a je n a m m o ż n o ś ć s p o jr z e n ia ' n a id e o lo g ó w s ło w ia ń s k ic h z p u n k t u w id z e n ia m ie js c a , j a k i e z a jm u ją o n i w h i s t o r i i z a ró w n o r o s y js k ie j, j a k i ś w ia to w e j m y ś li sp o łe c z n e j, u m ie js c a w ia ic h w o g ó ln y m p ro c e s ie k s z ta łto w a n ia s ię a n ty k a - p ita lis ty c z n e j, r o m a n ty c z n e j m y ś li k o n s e r w a ty w n e j. U k a z u ją c p ro c e s n a ro d z in ś w ia to p o g lą d u s ło w ia n o fils k ie g o (cz. I: „Z d z ie jó w p r o b le m a t y k i” ), a u to r n ie z a j m u je s ię je d y n ie tr o p ie n ie m e le m e n tó w p r z e ję ty c h p rz e z s ło w ia n o filó w z k o n c e p c ji h is to r y k ó w - k o n s e r w a ty s tó w (S z c z e rb a to w , K a ra m z in ), le c z z e s ta w ia ją c k o n c e p c je s ło w ia n o fils k ie z p o g lą d a m i ic h „ p o p rz e d n ik ó w ” s t a r a się p o k a z a ć , w j a k i sp o só b „ tr a d y c y jn y k o n s e r w a ty z m s ta r o s z la c h e c k i p r z e k s z ta łc ił s ię w R o s ji w k o n s e r w a ty z m r o m a n ty c z n y ” . W ty m s e n s ie z w r a c a u w a g ę r o z d z ia ł p t. „ P a r a d o k s C z a a d a - jeiw a” , r o z p a t r u j ą c y z a g a d n ie n ie ro li, j a k ą k o n s e r w a ty w n y o k c y d e n ta liz m P io t r a C z a a d a je w a s p e ł n ia ł w k s z ta łto w a n iu się k o n c e p c ji s ło w ia n o fils k ic h .
C zęść I I c h a r a k t e r y z u j e tr z e c h „ k la s y k ó w s ło w ia n o f ils tw a ” i z a ra z e m tr z y w a r i a n t y r o s y js k ie j m y ś li k o n s e r w a ty w n e j z ro d z o n e j w e p o c e m ik o ła j o w s k ie j, r e p r e z e n to w a n e p rz e z Iw a n a K irie je w s k ie g o , A le k se g o C h o m ia k o w a i K o n s ta n te g o A k s a k o w a .
Z d a n ie m W a lic k ie g o w d z ie d z in ie filo z o fii „ p ie rw s z e i d e c y d u ją c e s ło w o ” w y p o w ie d z ia ł n ie C h o m ia k o w , le c z K ir ie je w s k i, tw ó r c a „ s ło w ia n o fils k ie j k o n c e p c ji o so b o w o ści i ś c iśle z n ią z w ią z a n e g o id e a łu w ię z i s p o łe c z n e j” (w d o ty c h c z a s o w e j l i te r a tu r z e n a ogół za „ id e o lo g a ” s ło w ia n o f ils tw a u c h o d z ił w ła ś n ie C h o m ia k o w ), co n ie p o m n ie js z a b y n a jm n ie j r o li C h o m ia k o w a ja k o d z ia ła c z a , o r g a n iz a to r a i p r o p a g a n d z is ty r u c h u sło w ia n o fils k ie g o .
