Jan Gwalbert Pawlikowski
O układzie djalogów genezyjskich
Słowackiego
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 19/1/4, 64-75
JAN GW. PAWLIKOWSKI.
0 układzie djalogów genezyjskich
Słowackiego.г)
Z p o m i ę d z y t r z e c h p o d s t a w o w y c h u t w o r ó w S ł o w a c k i e g o , p o ś w i ę c o n y c h p r z e d s t a w i e n i u n a u k i g e n e z y j s k i e j , d o t ą d j e d n a t y l k o „ G e n e z i s z D u c h a “ w y d a n a z o s t a ł a b e z z a r z u t u { p r z e z W . L u t o s ł a w s k i e g o r. 1 9 0 3 ) . N i e z n a c z y t o , a b y p r z y s z ł y w y d a w c a n i e m i a ł t u j u ż n i c d o r o b o t y . W y d a n i e L u t . u w z g l ę d n i a j e d n ą t y l k o r e d a k c j ę , p o s i a d a m y i c h z a ś d o t ą d c z t e r y , m i a n o w i c i e ( o p r ó c z g ł ó w n e j ) d w i e u w z g l ę d n i o n e w w y d . z b i o r o w e m G u b r . , j e d n ą w „ P a m . l i t . “ z r. 1 9 0 9 , w s z y s t k i e t r z y n i e z u p e ł n e . W i c h w y d a n i a c h s ą p o w a ź r i e b ł ę d y . N a d t o n i e u w z g l ę d n i o n o d e d y k a c j i i t r z e c h p r z e d m ó w ; d e d y k a c j a i d w i e p r z e d m o w y z n a j d u j ą s i ę w R a p t u l a r z u , j e d n a p r z e d m o w a w p o ś r ó d t e k s t u R o z m ó w z H . i H . ( G u b r . s t r . 1 5 9 — 1 6 1 ) . O c z y w i ś c i e z n a l e ź ć s i ę o n e w i n n y w s z y s t k i e o b o k G e n . z D . — „ L i s t d o R e m b o w s k i e g o “ n i e j e s t w y d a n y p o p r a w n i e , n a o g ó ł j e d n a k b ł ę d y n i e s ą d u ż e , a n a g ł ó w n e z w r ó c i ł e m u w a g ę w m e j „ M i s t y c e S ł o w a c k i e g o “ ; w i e m y z a t e m p r z y n a j m n i e j , j a k t e n u t w ó r p o w i n i e n w y g l ą d a ć . I n a c z e j m a s i ę r z e c z z d j a l o g a m i . W y d a n e o n e b y ł y n a j p i e r w p r z e z H . B i e g e l - e i s e n a w r. 1 8 8 4 , p o d t y t u ł e m „ W y k ł a d N a u k i “ , a G u b r . w s w o - j e m w y d a n i u z b i o r o w e m t y t u ł i u k ł a d b e z z m i a n y p o w t ó-*) Cytuję wedle wydania zbiorowego pism J. S. : Gubrynowicza i Hahna, Lwów 1909, tom X, (skrócenie
Gubr.)
; —Lamus III =
wydane przez Gubry nowicza w czasopiśmie Lamus tom III-ci rok 1912 nieznane utwory Słowackie go ; —Rozm. z H. i H. =
Rozmowy z Helionem i Helois ; —W. N.
= Wy kład Nauki, pod tym tytułem wydane przez Biegeleisena (B i e g
po raz pierwszy ustępy z Rozm. z H. i H., Część I i II; —L. do R. —
List do Rembowskie go; —Gen. z D.
Genezis z Ducha; —Kleiner (KI.)
= .Dzieło filozofi czne Słów." (w książce zbiorowej „Cieniom Juliusza Słowackiego", Lwów, 1909).O układzie dialogów genezyjsklch Słowackiego 65
r z y H . W ydanie to jest zupełnie błędne, a to, co o ty m utwórce
z n a j d u j e s i ę w l i t e r a t u r z e , j e s t a l b o b ł ę d n e a l b o n i e d o s t a t e c z n e . * ) S ą d z ę , ż e o b e c n i e m o g ę p o d a ć o s t a t e c z n e w y n i k i u s t a l e n i a t e k s t u ; o d n a l e z i e n i e n o w y c h r ę k o p i s ó w m o ż e j e d o p e ł n i ć , a l e s c h e m a t p o z o s t a n i e j u ż c h y b a n i e z m i e n i o n y . B i e g e l e i s e n o w s k i „ W y k ł a d N a u k i “ s k ł a d a s i ę z d w ó c h c z ę ś c i , l i c z b o w a n y c h I i II, n i e w i a d o m o , c z y d w a r o z d z i a ł y , c z y d w a f r a g m e n t y . N a p o c z ą t k u c z ę ś c i I c z y t a m y : „ A t e r a z m ó j H e l i o n i e , n i e s c h o d z ą c z w y s o k o ś c i , n a k t ó r ą n a s p o p r z e d n i a r o z m o w a z a p r o w a d z i ł a — p o r ó w n a j m y w i a r ę n a s z ą i w i d z e n i e r z e c z y c i e l e s n y c h z w i a r ą i w i d z e n i a m i t e r a ź n i e j s z e g o ś w i a t a “ . Z t e g o w y n i k a , ż e n i e j e s t t o p o c z ą t e k u t w o r u , a l e ż e p o p r z e d z a ł a g o j a k a ś „ p i e r w s z a r o z m o w a “ . T a c z ę ś ć W . N . p o ś w i ę c o n a j e s t r o z p a t r z e n i u o p i n j i ś w i a t o w y c h , p r z e c i w s t a w i a j ą c y c h s i ę n a u c e g e n e z y j s k i e j . J e d e n z p o c z ą t k o w y c h u s t ę p ó w c z ę ś c i II W . N . b r z m i :
....albowiem gdyś był, Eljonie, przejrzał w przeszłość i domyślił się celów finalnych ducha i chciał już do nich podlatywać — potrzeba było, abyś usłyszał teraźniejszy ton świata... Z Genezis bowiem wiesz początek, z przeszłej rozmowy cele finalne ujrzałeś... teraz rozgrodzony jesteś, ...przez pas pośredni teraźniejszości... Ostatek więc tej nocy... spędzić nam należy na tłumaczeniu teraźniejszości przez przeszłość ł przez finalne cele ducha . . . “
T r e ś c i ą t e j c z ę ś c i II W . N . j e s t p o c h ó d p o s t ę p o w y d u c h a p r z e z d z i e j e l u d z k o ś c i , p r z e d s t a w i o n y j a k b y „ w s k r ó c e n i u a l g e - b r a i c z n e m “ w m e t e m p s y c h i c z n y c h d z i e j a c h d w o j g a u c z n i ó w u c z e s t n i k ó w t e j r o z m o w y , H e l i o n a i H e l o i s ; s t ą d t a c z ę ś ć o k r e ś l a n ą b y w a z w y c z a j n i e j a k o „ R o m a n s H . i H . “ . C y t o w a n y u s t ę p d a j e n a m d o k ł a d n y o b r a z d y s p o z y c j i c a ł e g o u t w o r u : w i d z i m y , ż e ( p o d o b n i e j a k L . d o R . ! ) s t a n o w i o n t y l k o j a k b y c i ą g d a l s z y G e n . z D ., — ź e z a c z y n a s i ę o n o d „ p i e r w s z e j r o z m o w y “ , w k t ó re j m i e ś c i s i ę r z e c z o c e l a c h f i n a l n y c h , ź e n a s t ę p n i e , w d r u g i e j r o z m o w i e , r o z w a ż a „ t e r a ź n i e j s z y t o n ś w i a t a “ ( = c z ę ś ć I W . N . ) , i że w r e s z c i e p r z e c h o d z i d o d z i e j ó w l u d z k o ś c i w R o m a n s i e H . i H . ( = c z ę ś ć II W . N . ) . P i e r w s z ą z a t e m s p r a w ą b y ł o o d n a l e z i e n i e „ P i e r w s z e j R o z m o w y “ , c o r z e c z y w i ś c i e s i ę p o w i o d ł o . C o w i ę c e j , z n a l a z ł a s i ę o n a a ż w t r z e c h r e d a k c j a c h .
