"Über Ärzte und Heilkundige zur Zeit des Herzogs Albrecht von Preussen", Harry Scholz, "Jahrbuch der Albertus-Universität Königsberg" Bd. 12, 1962 : [recenzja]

Grygier, Tadeusz

"Über Ärzte und Heilkundige zur Zeit

des Herzogs Albrecht von Preussen",

Harry Scholz, "Jahrbuch der

Albertus-Universität Königsberg" Bd.

12, 1962 : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 486-491

14 p u sze k , k tó r y m i k r ó l d y s p o n o w a ł p rz y o b lę ż e n iu G o lu b ia w s k a z u je n a to , że s tro n a p o ls k o -lite w s k a lic z y ła iia s to c z e n ie b itw y w o tw a r ty m p o lu . A u to r p r z e d s ta w ia ta k ż e szczeg ó ły o b lę ż e n ia L u b a w y w p ie rw s z y c h d n ia c h w o jn y (1— 7 V III) i o b lę ż e n ie z a m k u k o w a le w s k ie g o , k tó r e b y ło o s ta tn ie w te j w o jn ie . K ró l d y s p o n o w a ł o k o ło 20 c h o rą g w ia m i w o js k a , a w ię c m n ie j n iż to p o d a je D łu g o sz, k t ó r y n a lic z y ł ic h 32.

C ie k a w ie n a k re ś lo n o p la n y o ra z p rz e d się w z ię c ia w o je n n e s tro n y k rz y ż a c k ie j. W g ro n ie d o s to jn ik ó w k rz y ż a c k ic h ś c ie ra li się z w o le n n ic y d w ó c h ró ż n y c h p r o je k tó w w a lk i z w o js k a m i p o ls k o -lite w s k im i. W ie lk i m a r s z a łe k n a k ła n ia ł do p o d ję c ia w a lk i w o tw a r ty m p o lu , je g o p rz e c iw n ic y n a to m ia s t s ta w ia li w y ż e j t a k t y k ę w a lk i o b ro n n e j. D o te j o s ta tn ie j g ru p y n a le ż a ł w . m is trz P a w e ł K u s s d o rf (ss. 631 п.). O o b ra n iu t a k t y k i o b ro n n e j (o b ro n y w z a m k a c h ) z a d e c y ­ d o w a ły s k ą p e s iły z b ro jn e Z a k o n u . K rz y ż a c y n a p o ty k a li n a z d e c y d o w a n y o p ó r r y c e r s tw a i c h ło p ó w w p e łn ie n iu o b o w ią z k u w o js k o w e g o (D ie n ste), co p r z e d ­ s ta w io n o w o p a rc iu o b o g a ty m a t e r i a ł ź ró d ło w y . P u s ta k a s a Z a k o n u n ie p o z w a la ła n a to m ia s t n a z w e rb o w a n ie w ię k sz e j lic z b y z a c ię ż n y c h . P o tw ie r ­ d z e n ie z n a la z ły w ia d o m o śc i D łu g o sza o n a p a d a c h k rz y ż a c k ic h n a K r a jn ę i K u ja w y , szc z eg ó ln ie u c ie rp ia ło m ia s to K o ro n o w o i k la s z to r . S p a lo n o 117 w si. W ó jt n o w e j M a rc h ii d o k o n y w a ł te ż w y p a d ó w do W ie lk o p o ls k i (13 V III). Z a k o n p la n o w a ł a t a k n a w e t n a B y d g o szcz. Z n a c z n ą ro lę o d e g r a ły w y p a d y z b ro jn e in fla n c k ie j g a łę z i z a k o n u k rz y ż a c k ie g o w g łą b L itw y , k tó r y c h szc z eg ó ln ie o b a w ia ł się W ito ld , i k tó r e — w e d łu g a u t o r a — m ia ły w z n a c z n y m s to p n iu sk ło n ić w . k s ię c ia do p o d ję c ia p o k o jo w y c h ro k o w a ń z Z a k o n e m . I n te r e s u ją c a j e s t w ia d o m o ść o p la n o w a n iu w y p ra w y w o js k p o ls k ic h i lite w s k ic h n a t e r e n d o ln y c h P r u s . P o s p u s to s z e n iu z ie m i c h e łm iń s k ie j i P o m e z a n ii k ró lo w i c h o ­ d z iło o p rz e n ie s ie n ie d z ia ła ń w o je n n y c h d o d o ln y c h P r u s . M o m e n t te n m ia ł, w e d łu g a u to ra , o s tu d z ić z a p a ły w o je n n e Z a k o n u i n a k ło n ić d o ro k o w a ń . Z a n im d o szło o s ta te c z n ie d o w y p ra w y n a d o ln e P r u s y , z o s ta ł z a w a r ty ro z e jm m ię d z y o b u s tro n a m i 17 w rz e ś n ia (s. 646). D o z a w a rc ia p o k o ju n a k ł a n i a l i Z a k o n je g o p o d d a n i, o c zy m św ia d c z y ć m oże m e m o ria ł s p o rz ą d z o n y p rz e z K rz y ż a k ó w po z a w a r c iu p o k o ju m e ln e ń s k ie g o (27 I X 1422), n a u ż y te k k r ó la rz y m s k ie g o Z y g m u n ta L u k se m b u rsk ie g o ·. N a szc z eg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je p o d a n a p rz e z a u t o r a je d n a z p rz y c z y n w y c o f a n ia się a rm ii p o ls k ie j i lite w s k ie j z P r u s , a m ia n o w ic ie w ia d o m o ść o z b liż a n iu s ię w o js k z a c ię ż n y c h z R zeszy , k tó r a z a n ie p o k o iła k ró la i s k ło n iła g o d o p o d ję c ia r o k o w a ń z Z a k o n e m (s. 624).