M ó w iąc o w p ły w ie , j a k i w y w a r ły n a K irie je w s k ie g o k o n s e r w a ty w n e k o n c e p c je r o m a n ty k ó w n ie m ie c k ic h , n a d e r p r z e k o n y w a ją c o w s k a z u je ^Walicki, iż zb ie ż n o śc i p o m ię d z y r o s y js k im s ło w ia n o file m a k o n s e r w a ty s ta m i n ie m ie c k im i „ tłu m a c z ą się n ie ty lk o b e z p o ś r e d n im w p ły w e m m y ś lic ie li n ie m ie c k ic h , le c z ró w n ie ż — i p rz e d e w s z y s tk im — o b ie k ty w n y m p o d o b ie ń s tw e m lo s ó w h is to ry c z n y c h i u k ła d u s p o łe c z n e g o R o s ji i N ie m ie c , z w ła sz c z a P r u s ” , k tó r e to w a r u n k i „ u m o ż liw ia ły m y ś lic ie lo m n ie m ie c k im i r o s y js k im a n a liz ę n o w e g o u s tr o ju , a z a ra z e m p o ró w n a n ie go z b a rd z o ż y w o tn y m i w ic h ro d z im y c h k r a j a c h e le m e n ta m i p r z e d k a p ita lis ty c z n e j s t r u k t u r y s p o łe c z n e j” fs. 133). W ła ś n ie ó w s p e c y f ic z n y p u n k t o b s e r w a c y jn y u m o ż liw ia ł d o s tr z e ż e n ie w k a p ita liz m ie z ja w is k , k tó r e w y m y k a ły s ię z p o la w id z e n ia id e o lo g ó w li b e r a l n e j b u r ż u a z ji. (W s p o m in a ją c o p u n k ta c h s ty c z n y c h , ja k i e ła tw o d o s trz e c w k r y t y c e k a p ita liz m u „z p r a w ic y ” i „z le w ic y ” W a lic k i p o d k r e ś la „ z a s k a k u ją c e z b ie ż n o śc i” w o c e n a c h k a p it a li z m u p rz e z K irie je w s k ie g o i m ło d e g o M a rk s a ).
W c h a r a k t e r y s ty c e „ lu d o w e j u to p ii” A k s a k o w a z w r a c a ją u w a g ę in t e r e s u j ą c e p a r a l e le p o m ię d z y k o n c e p c ja m i S z c z a p o w a i p o g lą d a m i A k s a k o w a n a g m in ę c h ło p s k ą <eo w ią ż e s ię z p rz e ś w ia d c z e n ie m , ż e w ła ś c iw e u m ie js c o w ie n ie A k s a k o w a i o k re ś le n ie je g o r o li w ro z w o ju r o s y js k ie j m y ś li s p o łe c z n e j w y m a g a s ię g n ię c ia d o k o n s e r w a ty w n y c h e le m e n tó w id e o lo g ii n a r o d n ic k ie j) , a ta k ż e z e s ta w ie n ie „ lu d o w e j u to p i i” A k s a k o w a z p a tr ia r c h a ln o - c h ł o p s k ą , c h r z e ś c ija ń s k o - a n a r c h is ty c z n ą u to p ią L w a T o łs to ja .
C zęść I I I ( „ K o n f r o n ta c je ”) p rz y n o s i n ie z m ie r n ie in te r e s u ją c e z e s ta w ie n ia s ło - w ia n o tfilstw a z h e g liz m e m i o k c y d e n ta liz m e m . P o d k r e ś la ją c , że s ło w ia n o file w R o s ji l a t c z te rd z ie s ty c h X I X w . b y li n a jp o w a ż n ie js z y m i i n a jb a r d z ie j k o n s e k w e n tn y m i p r z e c iw n ik a m i h e g liz m u w je g o ró ż n o r o d n y c h p o s ta c ia c h , a u to r z w ra c a
u w a g ę n a w s p ó łis tn ie n ie — p rz e z p e w ie n czas — w ś w ia to p o g lą d z ie K . A k s a k o w a i J . S a m a r in a e le m e n tó w h e g liz m u i te n d e n c ji s ło w ia n o fils k ic h , d o w o d z ą c je d n o c z e śn ie w s p o s ó b p rz e k o n y w a ją c y , iż „ o s ta te c z n e p r z e jś c ie n a p o z y c je s ło w ia n o f ils k ie ibyło ró w n o z n a c z n e ze ś w ia d o m ą i k o n s e k w e n tn ą r e z y g n a c ją z h e g liz m u ” (s. 233).