*) O wydaniu St. Wyrzykowskiego (.Jul. Słow. Pisma Mistyczne“, War szawa, 1916) nie wspominam, bo jest to zupełnie fantastyczna kompilacja tek stów, przyczem wydawca nie usprawiedliwia się nawet wcale ze swego układu. Tego rodzaju kompilacje, wprowadzające w błąd czytelnika, który sądzi, że czyta Słowackiego, winny być przez naukową krytykę skarcone.
2) J. G. Pawlikowski: „Mistyka Słowackiego* Rozdz. II, 2. (Lwów, War szawa, 1909); — J. Kleiner, j. w.
Rozmowa h redakcja A.
l. W
p r z y p i s a c h d o„L.
d o R . “ p o d a ł G u b r . r z e k o m ą p i e r w s z ą r e d a k c j ę t e g o ż L i s t u . T r e ś ć j e s t r z e c z y w i ś c i e p r a w i e t a s a m a , j e d n a k ż e j e s t t o d i a l o g ( j a k k o l w i e k o s o b y m ó w i ą c e n i e s ą o z n a c z a n e ) . T o t e ż r o z p o z n a ł e m w n i m j u ż d a w n i e j ( M i s t . S ł o w . ) P i e r w s z ą R o z m o w ę , a t a k s a m o n i e z a l e ż n i e i K l e i n e r . J e d n a k ż e n i k t s i ę t y m u t w o r e m d o t ą d b l i ż e j n i e z a j ą ł . W y d r u k o w a n y o n j e s t f a t a l n i e , l i c z n e k r e ś l e n i a p o d a n e w n a w i a s a c h , k t ó r e w c h o d z ą j e d e n w d r u g i , n i e k i e d y p r z e z w y d a w c ę n i e z a m k n i ę t e . R ę k o p i s p o s i a d a p r z y t e m w s z y s t k i e w a d y r ę k o p i s ó w S ł o w a c k i e g o z t e j e p o k i : n i e s k r e ś l o n e p i e r w s z e r z u t y , d r u g i e w e r s j e u m i e s z c z a n e n i e k i e d y d o p i e r o p ó ź n i e j b e z z w i ą z k u z r z u t e m p i e r w s z y m i t p . J e d n a k ż e s ą t r z y ś r o d k i d o o d n a l e z i e n i a n a l e ż y t e g o z w i ą z k u i p o r z ą d k u : p o r ó w n a n i e z „ L . d o R . “ , g d y ż w d y s p o z y c j i t y c h u t w o r ó w z a c h o d z i n i e w ą t p l i w i e p a r a l e - l i z m , — w i a d o m o ś ć z a c z e r p n i ę t a z w y ż e j c y t o w a n y c h u s t ę p ó w W . N . , ż e R o z m . I d o c h o d z i d o o m a w i a n i a c e l ó w f i n a l n y c h , i w r e s z c i e u s t ę p n a s t ę p u j ą c y (z f r a g m . 2 . ) : „ S ą d z ę t e r a z , ż e ś m y z j e d n e j m y ś l i d u c h a w y s z e d ł s z y , n a j g ł ó w n i e j s z e t a j e m n i c e l u d z k o ś c i w y t ł u m a c z y l i : s t w o r z e n i e m a t e r j i — g r z e c h p i e r w o r o d n y — w o l n o ś ć d u c h o w ą — S y n o s t w o B o ż e w C h r y s t u s i e — n a r e s z c i e ’ z i e m s k i e t e j u ż n a s z y c h c z a s ó w z a g a d k i , m i ł o ś ć k o c h a n k ó w i m i ł o ś ć m a c i e r z y ń s k ą i t w ó r c z ą c h w i l ę p o c z ę c i a . , . R e k o n s t r u k c j i t e g o f r a g m e n t u ( p o d a n e g o u G u b r . n a s t r . 5 2 9 — 5 5 4 ) n i e p o d o b n a m i t u t a j p r z y t a c z a ć . J e d n a k ż e z t ą s a m ą n i c i ą p r z e w o d n i ą w r ę k u m o ż n a b y ł o j e s z c z e o d n a l e ź ć i u p o r z ą d k o w a ć d a l s z e c z ę ś c i R o z m . I. F r a g m e n t t u o m a w i a n y d o c h o d z i d o o b j a ś n i a n i a p r a w z g r z e c h u p i e r w o r o d n e g o w y c i ą g n i ę t y c h ; p r a w t y c h w L. d o R . j e s t p i ę ć , - t u t a j u r y w a r s i ę t e k s t n a t r z e c i e m . 2 ) W „ L a m u s i e “ (III) p o d a ł G u b r . p o d t y t u ł e m „Z L i s t u d o R e m b “ f r a g m e n t , k t ó r y z a c z y n a s i ę o d I k z b y 4 i j e s t b e z p o ś r e d n i m d a l s z y m c i ą g i e m f r a g m . 1. P o t e m o m a w i a t e n f r a g m e n t c n o t ę c z y s t o ś c i . 3 ) W R a p t u l a r z u u G u b r . 2 0 4 7 — 2 И 7 ') z n a j d u j e s i ę u s t ę p d i a l o g u m ó w i ą c y o c n o c i e c z y s t o ś c i a k o ń c z ą c y s i ę z a p o w i e d z i ą p r z e j ś c i a d o t e m a t u o c e l a c h f i n a l n y c h . T e d w i e o k o l i c z n o ś c i w s k a z u j ą p r z y n a l e ż n o ś ć t e g o f r a g m e n t u t u t a j , j a k k o l w i e k z f r a g m e n t e m p o p r z e d n i m f o r m a l n i e n i e ł ą c z y s i ę b e z p o ś r e d n i o , — b y ć m o ż e , ż e n a l e ż y d o o d m i e n n e j w e r s j i . P o d k o n i e c M i s t r z w z y w a H e - l i o n a , a b y m u z a d a ł t e r a z p y t a n i a , a p o t e m , k i e d y p r z e j d z i e d o c e l ó w f i n a l n y c h , j u ż n i e p r z e r y w a ł . W t e n s p o s ó b u r y w a s i ę n a m p o n i e k ą d n i ć p r z e w o d n i a : c i ą g d a l s z y m o ż e w c a l e n i e m i e ć c e c h z e w n ę t r z n y c h d i a l o g u , a p a r a l e l i z m z L. d o R. u s t a j e , g d y ż w L i ś c i e n a s t ę p u j e j e s z c z e p a r ę u s t ę p ó w , k t ó r y c h w R o z m o w i e n i e m a , a k t ó r e t r a k t u j ą d a l e j o s t a n i e t e r a ź n i e j s z e g o ś w i a t a p o d w p ł y w e m , g r z e c h u p i e r w o r o d n e g o ( G u b r . s t r . 2 4 1 — 2 4 9 ) , p o t e m Jârt Gw Pawlikowski*) Wyłączyć jednak trzeba w. 2080—2^82, które stanowią niewątpliwie rzut pierwszy.