Ż a ło w a ć n a le ż y , że do u w a g o p rz e d się w z ię c ia c h m ilit a r n y c h o b u s tr o n a u to r n ie d o łą c z y ł m a p k i, k t ó r a m o g ła b y o b ra z o w a ć r u c h y w o js k . W a r ty k u le z n a j d u ­ je m y d ro b n e u s te r k i, np . w s p o m in a s ię o p u łtu s k im b is k u p ie , co o c zy w iśc ie j e s t b łę d e m , g d y ż c h o d z iło t u o b is k u p a p ło c k ie g o (s. 619). A u to r m y ln ie p o d a je n a s. 646, że z ie m ia c h e łm iń s k a w c h o d z iła w s k ła d G ó rn y c h P r u s .

R e a s u m u ją c n a le ż y u z n a ć , że m im o s ła b e g o o p ra c o w a n ia t ł a p o lity c z n e g o a r t y k u ł S v e n a E k d a h la j e s t p o w a ż n y m w k ła d e m d o p o g łę b ie n ia z n a jo m o śc i k o n f li k tu p o ls k o -lite w s k o -k rz y ż a c k ie g o w p ie rw s z e j p o ło w ie X V w ie k u . Z e n o n N o w a k H a r r y S c h o l z , Ü b e r Ä r z te u n d H e ilk u n d ig e z u r Z e it d e s H e rz o g s A l b r e c h t v o n P r e u ss e n , J a h r b u c h d e r A l b e r tu s - U n iv e r s itä t K ö n ig s b e r g , B d. 12, W ü rz b u rg 1962, ss. *15— 106. N a w s t ę p ie p a r ę u w a g o g ó ln y c h . O tó ż p r z y o m a w ia n iu d z ie jó w U n iw e rs y t e tu K ró le w ie c k ie g o , ró w n ie ż ro z w ó j n a u k l e k a r s k i c h — sz e rz e j s z tu k i le k a r s k i e j, p o c z ą w s z y od J. V o i g t a, z n a jd o w a ł się s ta l e w c e n t r u m z a in te r e s o w a n ia b a d a ń n a u k o w y c h . T e n t e m a t s ta n o w ił z aw sz e w a ż n ą d z ie d z in ę h is to r ii k u l t u r y

486

i r u c h u u m y s ło w e g o P r u s K sią ż ę c y c h . C o w ię c e j, h is to ry c y d z ie jó w p o lity c z ­ n y c h n ie m o g li te g o z a g a d n ie n ia p o z o sta w ić n a u b o c zu . N ie m n ie j w y p a d a s tw ie rd z ić , że d o ty c h c z a s s p r a w a t a n ie b y ła o p ra c o w a n a c ało śc io w o . P rz y c z y n y teg o b y ły d w o ja k ie : P o p ie rw s z e m a te r ia ły ź ró d ło w e s ą b a rd z o ro z p ro s z o n e i z tr u d n o ś c ią d a ją s ię o p a n o w a ć . J e ś li c h c ia ło b y s ię o p ra c o w a ć ż y c io ry s je d ­ n e g o l e k a r z a d z ia ła ją c e g o n a t e r e n ie U n iw e r s y te tu , to t r z e b a b y b y ło p rz e b a d a ć a r c h iw a u n iw e rs y te c k ie p r a w ie p o ło w y E u ro p y . C o w ię c e j, s z e ro k ie s to s u n k i n a u k o w e , sp o łec z n e , to w a rz y s k ie , a n a w e t p o lity c z n e le k a r z y k ró le w ie c k ic h z m u s z a ją d o s ię g n ię c ia p o m a te r i a ł y ź ró d ło w e sz e rsz e , j a k u m o w y a n g a ż u ją c e , k się g i ra c h u n k o w e , fo r m u la r z e p rz y s ią g a k a d e m ic k ic h , k o re s p o n d e n c ję k s i ą ­ żęcą, n a u k o w ą l i t e r a t u r ę l e k a r s k ą w sp ó łc z e sn y c h im cza só w , te k s t y e p ita fió w i m ó w p o g rz e b o w y c h . P o d ru g ie — p r z y c z y n ą b r a k u c a ło śc io w e g o o p ra c o w a n ia ro z w o ju n a u k m e d y c z n y c h P r u s s ą b r a k i m e to d y c z n e w w y k s z ta łc e n iu b a d a c z y p o d e jm u ją c y c h się o p ra c o w a n ia te g o te m a tu . O tó ż b a d a c z o w i w y k s z ta łc o n e m u ty lk o h is to ry c z n ie tr u d n o b y ło z a p o z n a ć s ię z te rm in o lo g ią m e d y c z n ą m in io ­ n y c h czasó w . Co w ię c e j, te rm in o lo g ia t a w y k r a c z a c z ę s to p o z a r a m y i g r a n ic e je g o p o z n a n ia i m o ż liw o ś c i p rz e d s ta w ie n ia . P r a c a H . S c h o l z a łą c z y s z c z ę ś li­ w ie w ie d z ę h is to ry c z n ą i m e d y c z n ą , c h o c ia ż o g ra n ic z o n a j e s t c z a s o k re se m . W p ra w d z ie b o g a c tw o m a te r ia łó w a r c h iw a l n y c h (z b y łe g o A rc h iw u m P a ń s tw o ­ w eg o w K ró le w c u ) z n a c z n ie u t r u d n i a c z y ta n ie p r a c y , n ie m n ie j t r u d te n o p ła c a s ię b o g a c tw e m t r e ś c i i n o w y c h u ję ć o ra z p rz e o ra n ie m m a te r ia łu , d o k tó re g o , w w ię k s z e j m ie rz e , n ie b ę d zie p o trz e b y w r a c a n ia . D o w a ż n y c h n o w o śc i p ra c y n a le ż y p o d k re ś le n i e p ro w a d z o n e j p rz e z k s ię c ia A lb re c h ta a k c j i s ty p e n ­ d ia ln e j. D a le j w p r a c y a u to r a m a m y u s z e re g o w a n y c a ły ś w i a t ,,s z tu k i l e k a r ­ s k ie j” X V I w . z je g o h ie r a r c h ic z n ą d r a b in ą „ sp o łe c z e ń s tw a le k a r s k i e g o ” . C e n n e j e s t p rz e d e w s z y s tk im to , że o m a w ia się i a n a l iz u je p o s ta c ie o s ta t n ic h p ię c iu n a d w o rn y c h le k a r z y k s ię c ia , o c en ia się ic h m e to d y b a d a n i a i d ia g n o z y co do s t a n u z d ro w ia k s ię c ia A lb r e c h ta o ra z s a m e m e to d y le c z e n ia .