U w y p u k la ją c f a k t , iż is to ta s p o r u s ło w ia n o filó w i o k c y d e n ta lis tó w d o ty c z y ła s p r a w o z n a c z e n iu u n iw e r s a ln y m , W a lic k i d o c h o d z i d o w n io s k u , że s p ó r t e n m o ż n a r o z p a tr y w a ć w k o n te k ś c ie a n a lo g ic z n y c h d y s k u s ji, ja k i e to c z y ły s ię w o k ó ł H e g la w filo z o fii n ie m ie c k ie j, z a ś id e o lo g ię s ło w ia n o fils k ą m o ż n a w p e łn i z ro z u m ie ć w ła ś n ie w k o n te k ś c ie n ie m ie c k ie g o ż y c ia u m y s ło w e g o p ie r w s z e j p o ło w y X I X w .
R o z p a tr u ją c o k c y d e n ta liz m i s ło w ia n o fils tw o w ic h o d n ie s ie n iu w z a je m n y m ja k o d w ie w z a je m n ie w a r u n k u ją c e s ię s t r u k t u r y m y ś lo w e , W a lic k i k o n s t r u u je d w a „ m o d e le id e a ln e ” o b u k ie r u n k ó w m y ś li r o s y js k ie j ( z a s trz e g a ją c , iż w p r z e c iw ie ń s tw ie d o ś w ia to p o g lą d u s ło w ia n o fils k ie g o o k c y d e n ta liz m b y ł w d z ie ja c h m y ś li ro s y js k ie j je d y n ie „ k r ó t k o tr w a ł ą w s p ó ln ą p la tf o r m ą id e o lo g ic z n ą je d n o c z ą c ą p r z e d s ta w ic ie li p o te n c ja ln ie r ó ż n y c h i c o ra z b a r d z ie j r ó ż n ic u ją c y c h się k ie r u n k ó w m y ś li p o lity c z n e j” , ż e z a w s z e s t a n o w i ł ty lk o „ je d e n a s p e k t p o g lą d ó w ” je g o p r z e d s ta w ic ie li — B ie liń sk ie g o , H e ro e n a c z y G ra n o w s k ie g o ). A n a liz a o w y c h „ m o d e li” p ro w a d z i do w n io s k u , że m a m y tu d o c z y n ie n ia „ n ie ty le z d w ie m a id e o lo g ia m i w a lc z ą c y m i o k o n k r e tn e , b e z p o ś r e d n ie cele , lecz r a c z e j d w ie m a p rz e c iw s ta w n y m i u to p ia m i, r ó w n ie tr a n s c e d e n t n y m i w o b e c is tn i e ją c e j r z e c z y w is to ś c i s p o łe c z n e j” (s. 363), s k a z a n y m i n a u to p ijn o ś ć p rz e z tą ż s a m ą rz e c z y w is to ś ć r o s y js k ą , u n ie m o ż li w ia ją c ą w a lk ę o k o n k r e tn e c e le p o lity c z n e . Z e tk n ię c ie z k o n k r e t n ą rz e c z y w is to ś c ią sp o w o d o w a ło d e z in te g r a c ję o b u u to p ii — p ie r w s z e j w z e tk n ię c iu z id e a liz o w a n ą rz e c z y w is to ś c ią e u r o p e js k ą , d r u g ie j — w e p o c e po r e f o r m ie Ü861 r.