t) układzie dialogów genezyjskich Słowacklegó
67
zaś rozdział „Teraźniejszość z przeszłości*, którego treść odpo*
w i a d a o s t a t n i e j c z ę ś c i R o z m ó w , t z w . „ R o m a n s o w i H . i H . “ , r z e c z z a ś o c e l a c h f i n a l n y c h m i e ś c i s i ę d o p i e r o n a s a m y m k o ń c u . J e s t j e d n a k w e r s j a , k t ó r a ś w i a d c z y , ź e S ł o w a c k i b r a ł t u p o d u w a g ę t a k ż e u k ł a d i n n y , a m i a n o w i c i e o m ó w i e n i e c e l ó w f i n a l n y c h p r z e d r o z d z i a ł e m „ T e r a ź n i e j s z o ś ć z p r z e s z ł o ś c i “ . W e r s j a t a m ó w i ( G u b r . s t r , 2 6 4 ) :
„Teraz mógłbym już... zapalić nad tą nauką lampę celów osta tecznych .. potrzeba mi jednak wprzódy historycznym dowodem pode przeć naszą wiarę widzącą“
O t ó ż w t y m t o p u n k c i e , g d z i e w L . d o R . „ m ó g ł b y “ t o u c z y n i ć , w R o z m . I. c z y n i S ł o w a c k i r z e c z y w i ś c i e : t u p r z y p a d a , r z e c z o c e l a c h f i n a l n y c h . 4 ) W R a p tu l a r z u ( G u b r . str. 3 4 2 ) z n a j d u j e się u r y w e k z a c z y n a j ą c y s i ę o d s ł ó w : „ O t o w i ę c m a s z c e l o s t a t e c z n y . . . “ O d p o w i a d a o n s a m e m u z a k o ń c z e n i u L . d o R ., i m o ż n a b y g o w z i ą ć z a w a r j a n t t e g o ż . P r z e c i w t e m u p r z e m a w i a j ą j e d n a k s ł o w a n a s t ę p u j ą c e : „ . . . l u d z k o ś ć c a ł a j u ż o t o w t e j c h w i l i c z u j e , ż e ś z z a - w i s t n i k a z i e m s k i e g o w a n i o ł a s i ę p r z e m i e n i ł . . . i n i k o m u ś j u ż n i e j e s t n a d r o d z e — a l e w s z y s t k i m p o m o c ą “ . S ł o w a t e o d n o s i ć s i ę n i e m o g ą d o R e m b o w s k i e g o , d l a k t ó r e g o L i s t i d o ł ą c z o n a d o n i e g o G e n . z D . b y ł y d o p i e r o p o c z ą t k i e m i n i c j a c j i ; z r e s z t ą n i e m a p o w o d u , d l a c z e g o m i a ł b y b y ć n a z y w a n y „ z a w i s t n i k i e m z i e m s k i m “ . N a t o m i a s t p r z y s t a j ą t e s ł o w a d o H e l i o n a , d o k t ó r e g o m ó w i ą c , m ó w i S ł o w a c k i j a k b y d o s a m e g o s i e b i e , — p r z y p o m n i j m y , ż e w r o m a n s i e H . i H .. k i e d y M i s t r z k a ż e H e l i o n o w i o p o w i a d a ć d z i e j e j e g o d z i e c i ń s t w a , H e l i o n o p o w i a d a d z i e j e S ł o w a c k i e g o , n i e z a p o m i n a j ą c n a w e t o n a z w i s k u k r z e m i e n i e c k i e g o p r o b o s z c z a Z t e g o p o w o d u u w a ż a m t e n u r y w e k z a z a k o ń c z e n i e R o z m . I. P o m i ę d z y n i m a f r a g m e n t e m p o p r z e d n i m z o s t a j e l u k a , g d z i e p r z y p a d a r z e c z o c e l a c h f i n a l n y c h .
R ozm ow a I: redakcja B. — W „Lamusie“ III znajdują się
dwa urywki, które uważać należy za części odmiennej redakcji
Rozm. I.
1) „ U r y w e k z W y k ł a d u N a u k i “ m ó w i — p o c z ę ś c i w s t ę p n e j , k t ó r e j b r a k u j e — o t r o j a k i e m t ł u m a c z e n i u p o s ą g u S a t u r n a , a p o t e m o o w y c h T r ó j c a c h s i ł w y n i k a j ą c y c h j e d n a z d r u g i e j n a p o c z ą t k u k o s m o g o n i c z n e g o p r o c e s u : z u p e ł n i e t a k s a m o j a k w L . d o R. i w R o z m . I r e d . A . D a l s z y c i ą g j e d n a k j e s t z u p e ł n i e o d m i e n n y ; g ł ó w n ą j e g o t r e ś c i ą j e s t s t o s u n e k ś w i a t a f i z y c z n e g o d o ś w i a t a d u c h o w e g o . P o c z e m z a c z y n a s i ę r z e c z o c e l a c h f i n a l n y c h . 2 ) D a l s z y i t o z a p e w n e z m a ł ą l u k ą b e z p o ś r e d n i — c i ą g p o p r z e d n i e g o f r a g m e n t u p o d a ł G u b r . t a m ż e o s o b n o j a k o „ U r y w e k o o j c z y ź n i e “ . P r z e d m i o t e m j e g o s ą c e l e f i n a l n e i s t o s u n e k P o l s k i d o t y c h c e l ó w ; d y s p o z y c j a t a s a m a j a k w L . d o R. F r a g m e n t t e n m a d r o b n ą l u k ę f o r m a l n ą w p o ś r o d k u , z d a j e s i ę5
*jednak, że jest skończony. Pod wzglądem w artości poetyckiej i s t o p n i a w y k o ń c z e n i a s t o i t a r e d a k c j a d a l e k o w y ż e j o d r e d . A . i n a l e ż y w o g ó l e d o n a j p i ę k n i e j s z y c h p o m n i k ó w p r o z y S ł o w a c k i e g o . P o d w z g l ę d e m d y d a k t y c z n y m j e d n a k u s t ę p u j e o n a p o p r z e d n i e j r e d a k c j i i L i s t o w i d o R., i o i l e b y o n e n i e i s t n i a ł y , z a s t ą p i ć b y i c h n i e m o g ł a .
Rozm owa I: redakcja
C . — R e d a k c j i t e j m a m y t y l k o p o c z ą t e k , k t ó r y z a p e w n e n i e m i a ł n i g d y d a l s z e g o c i ą g u . Z n a j d u j e o n s i ę u G u b r . n a s t r . 1 5 9 ( w . 1 - 2 2 ) , w c i e l o n y w r a z z p r z e d m o w ą d o G e n e z i s d o D r u g i e j R o z m o w y ! — M i m o k r ó t k o ś c i . S w o j e j j e s t t o r e d a k c j a b a r d z o c i e k a w a . P o d c z a s k i e d y w L. d o R . i w i n n y c h r e d a k c j a c h R o z m ó w t o k o p o w i a d a n i a h i s t o r y c z n e g o (tj. d z i e j e p r a c y g e n e z y j s k i e j d u c h a ) d o p r o w a d z o n e g o w G e n e z i s d o s t w o r z e n i a c z ł o w i e k a , p r z e r w a n y j e s t w y w o d a m i d o g m a - t y c z n e m i , w z g l ę d n i e p o l e m i c z n e m i (z w y j ą t k i e m m a ł e g o u s t ę p u 0 u p a d k u g r z e c h o w y m ) , a d a l s z y w ą t e k h i s t o r y c z n y , o b e j m u j ą c y p o c h ó d d u c h a p r z e z d z i e j e l u d z k o ś c i , p o d j ę t y j e s t d o p i e r o n a s a m y m k o ń c u w „ R o m a n s i e H . i H . “ : t u t a j t a c z ę ś ć o s t a t n i a z a c z e p i a w p r o s t o G e n e z i s , a c a ł y w y k ł a d p o z o s t a j e n a l i n j i h i s t o r y c z n e j .Rozm owa II: redakcja A.