D a n e p o z w a la ją z re w id o w a ć p rz e d s ta w io n y p rz e z a u t o r a w s z c z eg ó łac h d o ty c h c z a s o w y o b ra z p r a k t y k i i n a u k i m e d y c z n e j w p a ń s tw ie z a k o n n y m o ra z w p ie rw s z y c h la ta c h is tn ie n ia K s ię s tw a P r u s k ie g o . D o ty c z y to z re s z tą c a ło k s z ta łtu s p r a w k u l t u r a l n y c h i u s tro jo w y c h , ty m b a r d z ie j, że o c e n y r o li k u l t u r a l n e j Z a k o n u , j a k i k s ię c ia A lb r e c h ta s ą ró ż n e . J e d n ą ze s k r a j n y c h j e s t s tw ie r d z e n ie g łó w n e g o h is to rio g r a f a U n iw e r s y t e tu K ró le w ie c k ie g o D. H . A r n o l d t a , k t ó r y ze z ło śliw o śc ią o rto d o k s y jn e g o e w a n g e lik a s t w i e r ­ d z ał, że „ p o d rz ą d a m i p a p ie s tw a , p rz e d r e f o r m a c ją l u t e r a ń s k ą n ie m a w ie lk ic h z a m ie rz e ń n a u k o w y c h w Z a k o n ie ” К P o le m ik a n a te n te m a t, z a p o c z ą tk o w a n a

1 D. H . A r n o l d t , A u s fü h r lic h e u n d m i t U r k u n d e n v e r s e h e n e H is to rie

d e r K ö n ig s b e r g is c h e n U n iv e r s itä t, K ö n ig s b e r g 1746, B d . 1, s. 1. W y d a je się, że

p o d ję ta p rz e z A lb re c h ta w ie lk a a k c j a s ty p e n d i a ln a n ie p o z w a la b e z k r y ty c z n ie p rz e n o sić p o g lą d ó w A r n o ld ta c zy L . B a c z k i n a o k re s p ie rw s z y c h l a t i s t n i e ­ n ia K s ię s tw a , j a k t o c zy n i A . S k r o b a c k i w s w e j in f o r m a c ji p t. P o la c y n a W y d z ia le L e k a r s k i m U n iw e r s y te tu w K r ó le w c u , A rc h iw u m H is to r ii M e d y c y n y , 1964, t. 28, ss. 41— 42. P o d s ta w y t r a d y c j i k u l t u r a l n y c h U n iw e r s y t e tu K ró le w ie c ­ k ie g o s ą z n a c z n ie s z e rs z e . N a le ż y z w ró c ić u w a g ę c h o ć b y n a p o g lą d y p r o f e s o ra L i l i e n t h a l a w p ie rw s z y m .szk icu h is to r y c z n y m A k a d e m ii R e g io m o n ta n a , z a m ie sz c z o n y m w „ E r l e u te r te s P r e u s s e n ”, s z k ic u n ie w ą t p liw ie o w y r a ź n e j te n d e n c ji p o lity c z n e j. O tó ż w ie k X V III , w k tó r y m żył p r o f e s o r L i lie n t h a l b y ł o k re s e m w z m o ż o n y c h w a lk p o lity c z n o -u s tro jo w y c h . P r o f e s o r L i lie n t h a l z a m ie ­ rz a ł w łą c z y ć A k a d e m ię d o ty c h w a l k o u tr z y m a n ie o d m ie n n e g o u s t r o j u p o li­ ty c z n e g o P r u s K sią ż ę c y c h i p rz e c iw s ta w ić się p ro g r a m o w i c e n t ra lis ty c z n e m u B r a n d e n b u r g ii (B e rlin a ). R o la k s ię c ia A lb re c h ta w ro z w o ju U n iw e rs y t e tu (w szc z eg ó ln o śc i n a u k m e d y c z n y c h ) j e s t p e łn ie js z a . P o tw ie rd z a t o ró w n ie ż p r a c a I s e lin G u n d e r m a n n o k s ię ż n e j D o ro c ie (por. re c e n z ję T. G r y g i e r a w „ K o m u n ik a ta c h M a z u r s k o -W a rm iń s k ic h ” , 1965, z. 2, ss. 285— 288).

w p o ło w ie X V III w . t r w a n ie p rz e rw a n ie do d n ia d z isiejsz eg o . H . S c h o l z p o d e jm u ją c się o p ra c o w a n ia d z ia ła ln o ś c i le k a rz y k s ią ż ę c y c h m u s ia ł się do te j p o le m ik i w łą cz y ć . W y p rz e d z ił n a w e t w ty m H . H . 1-І o f m a n n a , n a k tó re g o k s ią ż k ę o p a ń s tw ie z a k o n n y m z n a p ię c ie m o c z e k iw a n o od d łu ż sz e g o czasu. P r a c a H o fm a n n a u k a z a ła s ię w re sz c ie p o d k o n ie c 1964 rA