W części o s ta tn ie j („ D e z in te g ra c ja s ło w ia n o fils tw a . K o n ty n u a c je i in s p i r a c j e ”) o m ó w io n o g łó w n e k ie r u n k i k o n ty n u a c ji s ło w ia n o f a ls tw a w R o sji z re f o rm o w a n e j, k ie d y to, j a k u k a z u je a u to r , p o w s ta ły w a r u n k i d la r o z p o w s z e c h n ie n ia ju ż z m o d y fik o w a n y c h i s p ły c o n y c h id e i s ło w ia n o fils k ic h , g d y p o d w p ły w e m ro z w ija ją c e g o s ię r u c h u re w o lu c y jn e g o , a k ty w iz a c ji p o ls k ie g o r u c h u n a ro d o w o w y z w o le ń c z e g o (p o w s ta n ie sty c z n io w e ) „ p o sz c z e g ó ln e id e e s ło w ia n o fils k ie , z w u lg a ry z o w a n e i w y z u te ze s w e j a n ty k a p ita lis ty c z n e .j tr e ś c i, z o s ta ły w c h ło n ię te i j a k n ig d y d o tą d s p o p u la r y z o w a n e p r z e z r e a k c y j n ą p u b lic y s ty k ę , n a d a ły s p e c y fic z n e z a b a rw ie n ie o f ic ja ln e m u m o n a r c h iz m o w i o r a z w s z y s tk im n ie m a l o d m ia n o m id e o lo g ii n a c jo n a lis ty c z n e j” (s. 380).
J e d n a k ż e w k sią ż c e W a lic k ie g o n ie z n a jd z ie m y a n a liz y o w y c h p ro c e s ó w . A u to r n ie s t a w i a ł so b ie b o w ie m z a z a d a n ie b a d a n ia , j a k p r z e n i k a ły p o sz c z e g ó ln e id e e s ło w ia n o fils k ie do r e a k c y j n e j p u b lic y s ty k i, a p o p rz e z n ią d o ś w ia d o m o ś c i c a ły c h w a r s t w s p o łe c z n y c h , j a k w p ły w a ła o n a n a p o lity k ę r z ą d u (je s t to t e m a t d la o d r ę b n eg o ju ż s t u d iu m h is to ry c z n e g o , k tó r e n ie w ą tp liw ie w a r to p o d ją ć ). O m a w ia on g łó w n e k ie r u n k i k o n ty n u a c ji s ło w ia n o f ils tw a (p a n s la w iz m , r o m a n ty z m „ p o c z w ie n - n ik ó w ”, e le m e n ty s ło w ia n o fils k ie w id e o lo g ii n a r o d n ic k ie j itd .). Z p u n k tu w id z e n ia h is to r ii id e i W a lic k i a n a liz u je z je d n e j s t r o n y b e z p o ś r e d n ie k o n ty n u a c j e s ło w ia n o filstw a!, ta k ie j a k sło w ia n o filiz u iją c y o d ła m -s z la c h e c k ie g o -l'ib'eraliarhu (Saim-arin, K o sz e lo w , C z e rk a s s k i) czy p a n s la w iz m , z w r a c a ją c u w a g ę n a n ie d o ść w y r a ź n ie p o d k r e ś la n y w l i te r a tu r z e h is to ry c z n e j f a k t, iż w o k re s ie k la s y c z n e g o s ło w ia n o fils tw a (p rz e d w o jn ą k r y m s k ą i r e f o r m ą a g r a r n ą ) m ia ło o no n ie w ie le w sp ó ln e g o z p a n s la w iz m e m , k tó r e g o te o r e ty k ie m -i p r o p a g a to r e m b y ł h is to r y k M ic h a ł Pogoddn. D o p ie ro d z ia ła ln o ś ć g a z e ty „Diień” (1861—-1865) o tw ie r a w R o s ji o k re s „ p r z e r a s t a n i a ” s ło w ia n o f ils tw a w p a n s la w iz m , k tó r y s t a j e s ię r e a l n ą s iłą p o lity c z n ą . G łó w n y m d z ia ła c z e m te g o o k re s u j e s t Iw a n A k sa k o w , g łó w n y m te o r e ty k ie m M ik o ła j D a n ile w s k i, a u to r g ło ś n e j k s ią ż k i „ R o s ja i E u r o p a ” (11869).