— T o , c o ś l a d e m B i e g e l e i s e n a w y d a ł G u b r . j a k o „ W y k ł a d N a u k i “ , s k ł a d a s i ę , j a k p o w i e d z i a n o , z d w ó c h c z ę ś c i . P o c z ą t e k c z ę ś c i d r u g i e j z a w i e r a u s t ę p , b r z m i ą c y p o n i e k ą d d o s ł o w n i e t a k s a m o , j a k p e w i e n u s t ę p c z ę ś c i p i e r w s z e j ( G u b r . s t r . 1 8 4 — o m e t e m p s y c h o z i e i p a n t e i z m i e ) . P o n i e w a ż w j e d n y m u t w o r z e t a k i e p o w t ó r z e n i e j e s t n i e m o ż l i w e , n a r z u c a s i ę p r z e t o p o d e j r z e n i e , ż e d w i e c z ę ś c i W . N . n a l e ż ą d o o d m i e n n y c h r e d a k c y j . P o s z u k i w a n i a w t y m k i e r u n k u d a ł y r e z u l t a t p o z y t y w n y : o d n a l a z ł y s i ę d o ś ć l i c z n e s z c z ą t k i o d m i e n n e j r e d a k c j i c z ę ś c i p i e r w s z e j W . N ., k f ó r a t o r e d a k c j a ( r e d . A .) s t a n o w i j e d n ą c a ł o ś ć z c z ę ś c i ą d r u g ą W . N . N a t o m i a s t c z ę ś ć p i e r w s z a W , N . t a k , j a k j ą p o d a j e B i e g . i G u b r . , s t a n o w i r e d a k c j ę B ., k t ó r e j b r a k u j e d a l s z e g o c i ą g u , tj . c z ę ś c i d r u g i e j , o b e j m u j ą c e j „ R o m a n s H . i H . “ . C z ę ś c i p i e r w s z e o b u r e d a k c y j z a j m u j ą s i ę „ o p i n j a m i t e r a ź n i e j s z e g o ś w i a t a “ , w r e d . B. j e d n a k H e l i o n n a r o z k a z M i s t r z a ( T ł u m a c z a S ł o w a ) f o r m u ł u j e z a r z u t y , j a k i e b y p r z e c i w n a u c e g e n e z y j s k i e j c z y n i l i p r a w d o p o d o b n i e k o l e j n o : ś w i ę t o s z e k ( c z ł o w i e k ś w i e c k i ) , d o k t o r , w y z n a j ą c y n a u k ę G a l l a , i f i l o z o f - h e g l i s t a ; w r e d . A d o p o l e m i k i s t a w i a j ą s i ę w e w ł a s n e j o s o b i e — k s i ą d z , d o k t o r 1 f i lo z o f . S c e n a r j u s z te j R o z m o w y , k t ó r e g o w n i e j z p o w o d u d e f e k t ó w b r a k u j e — o d n a j d u j e m y w z ł o m k u j e j w e r s j i w i e r s z o w a n e j , w y d r u k o w a n e j p o r a z p i e r w s z y w „ L a m u s i e “ III :Tłumaczył nam ostatnie ducha tajemnice Jasno — cicho — a gwiazdy jakó gołębice Przelatywały niebem przez różane zorze, Czasami deszczem złotym sypiąc się na morze.
O układzie dialogów genezyjskich Słowackiego 69
A wygładzona fala morska w turkus blady Przypominała brzegi oliwnej Hellady,
Gdy oto — z bliskiej wioski — ż siwizną na głowie, Przyszli tej nowej wiary niby trzej sędziowie: Ksiądz pleban, który zwykle zostawiał do woli Wiarę ludziom, a bronił zbrodni i swawoli, Teraz, dziwnym zapałem dla wiary przejęty,
Niósł wojnę, — z nim szedł doktor — człowiek, mniej niż święty, Ale uczciwy lekarz... Wzięli też z gasthoffa
Do pomocy... pół-niemca, prawie-filozofa, I szli... wojnę wydawać Genezyjskim dziejom...
P r z y j ą w s z y h i p o t e z ę ( k t ó r a s i ę s t w i e r d z i ł a ) , ż e d y s p o z y c j a n i e z n a n e j r e d a k c j i A o d p o w i a d a ć b ę d z i e d y s p o z y c j i r e d a k c j i B, z r e k o n s r u o w a ł e m j ą — o i l e i s t n i e j ą c y m a t e r j a ł n a t o p o z w a l a ł — w s p o s ó b n a s t ę p u j ą c y : 1) U G u b r . n a s t r . 3 2 3 — 3 2 8 p o d t y t u ł e m „ F r a g m e n t f i l o z o f i c z n y “
II
z n a j d u j e s i ę z ł o m e k j a k i e g o ś d i a l o g u , z u p e ł n i e n i e z r o z u m i a ł y z p o w o d u c a ł k i e m b ł ę d n e g o u k ł a d u . Z u t w o r u t e g o r e k o n s t r u u j ę f r a g m . 1, 4 i 6 r e d . A . F r a g m e n t 1 = G u b r . s t r . 3 2 6 w . 1 3 5 „ T e r a z u d a j e c i e . . . “ d o s ł ó w „ d z i e c k o c h ł o p s k i e “ w . 1 7 9 , - j - w . 3 d o w. 61 „ t a j e m n i c ą “ .2) W Lamusie III ustęp p. t. „Rozmowa z Księdzem“.
3 )
Gubr. w Odmianach tekstu do W.
N .na str.
5 1 7do
5 1 8od słów: „Dziwi m nie“ do „...w sercach na wieki“.
4 ) G u b r . s t r . 3 2 4 w . 6 2 d o s t r . 3 2 6 w . 1 3 4 . 5 )
W
t e k s tW.
N . u G u b r . n a s t r . 191 d o s t a ł s i ę u s t ę p t a m n i e n a l e ż ą c y , o b e j m u j ą c y w . 103 1 d o 1 0 6 4 , i t o w y d r u k o w a n e n a o d w r ó t . N a l e ż y o n d o r e d . A p o u p o r z ą d k o w a n i u w t e n s p o s ó b : w . 1 0 4 5 ( „ . . . a b y m a t k i “ ) d o w . 1 0 6 4 ( „ . . . k o n s e r w y t w o j e d o k t o r z e “ ) -f - w . 1 0 3 1 ( „ T y f i l o z o f i e . . . “ ) d o w . 1 0 4 4 ( „ n i e o c e m - b r o w a n a “ ). 6 ) G u b r . s t r . 3 2 7 w . 1 8 4 ( . . . „ s i ę n a n i c h “ ) d o s t r . 1 2 8 w . 2 1 8 ( „ m i e ć p i e k ł o “ ). 7 ) U G u b r . n a s t r . 3 3 4 — 3 3 5 j a k o „ F r a g m e n t f i l o z o f . V “ z n a j d u j e s i ę z ł o m e k u t w o r u , k t ó r e g o t r e ś c i ą j e s t j a k i e ś ł a j a n i e . N a p r z y n a l e ż n o ś ć t e g o f r a g m e n t u r z u c a j ą ś w i a t ł o s ł o w a ( w . 13 d o 1 4 ) „ o j a k m a r n i s ą ci, k t ó r z y n a d y s p u t ę z z i m n e m i s e r c a m i p r z y c h o d z ą ! N a d y s p u t ę p r z y c h o d z i c i e . . . “ i t d . R o z s t r z y g a j e d n a k s k r e ś l o n y r z u t p i e r w s z y w . 3 2 :„Helois, gdzie są ci ludzie? — Mistrzu, mówiłeś zapatrzony w miesiąc wschodzący... a oni, ruszywszy ramionami, odeszli*.
Po tem skreśleniu mistrz mówi dalej, niewątpliwie jednak
te lub podobne słowa powrócą... Ksiądz, doktor i filozof odejdą,
a mistrz, pozostanie z uczniami swymi i zacznie mówić o tych,
które właśnie usłyszeli, „opiniach teraźniejszego świata“ :
„Jakże tych ludzi przekonać, kiedy k s i ą d z ma dziesięć niewy tłumaczonych podstaw wiary swojej...* itd.
70 Jan Gw. Pawlikowski
A od tych słów zaczyna się część druga W. N., która tu
tedy ma nastąpić.
8 ) C z ę ś ć d r u g a W . N ., G u b r . str. 194 d o 2 21. Ż e ta c z ę ś ć W . N . d o r e d a k c j i A n a l e ż y , d o w o d z i j u ż t o s ł o w o „ k s i ą d z “ , s t o j ą c e z a r a z w p i e r w s z y m w i e r s z u ; w w . 1 0 0 — 101 p o w i e d z i a n o :
„...tu znów odsyłam was do mojej rozmowy z doktorem, który przyznał...* itd.
N a j s i l n i e j j e d n a k d e c y d u j ą c y m j e s t w . 4 3 — 4 5 :
.Dobrze więc, że nam Pan Bóg zesłał tych ludzi, którzy o półno cnej godzinie wmięszali się do rozmowy... albowiem gdyś był Elionie przejrzał w przeszłość i domyślił się celów finalnych ducha... potrzeba było, abyś usłyszał teraźniejszy ton świata*.