H . S c h o lz s t a r a s ię łą c z y ć d z ia ła ln o ś ć le k a rz y k s ię c ia A lb re c h ta z o rg a n i­ z a c ją s z p ita ln ic tw a p a ń s tw a z a k o n n e g o i z p o r ó w n a n ia te g o d o w ie ść zasłu g i k s ię c ia p r u s k ie g o w ro z w o ju m e d y c y n y p r u s k ie j. S z p ita l k rz y ż a c k i a u to r w y w o d z i z r u c h u o d n o w y c h rz e ś c ija ń s k ie j (w X w ie k u ). O d n o w a t a m ia ła o p ie ra ć s ię n a d w u e le m e n ta c h — ry c e r s k im o ra z z a k o n n y m . S tą d g e n ez a tzw . z a k o n ó w s z p ita ln y c h (czy p ó ź n ie j z a k o n ó w ry c e rs k ic h ) . Z a k o n y te w id z ia ły je d n a k ż e sw e z a d a n ia ty lk o w u c z y n k a c h m iło s ie rd z ia (V e rs o rg u n g ) w o b e c c h o ry c h , a n ie w s a m y m le c z e n iu . A le d o tw o rz e n ia o rg a n iz a c ji le k a rs k i c h i z a k ła d ó w le c z n ic z y c h z m u sz a ły Z a k o n c zęsto w y b u c h a ją c e z a r a z y (c z a rn a ś m ie rć ). S ia d y ty c h o rg a n iz a c ji is tn ie ją ju ż w X IV w ie k u . N a czele s z p it a l­ n ic tw a z a k o n n e g o s ta ł n a jw y ż s z y s z p ita ln ik , re z y d u ją c y n a jp ie r w w M a lb o rk u , a p o te m w E lb lą g u (od 1314 r.). S z p ita l e lb lą s k i, is tn ie ją c y ju ż w 1242 г., p o d ­ n ie s io n y z o s ta ł d o r a n g i g łó w n e g o s z p ita la im . D u c h a S w . O p ie k a czy w s p ó ł­ d z ia ła n ie s z p ita ln ik ó w z le k a r z a m i b y ły re g u lo w a n e s p e c ja ln y m i s ta t u ta m i . W ie lcy m is trz o w ie Z a k o n u p o s ia d a li s w y c h le k a rz y n a d w o rn y c h . N a p o c z ą tk u X V w ie k u m ia s ta z a k o n n e — p rz e d e w s z y s tk im G d a ń s k , T o r u ń i E lb lą g — p o s ia d a ły le k a r z y m ie js k ic h . L e k a rz e ci z d o b y w a li sw e w y k s z ta łc e n ie n a u n i ­ w e r s y t e ta c h w ło s k ic h i fr a n c u s k ic h . O k re s r e f o r m a c ji n ie z a h a m o w a ł s tu d ió w w ło s k ic h i f r a n c u s k ic h le k a rz y , p o c h o d z ą c y c h z P r u s . C o w ię c e j, zaw o d y

2 H . H . H o f m a n n , D e r S ta a t d e s D e u ts c h m e is te r s , M ü n c h e n 1964, ss. 580. W y d a je się, że o c z e k iw a n a p ra c a H o fm a n n a n ie s p e łn iła n a d z ie i p rz e d e w s z y s t­ k im w s to s u n k u d o c zę ści d o ty c z ą c e j d z ie jó w Z a k o n u d o 1525 r., d la n a sz y c h b a d a ń re g io n a ln y c h n a jw a ż n ie js z y c h . W ty m z a k r e s ie j e s t o n a ra c z e j k o m p i­ la c ją i to n ie u w z g lę d n ia ją c ą n a jn o w s z e j l i t e r a t u r y p rz e d m io tu . P r z e d e w s z y s t­ k im n ie w y k o rz y s ta n o w y d a w n ic tw a ź ró d ło w e g o r a p o r t ó w g e n e r a l n y c h p r o k u ­ r a to r ó w Z a k o n u , s k ła d a n y c h k u rii . A ty m c z a s e m m a te r i a ł y te p o z w a la ją n a s ze rsz e o m ó w ie n ie s p r a w z w ią z a n y c h n a p r z y k ła d z s o b o re m w K o n s ta n c ji. P r a c a H o fm a n n a z m ie js c a d o c z e k a ła s ię r e p lik i. W a r to p rz y to c z y ć o p in ie H o fm a n n a , d ia m e tr a ln ie p r z e c iw s ta w n e p o g lą d o m A r n o ld ta n a ro lę k u l t u r a l n ą ' Z a k o n u . O tó ż n o w o śc ią u ję c ia H o fm a n n a m a b y ć „ h is t o ria ro z w o ju Z a k o n u n ;e z p u n k tu w id z e n ia p ru s k ie g o , le c z h is to r ia te g o Z a k o n u w R ze szy , p o d k re ś le n ie o d rę b n o ś c i ro z w o jo w y c h p o szc z eg ó ln y ch t e r y to r ió w z a k o n n y c h , k tó r e n a le ż y e x o r ig in e o r d in is ś le d z ić i u w z g lę d n ia ć re g io n a ln e ró ż n ic e ” . H o fm a n n a ta k u j e W. H u b a t s c h a i K. L a m p e g o , k tó ry c h o cen y e u r o p e js k i e j ro li Z a k o n u „ z b liż a ją s ię w n ie b e z p ie c z n ę k r ę g i A lfr e d a R o s e n b e r g a ”, a p ra c o w n ik ó w b y łe g o A rc h iw u m K ró le w ie c k ie g o o s k a r ż a o te n d e n c y jn ą a n ty k a to lic k ą a k c ję . Z a r z u ty H o fm a n n a . m o im z d a n ie m , s ą c h a r a k t e r y s ty c z n ą il u s t r a c j ą sp ię ć p o m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i o ś ro d k a m i n a u k o w y m i N ie m ie c Z a c h o d n ic h . S p ię c ia te z n a j d u ją sw ó j o d d ź w ię k ró w n ie ż w ż y c iu p o lity c z n y m . P r z y p o m i n a m z n a n ą s p ra w o f u n d a c ji „ P ru s k ie g o D z ie d z ic tw a K u ltu r a ln e g o ” (P re u s sis c h e s K u l t u r ­

b e sitz). B y ły p r e z y d e n t N R F H e u ss, z a tw i e r d z a ją c w 1957 r. t ę f u n d a c ję , p o c ią g ­