O p ró c z o w y c h k o n ty n u a c ji b e z p o ś r e d n ic h , ro z w ija ją c y c h się p rz y tw ó rc z y m u d z ia le s a m y c h s ło w ia n o filó w a u t o r o m a w ia ró w n ie ż z a g a d n ie n ie o d d z ia ły w a n ia d o k tr y n y s ło w ia n o fils k ie j n a m y ś lic ie li, k tó r z y „ k o n ty n u o w a li p o sz c z e g ó ln e id e e s ło w ia n o fils k ie w r a m a c h z u p e łn ie r ó ż n e j s t r u k t u r y ś w ia to p o g lą d o w e j (np. e le m e n ty s ł o w ia n o f ils k ie w r o s y js k i m s o c ja liz m ie H e r c e n a czy d o k tr y n a c h n a r o d n ic k ic h ” (s. 381).
A n a liz u ją c o w e „ k o n ty n u a c je p o ś r e d n ie ” n a p o d s ta w ie tw ó rc z o ś c i A p o łło n k G rig o rie w a , F io d o r a D o sto je w s k ie g o , m ło d e g o W ło d z im ie rz a S o ło w io w a lu b id e o lo g ó w n a r o d n ic k ic h , n ie z a m ie rz a .b y n a jm n ie j s p r o w a d z a ć w s p o m n ia n y c h p is a r z y i m y ś lic ie li do r o l i p o ś r e d n ic h k o n ty n u a to r ó w s ło w ia n o fils tw a . I n t e r e s u j e go j e d y n ie p rz e ś le d z e n ie w ic h tw ó rc z o ś c i ro z w o ju p o sz c z e g ó ln y c h a s p e k tó w d o k tr y n y sło w ia n o f ils k ie j . W a rto ść p r a c y W a lic k ie g o p o le g a n ie ty lk o n a je j p r e k u r s o r s t w i e — n a „ o d k r y c iu ” c z y te ln ik o w i p o ls k ie m u n ie z n a n y c h m u o b s z a r ó w w d z ie ja c h m y ś li s p o łe c z n e j, m ia n o w ic ie z a s a d n ic z y c h k o n c e p c ji r o s y js k ie j m y ś li k o n s e r w a ty w n e j w je j ro z w o ju n a p r z e s tr z e n i n ie m a l c a łe g o s tu le c ia , n a z e r w a n iu z m o cn o z a k o rz e n io n ą w n a s z e j l i t e r a t u r z e n a u k o w e j i p o p u la r n o n a u k o w e j złą tr a d y c j ą p o b ie ż n e g o i p o w ie rz c h o w n e g o , m o ż n a b y rz e c le k c e w a ż ą c e g o tr a k to w a n ia k o m p le k s u s p r a w z w ią z a n y c h z id e o lo g ią k o n s e r w a ty w n ą (z w łaszcza je ż e li id z ie o R o sję ), n ie ty lk o n a je j n o w a to r s tw ie w s e n s ie p ra k ty c z n e g o z a s to s o w a n ia m e to d b a d a w c z y c h s o c j o lo g ic z n o - s tr u k tu r a ln y c h . W m o n o g r a fii W a lic k ie g o , o p a r t e j n a ś w ie tn e j z n a jo m o śc i l i t e r a t u r y p rz e d m io tu , h is to r y k z n a jd z ie n ie ty lk o in t e r e s u j ą c y m a t e r ia ł p o z n a w c z y , n ie ty lk o s y s te m a ty c z n ie z e b r a n e o ra z u ję te w p r o b le m f a k t y i z j a w is k a , n ie ty lk o z re f e r o w a n ie s ta n o w is k d z ia ła c z y i m y ś lic ie li, lecz ró w n ie ż w ie le n ie m n ie j is to tn y c h , ch o ć p o r u s z o n y c h n ie k ie d y m im o c h o d e m s p r a w , m y ś li, z a g a d n ie ń , k tó r e p o b u d z a ją do r e f le k s j i, r z u t u j ą n a in n e p ro b le m y d z ie jó w X I X - w ie c z n e j R o sji, k a ż ą z a s ta n o w ić się g łę b ie j n a d h is to r i ą o w y c h la t, s p o ró w , ja k i e to c z y ły s ię w r o s y js k im r u c h u sp o łe c z n y m itd .