R o z m o w a t a , j e ś l i n i e j e s t s k o ń c z o n a , t o , j a k s ą d z ę , b a r d z o n i e w i e l e t y l k o d o z a k o ń c z e n i a j e j f o r m a l n e g o b r a k u j e . O s t a t n i e s ł o w a H e l i o n a ( „ T e r a z , M i s t r z u , s a m s i e b i e z n a l a z ł e m “ ) d o w o d z ą , ż e o n i m j u ż m o w y n i e b ę d z i e ; M i s t r z z w r ó c i ł s i ę d o H e l o i s , a b y d o p o w i e d z i e ć j e j d z i e j e — i d o p o w i e d z i a ł j e d o o s t a t k a . T e m a t w i ę c z o s t a ł w y c z e r p a n y . W i e r s z o w a n a w e r s j a „ R o m a n s u H . i H . “ , t. z w . „ T e o g o n j a “ n i e b e z p o w o d u k o ń c z y s i ę w t y m s a m y m p u n k c i e ; z a p e w n e i o n a j e s t s k o ń c z o n a . — M i ę d z y p o - s z c z e g ó l n e m i f r a g m e n t a m i p o z o s t a j ą l u k i , n i g d z i e n i e ł ą c z ą s i ę o n e b e z p o ś r e d n i o ; p r z e z p o r ó w n a n i e j e d n a k z r e d a k c j ą В m o ż e m y s o b i e t e l u k i t r e ś c i ą z a p e ł n i ć . J u l . K l e i n e r z a u w a ż y ł b y ł r ó w n i e ż , 'ż e d w i e c z ę ś c i W . N . n i e n a l e ż ą d o t e j s a m e j r e d a k c j i i p r ó b o w a ł r e k o n s t r u k c j i R e d . A ., k t ó r ą n a z y w a r e d a k c j ą d r u g ą : 1. f r a g m e n t , k t ó r y p o d a ł e m w m o j e j r e k o n s t r u k c j i j a k o f r a g m e n t 7 . ; p o m i e s z c z e n i e t o j e s t n i e w ą t p l i w i e b ł ę d n e , a r g u m e n t y p o d a ł e m w y ż e j , — j a s n e m j e s t z r e s z t ą , ź e g d y b y r o z m o w a r o z p o c z ą ć s i ę m i a ł a o d ł a j a n i a „ n a d y s p u t ę p r z y c h o d z i c i e i t d . “ , t o w o g ó l e n i e b y ł a b y p r z y s z ł a d o s k u t k u ; — 2. f r a g m e n t p o d a n y w m e j r e k o n s t r u k c j i j a k o f r a g m . 3 ; — 3. w y d r u k o w a n e u G u b r . n a s t r . 3 2 3 — 3 2 7 „ F r a g m e n t f i l o z o f .
II“,
k t ó r y K l e i n e r p r z y t a c z a t u b e z ż a d n y c h u w a g , p o d c z a s g d y w m o j e j r e k o n s t r u k c j i z o s t a ł o n r o z c z ł o n k o w a n y , a c z ę ś c i j e g o z a j m u j ą m i e j s c e 1, 4 , 6 ; — 4.KI.
w y ł ą c z a c a ł y k o ń c o w y u s t ę p c z ę ś c i p i e r w s z e j W . N . ( G u b r . s t r . 1 9 0 — 1 9 3 ) w . 1 0 0 9 d o 1 1 1 4 i p o m i e s z c z a g o t u t a j , o c z e m z o b . n i ż e j p o d R e d . B . ; z u s t ę p u t e g o w y ł ą c z y ł e m b y ł t y l k o c z ę ś ć j a k o f r a g m e n t 5 ; — 5. p o m i e s z c z o n y n a s t r . 3 3 6 u G u b r . „ F r a g m . f i l o z .VI“,
z a c z e m m o j e m z d a n i e m n i c n i e p r z e m a w i a , a r a c z e j j u ż c h y b a d o R e d . B .możnaby go dołączyć;
—6. zakończeniem Rozm. II (u KI.
„Rozm. III“, gdyż część drugą W. N. za trzecią rozmowę uważa)
chce mieć KI. t. zw. „List Apostolski“. Słusznie, jak sądzę, choć
odmienne mam ku temu powody, występuje KI. przeciw twier
dzeniu Tretiaka, jakoby ten utwór był listem do Krasińskiego.
Niemniej w żadnym razie nie jest on zakończeniem Rozm. II.
To pierwsze zdanie, które Tretiakowi nasunęło jego hipotezę,
O układzie dialogów genezyjskich Słowackiego
71
d o p r o w a d z a K l e i n e r a d o m n i e m a n i a , ż e z w r ó c o n e o n o j e s t d o H e l i o n a . . . „ W y ż s z e g o h y m n u s p o d z i e w a ł e m s i ę z u s t t w o i c h , a l e m ł o d z i e n i e c j e s t e ś i w i z j e T w o j e s ą jeszcźfe p e ł n e b l a s k ó w l a t a j ą c y c h . . . “ N i c z g o ł a n i e w s k a z u j e n a t o , a b y t u , p o d k o n i e c R o z m . I I , z u s t H e l i o n a m i a ł w y j ś ć „ h y m n “ j a k i ś l u b c o ś , c o b y h y m n e m m o g ł o b y ć n a z w a n e . W c i ą g u r o z m o w y j e s t o n b i e r n y i o b o j e z H e l o i s s t a n o w i ą t y l k o n i b y c h ó r · d l a M i s t r z a . G d y b y s i ę z a ś b y ł w y p o w i e d z i a ł , d l a c z e g o h y m n z u s t j e g o n i e m i a ł b y b y ć d o ś ć w y s o k i ? J a k i b y ł b y w t e m z a m i a r p o e t y ? J e s t o n p r z e c i e ż o s o b ą f i k c y j n ą , a S ł o w a c k i u t o ż s a m i a g o c z ę s t o z s o b ą s a m y m . D r u g i e z d a n i e „ L i s t u A p o s t . “ z a c z y n a s i ę o d s ł ó w :„Oto usiedliśmy przy 'nogach Pana naszego Chrystusa, na progu u bramy z jednej perły...*
z a t e m p o p r z e d n i o m u s i a ł a b y b y ć m o w a o „ J e r o z o l i m i e s ł o n e c z n e j “ , o „ r z e c z a c h o s t a t e c z n y c h “ . O t e m z a ś j e s t m o w a n a k o ń c u p i e r w s z e j R o z m o w y t a k r e d . A , j a k w R e d .
Ъ
; j e ż e l i g d z i e , t o t a m L i s t A p o s t . m ó g ł b y n a l e ż e ć . J e d n a k o w o ż w i s t n i e j ą c y c h r e d a k c j a c h n i e w i d z ę t a m d l a n i e g o m i e j s c a . N i e j e s t j e d n a k w y - k l u c z o n e m , ż e m ó g ł b y t u n a l e ż e ć w j a k i e j ś i n n e j n i e z n a n e j w e r s j i .R o z m o w a II. R edakcja B.
T ę r e d a k c j ę s t a n o w i „ c z ę ś ćI
W . N . “ , z w y ł ą c z e n i e m w .1031 — 1064
( G u b r . s t r .191),
k t ó r e n a l e ż ą j a k o f r a g m . 5 d o R e d . A. — K l e i n e r w y ł ą c z a c a ł y k o n i e c t e j c z ę ś c i p o c z ą w s z y o d w .1009,
z t e g o p o w o d u , ż e j a k o b y z p o p r z e d n i m t e k s t e m s i ę n i e ł ą c z y . G d y b y n a w e t t a k b y ł o , t o i w t e d y t r z e b a b y z t e g o w y ł ą c z o n e g o u s t ę p u w y ł ą c z y ć w .1031
d o1064,
k t ó r e ż a d n e g o z w i ą z k u z n i m n i e m a j ą . J e d n a k ż e w .1009
z w i ą ż e s i ę d o s k o n a l e z t e k s t e m p o p r z e d n i m , j e ś l i z r z u t u p i e r w s z e g o , b e z p o ś r e d n i o p r z e d n i m w y k r e ś l o n e g o , z r e s t y t u u j e m y w i e r s z p r z e z p o m y ł k ę r a z e m z n i m w y k r e ś l o n y : „ H e l i o n : O p o ż y t e k t y c h s p o s t r z e ż e ń z a p y t a c i ę ś w i a t t e r a ź n i e j s z y “ . A d a l e j w .1009:
„ T ł u m a c z S ł o w a : Z a r a z ci g o w y k a ż ę “ — i d a l s z y c i ą g ś c i ś l e l o g i c z n i e z w i ą z a n y .R o zm o w a II. R edakcja C.