n ię ty z o s ta ł do o d p o w ie d z ia ln o ś c i za ła m a n ie k o n s ty tu c ji. W re sz c ie f u n d a c ja z o sta ła z a tw ie r d z o n a . D la s tr o n y p o ls k ie j w a ż n y m j e s t p r z e ję c ie a rc h iw a lió w b y łe g o A rc h iw u m K ró le w ie c k ie g o (S ta a tlic h e s A r c h iv la g e r ) z g ro m a d z o n y c h w G e ty n d z e p rz e z tę w ła d n ie fu n d a c ję . T y m sp o so b e m z b io ry te p rz e s z ły w rę c e o r g a n iz a c ji sp o łe c z n e j. D z ię k i te m u N ie m c y Z a c h o d n ie z a m ie r z a ją s to rp e d o w a ć u c h w a ły lo n d y ń s k ie z 1947 г., p o s ta n a w ia ją c e , że z asó b a k to w y P r u s K sią ż ę c y c h (bv}e?o le n n a p o lsk ie g o ) m u s i b y ć o d d a n y P o lsc e. (Zob. T. G r y g i e r, re c e n z ja J . M e y e r - L a n d r u t a — p r a c a o m ię d z y n a r o d o w y m p ra w ie a r c h iw a ln y m w „ K o m u n ik a ta c h M a z u r s k o - W a rm iń s k ic h ” z 1959 r „ n r 3, ss. 323— 333). P o le m ik ę z p o g lą d a m i H . H . H o f m a n n a z a p o c z ą tk o w a ł H a n s K o e p p e n w „ P r e u s s e n la n d ” , 1965, n r 2, ss. 25— 26.

488

z w y k s z ta łc e n ie m a k a d e m ic k im w X IV , X V i X V I w ie k u w y b ie r a n e b y ły p rz e z m ło d z ie ż p r u s k ą w s ta l e z w ię k s z a ją c e j s ię lic z b ie. A lb r e c h t, je sz c z e j a k o w ie lk i m is tr z Z a k o n u , s t a r a ł się o le k a r z y z w y k s z ta łc e n ie m a k a d e m ic k im . W 1517 r. u r z ę d o w a ł w K ró le w c u d r G a n d o lfu s , p o te m J o a c h im B r a n d t i d r F r a n c is z e k W o rm a n n . W 1518 r. p rz y b y ł z U lm d r H e n ry k K o b o lt, a w 1523 r. d r W a w r z y ­ n ie c W ild e . W 1528 r. z ja w ił się d r H e n r y k S c h w e y g e r. N a s tę p c ą W ild e g o w 1534 r. z o s ta ł d r B a s iliu s A x t, d r u g im le k a rz e m n a d w o r n y m d r J . P r y s e u s .

O k re s p o w o ła n ia do ż y c ia U n iw e r s y t e tu K ró le w ie c k ie g o — t o c za sy w ie lk ic h o s ią g n ię ć w n a u k a c h m e d y c z n y c h i p rz y ro d n ic z y c h w E u ro p ie . H o h e n h e im (P a ra c e lsu s ) z w a lc z a ł tr a d y c y jn y c h p r z e d s ta w ic ie li n a u k m e d y c z n y c h . R e k to re m S z k o ły P a r t y k u l a r n e j z o sta ł l e k a r z n a d w o r n y k s ię c ia J . B re ts c h n e id e r, k tó r y w 1544 r. p e łn ił fu n k c ję p ie rw s z e g o p r o f e s o r a z w y c z a jn e g o W y d z ia łu M ed y c z ­ n e g o U n iw e r s y t e tu K ró le w ie c k ie g o . S p o ry P la c o to m u s a z d ru g im p ro f e s o re m m e d y c y n y G o ld s c h m id te m (A u rifa b e r ), s p o w o d o w a ły p rz e n ie s ie n ie s ię P la c o to ­ m u s a d o G d a ń s k a , g d z ie z d o b y ł s z e ro k ą p r a k t y k ę l e k a r s k ą . B y ł m ię d z y in n y m i l e k a rz e m n a d w o rn y m m a r s z a łk a M ik o ła ja R a d z iw iłła . P la c o to m u s p is a ł s to s u n k o w o w ie le . J e g o p o d r ę c z n ik fa rm a k o lo g ic z n y (P h a rm a c o p e ia ) w y d a n y w A n tw e rp ii i L io n ie (1560 i 1561) p rz e z n a c z o n y b y ł d la p o c z ą tk u ją c y c h le k a r z y i a p te k a r z y . C zęść p ie rw s z a o b e jm o w a ła p o d s ta w o w e p o ję c ia z z a k r e s u s to s o ­ w a n y c h l e k a r s t w i u rz ą d z e ń a p te k a r s k ic h , część d ru g a — re c e p t u rę . R ó w n ie ż A u r i f a b e r b y ł p ło d n y m p is a r z e m . Z a jm o w a ł s ię ró ż n y m i d z ie d z in a m i w ie d zy . J e d n a k ż e d o je g o n a jw a ż n ie js z y c h p r a c n a le ż y H is to r ia b u r s z ty n u (H is to r ia

s u c c in i). G o ld s c h m id t z a jm o w a ł się d o k o ń c a ż y c ia w ła ś c iw o ś c ia m i le c z n ic z y m i