K s ią ż k a W a lic k ie g o n a le ż y do r z ę d u ty c h p r a c n a u k o w y c h , które· z ą p ła d n ia ją tw ó rc z o n a u k o w e m y ś le n ie , n i e ty lk o b u d z ą z a n te r e s o w a n ie d la d a n e g o w y c in k a d z ie jó w m y ś li sp o łe c z n e j, le c z w y w o łu ją r e f le k s je n a ltu ry o g ó ln ie js z e j. S p r a w y b o w ie m , w o k ó ł k tó r y c h to c z y ły się d z ie w ię tn a s to w ie c z n e s p o r y , p ro b le m y , k tó r e r o z tr z ą s a li r o s y js c y s ło w ia n o file to c z ą c b o je ze s w y m i id e o w y m i p r z e c iw n ik a m i- -o k c y d e n ta lis ta m i, ta k ie j a k p ro b le m w z a je m n y c h s to s u n k ó w je d n o s tk i i s p o łe c z e ń stw a , w o ln o ś c i i w y o b c o w a n ia , ty p ó w in t e g r a c j i sp o łe c z n e j i k u l t u r y d u c h o w e j, z a g a d n ie n ie o so b o w o ści, w re s z c ie o c e n y p rz e s z ło śc i h is to ry c z n e j R o s ji i d ró g je j ro z w o ju , a w z w ią z k u z tylm w s z y s tk im s to s u n k u d o Z a c h o d u , jeg o o sią g n ię ć i z d o b y c z y itp . — n ie s ą b y n a jm n ie j t a k p rz e b r z m ia łe , j a k b y s ię z p o z o ru m o g ło w y d a w a ć .
W ik to r ia S liw o w s k a
P . A . Z a i o n c z k o w s k i j , K r iz is s a m o d ie r ż a im ja n a r u b ie ż e 1870— 1880 g o d o w , Iz d a tie la tw o M G U , M o s k w a 1964, s. 509.
D ru g a s y t u a c ja r e w o lu c y jn a w R o sji, z a is tn ia ła w la t a c h 1878—1881, b y ła sz c z y to w y m o k re s e m d z ie jó w r o s y js k ie g o r u c h u re w o lu c y jn e g o n a je g o ra z n o - c z y ń s k im e ta p ie ro z w o ju . B a d a n ia n a d ty m ru c h e m ' d o z n a ły w o s ta tn ic h la ta c h p o w a ż n e g o z a k ty w iz o w a n ia , z te g o te ż w z g lę d u w ie d z a o d z ie ja c h re w o lu c y jn e g o r u c h u n a ro d n ic k ie g o z n a c z n ie s ię w z b o g a c iła . P r o f e s o r P . A . Z a i o n c z k o w s k i j p o św ię c a s w o ją n a jn o w s z ą m o n o g r a fię o m ó w ie n iu s y t u a c ji po d r u g ie j s t r o n ie b a r y k a d y — po s t r o n i e o b o zu rz ą d o w e g o . T e m a t to n a d e r in te r e s u ją c y , z w a ż y w sz y n a f a k t , że p r e f e r o w a n i e z a in t e r e s o w a ń h is to r y k ó w d z ie ja m i 'p o stę p o w e j i r e w o lu c y jn e j R o s ji p ro w a d z iło n i e j e d n o k r o tn ie do je d n o s tro n n o ś c i, czeg o n a s tę p s tw e m b y ło całkow ite· ig n o r o w a n ie teg o , co się d z ia ło w o b o zie z t ą R o s ją w a lc z ą c y m .
W n io s k i r o z w a ż a ń a u to r a s ą n a stę p u ją c e ·. P o c z y n a ją c o d r o k u 1878 r e ż im c a rs k i p o c z y n a w y k a z y w a ć c o ra z w y r a ź n ie js z e s y m p to m y k ry z y s u , s p o w o d o w a n e w y s t ą