W R a p t u l a r z u ( G u b r . s t r .381)
z n a j d u j e s i ę u s t ę p z a c z y n a j ą c y s i ę o d s ł ó w :„A ternz, Helionie mój, wybudowany cały, z przeszłości wyprowa dzony — do celów ostatecznych zaniesion niby orła skrzydłami, zwróć oczy na różnorodne ludzkie opinje...“
I p o d c z a s k i e d y w R e d . A . o p i n j e t e r e p r e z e n t o w a ł o t r z e c h ż y w y c h l u d z i , k i e d y w R e d . B , n a ś l a d u j ą c f i k c y j n y c h i n t e r l o k u t o r ó w , p r z y t a c z a ł j e H e l i o n , t u t a j n i e m a j u ż ś l a d u z k s i ę d z a c z y „ ś w i ę t o s z k a “ , d o k t o r a i f i l o z o f a , a o p i n j e t e r a ź n i e j s z e g o ś w i a t a p r z y t a c z a i z b i j a s a m M i s t r z . W y w ó d c a ł y j e s t n a d t o b a r d z o s k r ó c o n y . W y d a j e s i ę , ź e g e n e t y c z n a l o g i k a p o m y s ł u w s k a z u j e
72
Jan Gw. Pawlikowski t a k i e n a s t ę p s t w o c h r o n o l o g i c z n e p o s z c z e g ó l n y c h R e d a k c j i : A , B , C ; c z w a r t y w r e s z c i e s t a d j u m r e p r e z e n t o w a ł b y L . d o R., g d z i e w o g ó l e c a ł a c z ę ś ć p o l e m i c z n a j e s t w y k r e ś l o n a . — K l e i n e r z e s ł ó w : „ H e l i o n i e m ó j , w y b u d o w a n y c a ł y , z p r z e s z ł o ś c i w y p r o w a d z o n y “ — w n o s i , ź e u s t ę p t e n m i a ł n a s t ą p i ć d o p i e r o n a k o ń c u r o z m ó w , p o „ R o m a n s i e H . i H . “ , k t ó r y p r z e s z ł o ś ć H e l i o n a w d z i e j a c h l u d z k o ś c i o p o w i a d a . W t e j w i ę c r e d a k c j i c z ę ś ć p o l e m i c z n a s t a n o w i ł a b y n i e c z ę ś ć ś r o d k o w ą , a l e o s t a t n i ą . W t e d y b y ć - b y t e ż m o g ł o — j a k s ą d z ę — ż e p o p r z e d z a ł a b y j ą R e d a k c j a C . R o z m . I, g d z i e „ R o m a n s H . i H . “ b e z p o ś r e d n i o p o G e n e z i s n a s t ę p u j e . J e d n a k ż e o w o „ w y b u d o w a n i e “ i „ w y p r o w a d z e n i e z p r z e s z ł o ś c i “ m o ż e o d n o s i ć s i ę r ó w n i e ż t y l k o d o p o w s t a n i a k s z t a ł t u l u d z k i e g o H e l i o n a , z a t e m d o d z i e j ó w k s z t a ł t o t w ó r c z y c h , o p o w i e d z i a n y c h w G e n e z i s ; s ł o w a : „ d o c e l ó w o s t a t e c z n y c h z a n i e s i o n “ p r z e m a w i a j ą t e ż z a n a s t ę p s t w e m p o R o z m . I, z a t e m z a u k ł a d e m a n a l o g i c z n y m d o u k ł a d u R e d . A . i R e d . B . M i m o t o h i p o t e z a K l e i n e r a n i e j e s t w y k l u c z o n a , g d y ż w r a z i e p o ł ą c z e n i a r e d a k c y j С p i e r w s z e j i d r u g i e j R o z m o w y r z e c z o c e l a c h f i n a l n y c h z n a j d o - w a ć b y s i ę m u s i a ł a n a k o ń c u R o z m . I R e d . C ., w i ę c p o d o b n i e j a k w L . d o R . p o R o m a n s i e H . i H . ( G e n e z i s , — R o m a n s H . i H . = R o z m . I R e d . C , — r z e c z o c e l a c h f i n a l n y c h , — c z ę ś ć p o l e m i c z n a = R o z m . II R e d . C ) .W zajem ny sto su n e k Redakcyj i ich c h ro n o lo g ia .
— P o m i j a j ą c R e d a k c j e C , k t ó r e s ą t y l k o z i o m k a m i i o k t ó r y c h m o ż l i w e j ł ą c z n o ś c i d o p i e r o c o w s p o m n i a ł e m , z a c h o d z i p y t a n i e , j a k ł ą c z ą s i ę z e s o b ą R e d a k c j e A i В j e d n e j i d r u g i e j R o z m o w y . N a p o z ó r k a ż d a z r e d a k c y j R o z m . I m o ż e s i ę ł ą c z y ć z k a ż d ą z r e d a k c y j R o z m . 11, d l a t e g o t r a k t o w a ł e m j e t e ż d o t ą d o s o b n o . T r z e b a j e d n a k z a u w a ż y ć c o n a s t ę p u j e : 1) c o d o c h r o n o l o g i j p o s z c z e g ó l n y c h r e d a k c y j , t o m o ż n a s t w i e r d z i ć , ż e R e d . A R o z m . I j e s t s t a r s z a o d L . d o R. A m i a n o w i c i e o k o l i c z n o ś ć , ź e w r ó ż n y c h r e d a k c j a c h t e j s a m e j R o z m o w y i w L. d o R. z n a j d u j ą s i ę u s t ę p y n i e t y l k o a n a l o g i c z n e , a l e p r a w i e d o s ł o w n i e p o w t ó r z o n e , p o z w a l a n a z a s t o s o w a n i e p e w n e j s z c z e g ó l n e j m e t o d y o z n a c z e n i a i c h w z g l ę d n e g o w i e k u . J e ż e l i b o w i e m w r e d a k c j i X p i e r w s z e r z u t y p o s z c z e g ó l n y c h z d a ń c z y w y r a z ó w i d e n t y c z n e s ą z t e k s t e m r e d a k c j i N . , a z a c h o d z ą p o p r a w k i w d r u g i m r z u c i e , n i e d z i e j e s i ę z a ś n i c p o d o b n e g o w r e d . N . w s t o s u n k u d o r e d . X, t o m o ż n a n a p e w n o w n o s i ć , z w ł a s z c z a j e ś l i s i ę t o k i l k a k r o t n i e p o w t a r z a , ź e r e d . X . j e s t r e d a k c j ą p ó ź n i e j s z ą . W d a n y m p r z y p a d k u p o r ó w n a n i e k r e ś l e ń w u s t ę p a c h o - „ R a j s k i m d n i u “ d o w o d z i s t a r s z e ń s t w a R o z m . I R e d . A . o d L . d o R ., r e z u l t a t p r z e c i w n y t e m u , c o t w i e r d z i ł e m b y ł w M i s t y c e S ł o w a c k i e g o . P r o b l e m w i e k u L. d o R. p r z e d s t a w i a s i ę j e d n a k d z i s i a j w o g ó l e i n a c z e j z c h w i l ą , g d y m a m y k i l k a r e d a k c y j R o z m ó w , b y ć b o w i e m m o ż e , ż e i n n e r e d a k c j e s ą o d L . d o R. m ł o d s z e . R e d . A . R o z m . II, w s z c z e g ó l n o ś c i R o m a n s H . i H . , z d a j ą s i ę b y ć r ó w n i e ż s t a r s z e o d L .do
R ., g d y ż p o e t a , w p r o w a d z a j ą c t e n R o m a n sdo