b u r s z ty n u , o k tó r y m u w a ż a ł, że p o s ia d a m o ż liw o ść z a s k le p ia n ia , a w fo rm ie m a śc i w y s u s z a n ia r a n . P ic ie b u r s z ty n u m ia ło z a p o b ie g a ć w s z e lk im s ta n o m k a ta r a ln y m , z a tru c io m , zaś p a s ty l k i i p ig u łk i b u r s z ty n o w e w in n y w z m o cn ić serce . T e r a p ia b u rs z ty n o w a n ie p rz e ż y ła j e d n a k ż e A u r if a b e r a , a w s p ó łc z e sn a m e d y c y n a (c h e m ia f a r m a c e u ty c z n a ) o p e r u je ty lk o k w a s e m i s o lą b u r s z ty n o w ą . W p ra w d z ie A u r i f a b e r p r o w a d z ił s z p ita l, je d n a k ż e n ie w ia d o m o , czy n a u c z y ł czegoś s tu d e n tó w , g d y ż n ie m a d a n y c h , b y s tu d e n c i o d b y w a li p r a k t y k i w s z p i­ ta lu . Z r e s z tą p r o f e s o r p rz e b y w a ł n a jc h ę tn ie j w a p te c e . T a m p r z y jm o w a ł c h o ­ r y c h . B y ł ró w n ie ż in ic ja to re m r e f o r m y a p t e k a r s t w a w K ró le w c u . H . S ch o lz o c e n ia ją c B re ts c h n e id e r a i A u r i f a b e r a u w a ż a ł, że n ie b y li o n i o d p o w ie d n im i lu d ź m i d la ro z w o ju n a u k m e d y c z n y c h U n iw e r s y t e tu K ró le w ie c k ie g o . A u r if a b e r b y ł s t a r a n n i e j p rz y g o to w a n y d o p r a c y w K ró le w c u , g d y ż k s ią ż ę A lb re c h t p r z y z n a ł m u s p e c ja ln e s ty p e n d i u m n a u k o w e do W ło c h , g d z ie m ia ł s p e c ja liz o ­ w a ć się p r z e d e w s z y s tk im w a n a to m ii. P o s k o ń c z o n y c h s tu d ia c h A u r if a b e r z o s ta ł g łó w n y m d o r a d c ą k s ię c ia w s p r a w a c h U n iw e r s y t e tu , a od 1557 r. c z ło n ­ k ie m s e n a tu a k a d e m ic k ie g o . P r ó b ą o g n io w ą A u r if a b e r a , ja k o l e k a r z a b y ły o k re s y w ie lk ic h e p id e m ii, szc z eg ó ln ie w 1549 r. O f ia rą te j e p id e m ii p a d ła H e le n a , ż o n a G o ld s c h m id ta . A u r i f a b e r o ż e n ił się p o w tó r n ie , b io rą c c ó rk ę O s ia n d r a , p a s to r a g m in y S ta re g o M ia s ta . Z w ią z a n ie s ię A u r if a b e r a z O s ia n d r e m w łą c z y ło je sz c z e b a r d z ie j W y d z ia ł M ed y c z n y U n iw e r s y t e tu K ró le w ie c k ie g o d o s p o ró w te o lo g ic z n y c h . P o w y p ę d z e n iu P la c o to m u s a A u r i f a b e r z o s ta ł p ie rw s z y m z w y c z a jn y m p r o f e ­ so re m W y d z ia łu M ed y c z n eg o . H. S c h o lz w s w e j ro z p ra w ie z n a c z n ie z m ie n ia d o ty c h c z a s o w y o b ra z ży cia n a u k o w e g o n a W y d z ia le M e d y c z n y m A k a d e m ii R e g io m o n ta n a p o d a n y p rz e z W. B a r g m a n n a . B a r g m a n n s tw ie r d z a ł, że „ p o c z ą tk o w e n ie p o m y ś ln e z j a ­ w is k a w ż y c iu A lb e rtin y , d a le j g łó w n y c el U n iw e r s y t e tu , k t ó r y z m u s z a ł do p o p ie ra n ia n a u k n ie m e d y c z n y c h , sp o w o d o w a ły , że p o ś m ie rc i A u r i f a b e r a w 1559 r. W y d z ia ł M e d y c z n y p ro w a d z ił s u c h o tn ic z y ż y w o t. S tą d k r o n ik a p r o ­

489

fe s o ró w m e d y c y n y X V I w ie k u n ie p rz y n o s i n a z w is k p o n a d p rz e c i ę tn y c h ” 3. J e d n i p ro f e s o ro w ie o g ra n ic z a ć się m ie li d o w y k o r z y s ty w a n ia m e d y c y n y w celu „ p o b o żn e g o p o d n ie s ie n ia w s p ó ło b y w a te li” . D ru d z y n a to m ia s t o g ra n ic z a li sw e w y k ła d y do k o m e n to w a n ia a fo ry z m ó w H ip o k ra te s a , w z g lę d n ie w y k ła d y z p rz y ­ ro d y o p ie ra li n a p is m a c h A ry s to te le s a . N ie d o c e n ia m p rz e z W. B a r g m a n n a p ro f e s o ro w ie W y d z ia łu M ed y c z n eg o — n a s tę p c y A u r if a b e r a — z n a c z n ie p e łn ie j i le p ie j p r z e d s ta w ia ją się w ś w ie tle m a te ria łó w z e b r a n y c h p rz e z H . S ch o lza. S z e rz e j in fo r m u je o J . P o n ta n u s ie , p ro fe s o rz e m e d y c y n y i fiz y k i, o S z y m o n ie T itiu sie , b ę d ą c y m m e d y k ie m , p re c e p to re m i n a u c z y c ie le m ró w n o c z e ś n ie . T itiu s w y k ła d a ł ta k ż e fiz y k ę o ra z is a g o g en m e d ic a m , b y ł te ż le k a r z e m n a d w o rn y m k s ię c ia A lb re c h ta i le k a rz e m d o m o w y m k s ię ż n e j A n n y M a rii. C ie k a w e są r ó w n ie ż p o s ta c ie le k a r z y V a le re g o F id l e r a c zy S to iu sa . J a k o s ty p e n d y ś c i k s ię c ia s tu d io w a l i m e d y c y n ę w e W ło sz e c h (w s ły n n e j w ło s k ie j szk o le a n a to m ic z n e j) czy w e F r a n c j i w M o n tp e llie r. F id l e r s łu c h a ł w ó w c z a s w y k ła d ó w n a j s ł a w n i e j ­ szy c h le k a rz y . W 1556 r. p rz e ją ł o n od T itiu s a s ta n o w is k o le k a r z a n a d w o rn e g o k sięc ia , a w 1567 fu n k c ję le k a rz a d o m o w e g o m ło d e g o k s ię c ia . M a te u s z S to iu s s tu d io w a ł m e d y c y n ę w W itte n b e r d z e , L ip s k u (gdzie s łu c h a ł w y k ła d ó w z n a n e g o le k a rz a d r S e b a s ti a n a R o th a ), P a d w ie i N o ry m b e rd z e . W ła śn ie od S to iu s a p o c h o d zi r a p o r t i d z ie n n ik p rz e b ie g u c h o ro b y k s ię c ia A lb re c h ta . N a U n iw e r s y ­ te c ie w y k ła d a ł S to i a n u s ró w n ie ż m a te m a t y k ę , a z n a n y b y ł ja k o filo z o f i p o e ta . J e ś li ch o d zi o p rz e b ie g c h o ro b y A lb r e c h ta , u w a ż a ł, że k s ią ż ę n ie b y ł c h o r y n a ż a d n ą z a k a ź n ą c h o ro b ę , a p rz y c z y n ę je g o ś m ie rc i w id z ia ł w n ie u m ia rk o w a n y m je d z e n iu i p ic iu . K sią ż ę w p o d e sz ły m w ie k u p o s ia d a ł t ę w a d ę w z n a c z n ie n a s ilo n e j m i e r z e 4. O b o k T itiu s a , F id l e r a , S to iu s a z n a c z n ie jsz y m i le k a r z a m i b y li M o n ta n u s o ra z G o e b el. D r S e w e ry n G o eb el, ró w n ie ż s ty p e n d y s ta k s ię c ia A lb r e c h ta , s tu d io w a ł m e d y c y n ę w e F r a n k f u r c ie , w e W ło szech i G re c ji. I n te r e s o w a ł się w s zc z eg ó l­ n o ś c i b a ln e o lo g ią . U rz ą d z ił w o k o lic y K w id z y n a i R y b a k s w o iste g o ro d z a ju u z d ro w is k a k ą p ie lo w e . J e g o i n ic ja ty w ą z a i n te r e s o w a ła s ię Iz b a R a d y N a jw y ż ­ szej K s ię s tw a , ś le d z ą c m e to d y „ n a t u r a ln e g o le c z e n ia ” . M o n ta n u s n a to m ia s t b y ł z w o le n n ik ie m P a r a c e l s u s a . W ra z z d re m A le k s a n d re m v. S u c h te n e m p r o p a ­ g o w a ł je g o n a u k i. S tu d ia m e d y c z n e p r z e p ro w a d z ił w e W ło szech i L e o d iu m . B y ł te ż le k a rz e m n a d w o rn y m k r ó la Z y g m u n ta A u g u s ta (w 1554 r.). S u c h te n in te re s o w a ł się ró w n ie ż c h e m ią . W 1570 r. w y d a ł d z ie ło p t. L ib e r u n u s de s e c r e ­

tis a n tim o n it. W p r a c y te j w y r a ź n ie w id a ć w p ły w P a r a c e l s u s a i B ac o n a .

Z a ją ł się ta k ż e b a d a n i a m i n a d b a ls a m e m d la p o trz e b m e d y c y n y . In n y m l e k a ­ rz e m n a d w o rn y m k s ię c ia A lb re c h ta b y ł d r P a w e ł v. S te in , o d 1583 r. p r o f e s o r m e d y c y n y .

D o o d n o to w a n ia s ą je sz c z e k o ń c o w e u w a g i a u to r a . S tw ie r d z a on , że ó w c ze śn i le k a r z e p o s ia d a li g ru n to w n e w y k s z ta łc e n ie h u m a n is ty c z n e , s tu d io w a li „ s z tu k i w y z w o lo n e ”, ję z y k i s ta r o ż y t n e i p o e z ję ; c zę sto ró w n ie ż te o lo g ię i filo zo fię. T eg o

3 W . B a r g m a n n , V i e r h u n d e r t J a h r e m e d iz in is c h e F a k u ltä t d e r A l b e r t u s -

U n iv e r s itä t z u K ö n ig sb e r g , J a h r b u c h d e r A lb e r tu s - U n iv e r s itä t, K itz in g e n 1951,

B d. 1, ss. 66—67. N a m a rg in e s ie ty c h u w a g w a r t o u w z g lę d n ić w y ja ś n ie n ie W. B a r g m a n n a , d o ty c z ą c e s k ą p y c h w ia d o m o śc i o ż y ciu n a u k o w y m P r u s d o p o ło w y X V I w ie k u , w ła ś n ie je ś l i c h o d zi o m e d y c y n ę : „ je d n ą z n a jg łó w n ie js z y c h te g o p rz y c z y n — to b r a k d r u k a r ń i k s ię g a rń . D o p ie ro b o w ie m w la ta c h d w u ­ d z ie sty c h X V I w . ro z p o c z ą ł się d r u k k s ią ż e k i h a n d e l k s ią ż k a m i. D z ie ła G a le - n o s a i H ip o k r a te s a b y ły p rz e c h o w y w a n e w n ie lic z n y c h ty lk o b ib lio te k a c h k la s z to r n y c h (np. w T a p ia w ie ). T y m c z a se m o k re s e ry g o w a n ia U n iw e rs y te tu K r ó le w ie c k ie g o — to o k re s w ie lk ic h o d k r y ć i o sią g n ię ć w n a u k a c h m e d y c z n y c h , i p rz y ro d n ic z y c h ...” (ss. 63— 64).

4 W y d a je się, że H . S c h o lz w y ja ś n ił o s ta te c z n ie p r z e b ie g c h o ro b y i p rz y ­ c zy n ę ś m ie rc i k s ię c ia A lb r e c h ta (ss. 81— 84).

ty p u le k a rz e m h u m a n is tą b y ł d r K rz y s z to f H e y l. K sią ż ę A lb re c h t n a w ią z u ją c k o n ta k ty z w s z y s tk im i l u m in a r z a m i o w y c h czasó w , s t a r a ł się o s to s u n k i to w a ­ rz y s k ie ze s ły n n y m i le k a r z a m i ó w c z e s n e j E u ro p y .