L i s t u , p o w i a d a ,O układzie dialogów gerezyjskich Słowackiego 7 3 ź e u ż y j e s p o s o b u p r z e d s t a w i e n i a d z i e j ó w d u c h a w h i s t o r j i , j a k i e g o u ż y ł b y ł j u ż r a z , k i e d y t ł u m a c z y ł b y ł r z e c z y „ n i c n i e w i e d z ą c e j m ł o d o ś c i “ . T o o d n o s i ć s i ę m o ż e t y l k o d o Z o f j i i S z c z ę s n e g o W ę g i e r s k i c h , a t e m t ł u m a c z e n i e m b y ł a a l b o t. z w . T e ó - g o n j a , a l b o R o m . II z H . i H . T r u d n o z a ś u z n a ć „ T e o g o n j ę “ z a s t a r s z ą o d R o z m o w y . — C o d o R e d . B . R o z m . I, t o z a w i e r a o n a c y t a t y z „ S a m u e l a Z b o r o w s k i e g o “ , w „ Z b o r o w s k i m “ z a ś z n a j d u j ą s i ę u s t ę p y ( „ e p i z o d e g i p s k i “ !), b ę d ą c e r e m i n i s c e n c j ą R o m a n s u H . i H . , c z y l i R o z m . II R e d . A . W y n i k a z t e g o , ż e R e d . B . R o z m . I j e s t m ł o d s z ą o d R e d . A. R o z m . II. — M e t o d ą p o r ó w n y w a n i a k r e ś l e ń ( u s t ę p o c u d o w n y m o b r a z i e !) s t w i e r d z i ć m o ż n a n a p e w n e , ż e R e d . B . R o z m . II j e s t m ł o d s z ą o d R e d . A . t e j ż e r o z m o w y . Z n a j d u j ą c a s i ę w n i e j w z m i a n k a o w i z j i o g n i o w e j , k t ó r a w e d l e z a p i s e k R a p t u l a r z a m i a ł a m i e j s c e w n o c y z 2 0 n a 21 k w i e t n i a 1 8 4 5 r o k u , w s k a z u j e , ż e p o w s t a ł a p o t e j d a c i e . O k o l i c z n o ś ć , ź e L . d o R . o d p o w i a d a t r e ś c i ą R o z m . I R e d . A ., a R e d . B . o d o b u t y c h u t w o r ó w b a r d z o s i ę r ó ż n i , z d a w a ł a b y s i ę p r z e m a w i a ć z a t e m , ż e R e d . B. m ł o d s z a j e s t o d L . d o R. — O m a w i a o n a s z e r o k o s t o s u n e k d o ś w i a t a d u c h ó w , p o d c z a s g d y L . d o R. w y r a ź n i e b l i ż s z e o m a w i a n i e t e j s p r a w y w y k l u c z a ( w . 9 2 9 - 9 3 8 ) . N i e j e s t t o j e d n a k a r g u m e n t d e c y d u j ą c y . — T y l e n a r a z i e d a s i ę p o w i e d z i e ć o c h r o n o l o g j i ; j e s t t o w k a ż d y m r a z i e w a ź n e m d l a o z n a c z e n i a w z a j e m n e g o s t o s u n k u r e d a k c y j . — 2 ) T o , ź e o b i e R e d a k c j e A s t a r s z e s ą o d R e d a k c y j B, w s k a z u j e , ź e n a l e ż ą o n e d o s i e b i e , s t a n o w i ą c w s p ó l n ą R e d . A. o b u R o z m ó w . Z a p o d o b n ą w z a j e m n ą ł ą c z n o ś c i ą R e d a k c y j В p r z e m a w i a j ą s ł o w a H e l i o n a w R o z m . II R e d . В ( o s a k r a m e n t a c h ) : „ s ą d z ę , ż e w p r z e s z ł e j r o z m o w i e , m ó w i ą c o z w i ą z k u d u c h a z d u c h e m ś w i a t a , w y j a ś n i ł e ś p o t r z e b ę ż y w i e n i a s i ę s a k r a m e n t a l n ą S ł o w a p o t ę g ą “ . 0 t y m z a ś „ z w i ą z k u z d u c h e m ś w i a t a “ m ó w i R e d . В a n i e R e d . A R o z m . I. P o ł ą c z e n i e R e d . В R o z m . I z R e d . A R o z m . II 1 s t ą d j e s t n i e m o ż l i w e , ź e w t y m p r z y p a d k u z o s t a ł a b y w a ż n a l u k a w g e n e z y j s k i e j o p o w i e ś c i : G e n . z D . k o ń c z y s i ę n a s t w o r z e n i u c z ł o w i e k a , R o m a n s H . i H . w R e d . A p o d e j m u j e d a l s z ą o p o w i e ś ć p o j e g o u p a d k u , a o u p a d k u s a m y m m ó w i t a R e d a k c j a w R o z m o w i e I ; w R e d . В n i e m a z a ś o t e m m o w y . P r z e t o w R e d . В R o m a n s H . i H . m u s i a ł b y p o d j ą ć o p o w i a d a n i e w c z e ś n i e j , a b y z a p e ł n i ć t ę l u k ę . O b i e R e d a k c j e В s t a n o w i ą j e d n ą c a ł o ś ć , k t ó r e j b r a k u j e o s t a t n i e j c z ę ś c i .
D w ie c z y trzy R o z m o w y ? Jaki p rzysłu gu je tytuł u tw o
row i
? — W R e d a k c j i A m o ż n a n i e w ą t p l i w i e r o z r ó ż n i ć t r z y R o z m o w y , w t a k i m r a z i e j e d n a k t y l k o p i e r w s z ą i t r z e c i ą n a z w a ć m o ż n a R o z m o w ą z H e l i o n e m i H e l o i s ; d l a c a ł o ś c i t r z e b a b y p o m y ś l e ć o i n n y m t y t u l e ( n p . „ T r z y R o z m o w y “ ). M o ż n a j e d n a k t a k ż e r o z m o w ę z k s i ę d z e m e t c . u z n a ć t y l k o z a e p i z o d i z ł ą c z y ć j ą z c z ę ś c i ą o s t a t n i ą w j e d n ą R o z m o w ę . C o d o R e d . B, w ł a ś c i w i e n a l e ż a ł o b y t u m ó w i ć o j e d n e j t y l k o R o z m o w i e . J e ż e l i b o w i e m t o c z y s i ę r o z m o w a w c i ą g u j e d n e j i t e j s a m e j n o c y74 Jan Gw. Pawlikowski m i ę d z y t e m i s a m e m i o s o b a m i i ż a d e n e p i z o d j e j n i e p r z e r y w a ( j a k w R e d . A ), n a j a k i e j p o d s t a w i e m o ż n a m ó w i ć o k i l k u r o z m o w a c h ? J e ż e l i w R o z m . II R e d . В j e s t w y r a ź n a w z m i a n k a 0 „ p o p r z e d n i e j r o z m o w i e “ , j e s t t o z a p e w n e m i m o w o l n a r e m i n i s c e n c j a p i e r w s z e j r e d a k c j i . A l e s k o r o j u ż d w i e R o z m o w y m u s i m y t u r o z r ó ż n i ć , c z y t r z e b a u z n a ć j e s z c z e t r z e c i ą ? J e s t t o m o ż e t y l k o s u g g e s t j a p i e r w s z e g o w y d a n i a , w k t ó r e m W y k ł a d N a u k i ( — R o z m . II) p o d z i e l o n o n a d w i e c z ę ś c i . Z n a j d u j e s i ę w p r a w d z i e w r ę k o p i s a c h f r a g m e n t ( G u b r . s t r . 3 3 6 ) , n i e w i a d o m o d o c z e g o n a l e ż ą c y , p r z y k t ó r y m ( b e z z w i ą z k u , n a p i s a n o : „ R o z m o w a II I“ , 1 p r z e k r e ś l o n o o b o k t e g o s ł o w a : „ T e r a ź n i e j s z o ś ć z p r z e s z ł o ś c i “ , t a k i z a ś t y t u ł m a w L . d o R. R o m a n s H . i H . — D o w o d z i t o t y l k o , ź e w p e w n y m m o m e n c i e m i a ł S ł o w a c k i z a m i a r o d r ó ż n i ć t ę c z ę ś ć j a k o R o z m . III. Z r e s z t ą p r z y z n a j ę , ż e t r o i s t y p o d z i a ł m a t u s w o j e d o g o d n o ś c i i o d p o w i a d a n a t u r z e t r e ś c i , j a k k o l w i e k j a k o p o d z i a ł n a „ r o z m o w y j e s t n i e l o g i c z n y . P o z o s t a w i a m t ę k w e s t j ę o t w a r t ą ; j e s t t o t y l k o k w e s t j a d o p i s a n i a t y t u ł u p r z e d c z ę ś c i ą t r z e c i ą . Z a n a j o d p o w i e d n i e j s z y t y t u ł d l a c a ł o ś c i u w a ż a m t y t u ł : „ R o z m o w y z H e l i o n e m i H e l o i s “ , c h o c i a ż d l a R e d . A w r a z i e r o z r ó ż n i e n i a t r z e c h r o z m ó w j e s t o n w ł a ś c i w i e n i e l o g i c z n y . T y t u ł „ W y k ł a d N a u k i “ w ż a d n y m w y p a d k u o s t a ć s i ę n i e m o ż e , R o z m o w y b o w i e m n i e z a w i e r a j ą n a j w a ż n i e j s z e j c z ę ś c i n a u k i , k t ó r a m i e ś c i s i ę w G e n . z D .