W re sz c ie z o b o w ią z k u re c e n z e n ta w y p a d a z w ró c ić u w a g ę n a s ła b e s tro n y ro z p ra w y H. S c h o iz a . P r z e d e w s z y s tk im n ie d o s ta te c z n ie o m ó w ił o n d z ia ła ln o ś ć n a u k o w ą le k a rz y z w ią z a n y c h z d w o re m A lb re c h ta . R ó w n ie ż z o s ta te c z n ą k o n k lu z ją a u to r a , d o ty c z ą c ą d z ia ła ln o ś c i W y c z ia łu M ed y c z n eg o U n iw e rs y t e tu K ró le w ie c k ie g o n ie m o ż n a się zgodzić. J e g o n e g a t y w n a o c en a je s t ty m d z iw ­ n ie js z a , że s a m to k n a r r a c j i p r a c y a u t o r a n ie u z a s a d n ia te g o s tw ie r d z e n ia . Co w ię c e j, a n a liz a s z c z eg ó ło w a d o k u m e n ta c ji a r c h iw a l n e j k a ż e ra c z e j p o z y ­ ty w n ie o c e n ić w y s i łk i A lb r e c h ta w z a k r e s ie ro z w o ju n a u k m e d y c z n y c h . W re sz ­ c ie n ie p r z e k o n y w u ją c e je s t z d a n ie S c h o iz a , iż ro z w ó j n a u k m e d y c z n y c h p r z y ­ c z y n ił się w p ie rw s z y c h d z ie s ią tk a c h l a t K s ię s tw a d o p o d n ie s ie n ia s ta n u z d ro ­ w o tn e g o c ałeg o k r a j u . P r z e d s ta w io n a d o k u m e n ta c ja o g ra n ic z a ra c z e j zasięg ty c h n a u k d o n a jb liż s z e g o o to c z e n ia d w o ru k s ią ż ę c e g o 5.

T a d e u s z G ry g ie r D er K r e is J o h a n n isb u r g . E in O stp r e u s s is c h e s H e im a tb u c h . B e a r b e ite t u n d

h e r a u s g e g e b e n v o n E m il J o h a n n e s G u t t z e i t , H ö lz n e r V e rla g , W ü rz b u rg , 1964. O s td e u ts c h e E e itr ä g e , A u s d e m G ö ttin g e r A rb e its k r e is , B d. 31, ss. 430, i l u ­ s tr a c j e , 1 m a p a .

G ö ttin g e r A r b e its k r e is w y d a ł s z e re g p o z y c ji k s ią ż k o w y c h , p o ś w ię c o n y c h

p o w ia to m w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o . O s ta tn io u k a z a ła s ię m o n o g ra fia p o ­ w ia tu p is k ie g o , k t ó r ą p rz y g o to w a ł w g łó w n e j m ie rz e E m il J o h a n n e s G u t t z e i t , b y ły d y r e k to r sz k ó ł ś re d n ic h w P is z u , p r z y w s p ó łp ra c y v o n B r a u n a i H . M a r z i a n a. K s ią ż k a z a w ie r a sło w o w s t ę p n e J . G u 11 z e i t a, G. L a n - s e n a , P. W. K a u t z a i H. Z i m m e r a. T e n o s ta t n i b y ł w o k re s ie d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j s t a r o s t ą p is k im . W sz y scy w y m ie n ie n i p r z e b y w a ją o b e c n ie w N ie m c ze c h Z a c h o d n ic h . J e s t to w ła ś c iw ie p ie rw s z a m o n o g ra fia P is z a w s z e rs z y m u ję c iu , o b e jm u ją c a o k re s d o k o ń c a d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j. L a t a p o 1945 r o k u s ą w s p o m n ia n e ty lk o f r a g m e n ta ry c z n ie .

A rty k u ły d o ty c z ą c e ś ro d o w is k a g e o g ra fic z n e g o i o s a d n ic tw a p o w ia tu od c za só w p re h is to ry c z n y c h d o w sp ó łc z e sn y c h o p r a c o w a ł H . K o c h (R e g ie r u n g s ­ u n d S c h u lr a t), s p r a w y g o sp o d a rc z e k ilk u a u to ró w , m ię d z y in n y m i M . Z e u s c h n e r i W ü r t z . P o n a d to z w ró c o n o u w a g ę n a s y tu a c ję p o lity c z n ą w c z a sie d z ia ła ń w o je n n y c h w l a t a c h 1914— 1915 i w 1945 r. o ra z n a p ro b le ­ m a ty k ę k o ś c ie ln ą i s z k o ln ic tw o . K o n s t r u k c ja te m a ty c z n a n ie j e s t p r z e jr z y s t a . W iele ro z d z ia łó w z a z ę b ia lu b p o w ta rz a się, w y k a z u je d u ż o b r a k ó w w u k ła d z ie c h ro n o lo g ic z n y m , a p rz e d e w s z y s tk im o m a w ia czasy d a w n e ty lk o w y c in k o w o , p rz y z u p e łn y m p o m in ię c iu f a k tó w , d o ty c z ą c y c h p o ls k o śc i z ie m p o w ia tu p is k ie g o i c a łk o w ity m w y k l u ­ c z e n iu l a t g o s p o d a r k i P o ls k i L u d o w e j. Ź r ó d ła p o d a n e p rz e z w y d a w c ó w s ą je d n o s t r o n n e i s k ro m n e . W p ra w d z ie u w z g lę d n i a ją d z ie ła d ru k o w a n e , część m a te r ia łó w n ie d ru k o w a n y c h , m a p y i o p isy , le c z p o d a ją je d y n ie w y d a w n i c tw a 5 M im o p ra c y H . S c h o iz a , w d a ls z y m c ią g u a k tu a ln y m p o s tu la te m b a d a w ­ czy m je s t p r a w id ło w e u m ie js c o w ie n ie n a u k m e d y c z n y c h w K s ię s tw ie P r u s k im , j a k i w F r u s a c h K ró le w s k ic h w o g ó ln y m ro z w o ju ty c h n a u k w ó w c z e s n e j E u ro p ie . Ś c isłe k o n ta k ty le k a r z y P r u s K sią ż ę c y c h i P r u s K ró le w s k ic h w y m a ­ g a ją ró w n ie ż o p ra c o w a n ia o rg a n iz a c ji m e d y c y n y ty c h re g io n ó w . P o n ie w a ż H . S c h o lz w p e łn i w y k o r z y s t a ł z asó b a k to w y A r c h iw u m L isto w e g o K s ię s tw a P r u s k ie g o , je g o s tu d ia m u s z ą b y ć u z u p e łn io n e m a te r ia ła m i a r c h iw ó w m i e j ­ s k ic h o b u P r u s (K s ią ż ę c y c h i K ró le w sk ic h ) .