Inne d ia lo g i.
— P r ó c z p o w y ż s z y c h R o z m ó w z H . i H . i s t n i e j ą j e s z c z e i n n e d i a l o g i c z n e f r a g m e n t y . I t a k w R a p t u l a r z u ( G u b r . w . 1 3 7 0 — 1 3 8 0 ) j e s t u s t ę p j a k b y z R o z m o w y z H . i H . , d l a k t ó r e g o j e d n a k n i e m o ż n a z n a l e ź ć o d p o w i e d n i e g o m i e j s c a ; j e s t o n w a ż n y z t e g o w z g l ę d u , ż e m a w i e l k i e p o d o b i e ń s t w o z t. z w . „ L i s t e m A p o s t o l s k i m “ , n a c o z w r ó c i ł j u ż u w a g ę K l e i n e r , i c o w s k a z u j e m o ż l i w o ś ć j a k i e g o ś z w i ą z k u „ L i s t u “ z „ R o z m o w a m i “ . F r a g m e n t u G u b r . n a s t r 3 3 6 , z a w i e r a j ą c y a p o s t r o f ę d o P o l s k i , n i e w i a d o m o c z y j e s t d i a l o g i e m , a t y t u ł s t o j ą c y o b o k n i e g o „ R o z m o w a II I“ n i e m a z n i m z w i ą z k u . — W a ż n i e j s z e m i s ą f r a g m e n t y , k t ó r e p r z e d s t a w i a j ą s i ę j a k o u ł a m k i j a k i ś o d r ę b n y c h d i a l o g ó w ; m i ę d z y n i e k t ó r e m i z n i c h o d n a l e ź ć m o ż n a ł ą c z n o ś ć i w t e n s p o s ó b o d r ó ż n i ć t r z y d i a l o g i : А, В i C . W d i a l o g a c h A i В b i o r ą m i ę d z y i n n e m i u d z i a ł t r z y o s o b y „ R o z m ó w z H . i H . “ . T ł u m a c z S ł o w a , z w a n y t u t a j „ b r a t e m s t a r s z y m “ , H e l i o n i H e l o i s , — w d i a l o g u A n a d t o g r o m a d a u c z n i ó w ; w d i a l o g u В n i e m a t y c h u c z n i ó w (i d l a t e g o o b u t y c h d i a l o g ó w ł ą c z y ć z s o b ą n i e m o ż n a ) , n a t o m i a s t w y s t ę p u j e t ł u m l u d z i ; w d i a l o g u С n i e m a H e l i o n a i H e l i o s , m i s t r z s p o s o b e m e w a n g e l i c z n y m m ó w i d o p r z y c h o d z ą c y c h d o n i e g o „ f a r y z e u s z y “ , „ l u d z i k o ś c i o ł a “ , „ l u d z i g r z e b i ą c y c h u m a r ł e “ , „ l u d z i d o b r e j w o l i “ , u c z ą c p r z e z p r z y p o w i e ś c i . P o d c z a s g d y R o z m o w y z H . i H . s ą c z y s t y m d i a l o g i e m d r a m a t y c z n y m , t e s ą d i a l o g a m i e p i c k i e m i , w p l e c i o n e m i wo p o
w i a d a n i e j e d n e g o z u c z e s t n i k ó w . D i a l o g i t e s k ł a d a j ą s i ę z n a s t ę p u j ą c y c h f r a g m e n t ó w :A : 1) R a p t u l a r z , u G u b r . w . 1 6 4 2 — 1 6 7 5 , — 2 ) R a p t u l a r z u G u b r . w . 1 6 2 7 — 1 6 4 1 , — 3 ) G u b r . s t r . 4 7 7 . C e c h ą w s p ó l n ą t y c h f r a g m e n t ó w , k t ó r a w s k a z u j e i c h ł ą c z n o ś ć , j e s t u d z i a ł g r o m a d y u c z n i ó w . B : „ L a m u s “ III s t r . 2 5 3 ; m o ż l i w y b y ł b y z w i ą z e k z d i a l o g i e m C. C : R a p t u l a r z : 1.) u G u b r . w . 2 2 5 0 - 2 2 7 6 , — 2 .) w . 1 4 7 8 d o 1 6 0 1 , — 3 ) w . 2 2 0 3 — 2 2 4 8 , — 4 ) w . 2 6 8 8 - 2 7 1 0 , — 5 ) w . 2 7 1 3 — 2 7 1 8 + 3 1 1 3 2 2 , - 6 ) 2 5 9 2 — 2 6 1 6 . R e k o n s t r u k c j a t e g o d i a l o g u m a t y l k o z n a c z e n i e p r a w d o p o d o b i e ń s t w a . J . K l e i n e r p r ó b o w a ł r e k o n s t r u k c j i d i a l o g u A ., d o k t ó r e g o z a l i c z y ł n a s t ę p u j ą c e z p o d a n y c h p r z e z e m n i e w y ż e j f r a g m e n t ó w : d j a l . A. 1. -f - d t t o 3. -f - R o z m . I R e d . A. 3., a d a l e j s t w i e r d z i ł p r z y n a l e ż n o ś ć d o n i e g o n i e k t ó r y c h p r z y p o w i e ś c i , z a l i c z o n y c h w y żej d o d i a l . С . T ę r e k o n s t r u k c j ę u w a ż a m z a b ł ę d n ą , a s t a n o w c z o n i e m o g ę s i ę z g o d z i ć , a b y t a k z r e k o n s t r u o w a n y d i a l o g m i a ł s t a n o w i ć , j a k c h c e K l e i n e r , r e d a k c j ę p i e r w s z ą W . N . A l e KI. t a k ż e L. d o R. u w a ż a z a j e d n ą z r e d a k c y j ( 4 - t ą ) t e g o s a m e g o u t w o r u ! J e s t t o s t a n o w c z o w a d l i w e r o z s z e r z e n i e p o j ę c i a „ r e d a k c j i “ . F o r m a d i a l o g u ' d r a m a t y c z n e g o ( R o z m . z H . i H . ) m a c h a r a k t e r t a k s w o i s t y , ź e n i e m o ż n a a n i f o r m y l i s t u ( L . d o R .) a n i o p o w i a d a n i a ( d i a l o g A ) c h o ć b y t r e ś c i t e j s a m e j u w a ż a ć t y l k o z a o d m i e n n e „ r e d a k c j e “ . W d o d a t k u d i a l o g A. a n i d y s p o z y c j ą a n i t r e ś c i ą R o z m ó w n i e p r z y p o m i n a , w s p ó l n ą j e s t t y l k o s c e n e r j a i n i e k t ó r e o s o b y d i a l o g u . W r e s z c i e p o j ę c i e „ p i e r w s z e j “ r e d a k c j i j e s t p o j ę c i e m c h r o n o l o g i c z n e m , a o p o w o d a c h t a k i e j c h r o n o l o g i c z n e j k l a s y f i k a c j i K l e i n e r n i e w s p o m i n a i n i e m a t e ż d o t e g o p o d s t a w y .
O układzie dialogów genezyjskich Słowackiego 75
