Henryk Kowalewicz
Średniowieczne zabytki poezji
waganckiej : "Quo miser exul" oraz
"Heu, qui quondam claruit"
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 67/4, 191-198
P a m i ę t n i k L i t e r a c k i L X V I I , 1976, z. 4
HENRYK KOWALEWICZ
ŚREDNIOW IECZNE ZABYTKI P O E Z JI W AG AN CKIEJ: „QUO M ISER E X U L ” ORAZ „HEU, QUI QUONDAM CLA RU IT”
Do niedaw na b yły znane tylk o trz y zab y tk i polsko-łacińskiej poezji należące do k ręg u średniow iecznej lite ra tu ry żakow skiej vel w aganckiej: piosenka o w yborze „żakow skiego k ró la ” — Breve regnum erigitur, oraz dwa rym o w an e listy m iłosne krakow skiego żaka.
P rzed kilku laty zasób ty ch znalezisk znacznie się powiększył. Do w spom nianej piosenki doszły dw ie dalsze, rów nież w iążące się z tygod niem studen ck ich zabaw : M etra de sancto Gallo, o zw yczajow ym w w i gilię dnia św. G aw ła przynoszeniu przez żaków kogutów , k tó re stanow iły daninę dla nauczyciela, oraz A d festa regis incliti. W szystkie te trzy utw o ry pow stały najpraw dopodobniej w szkole p arafialn ej p rzy kościele NM P w K rakow ie. W skazyw ałaby na to w zm ianka w ordynacji z d ru giej połowy w. XIV, m ów iąca o uiszczaniu opłat przez żaków owej szko ły w dniu św. G aw ła — nauczycielow i w tym d n iu każdy żak w inien
przynieść koguta lub pół g ro s z a 1. Jednocześnie opublikow ane zostały następ u jące zab y tk i poezji żakow skiej w Polsce: Responsorium paupe
rum , pieśń proszalna, w raz z n u tam i zanotow ana w rękopisie z r. 1510;
dw ie w ersje, k rakow ska i w rocław ska, proszalnego lis tu O dom ini digni\
Latinale de sta tu scholarium ; a także trz y parodie m odlitw odznacza
jące się c h arak terem w aganckim : De sancto Bibulo collecta, R usticorum
collecta oraz Deo gratias 2.
1 Zob. M. W i s z n i e w s k i , Historia litera tu ry. T. 2. Kraków 1840, s. 235—237:
„ A d m e m b r a n a r u m c o m p a r a ti o n e m s o l v a t p u e r suo locato qu atu or p a rv o s , ad f e s t u m sa n cti G alli s o l v a t m a g i s t r o g a llu m v e l m e d i u m g ro s s u m Zob. też
K o d e k s d y p l o m a t y c z n y m i a s t a K r a k o w a . 1257—1506. Wydał i przypisami objaśnił F. P i e k o s i ń s k i . Cz. 2—4. Kraków 1882, s. 397. — A. K a r b o w i a k , S z k o ł y
p a ra f ia ln e w Polsce w X I I I г X I V w ie k u . „Rozprawy AU”, Wydział Filologiczny, t. 25 (1897), s. 338—339.
2 Zob. H. K o w a l e w i c z , Ś re dn iow ieczn a p o e z ja polskic h ża ków . „Pamiętnik Literacki” 1973, z. 1.
I
Do w ym ienionych w yżej zab y tkó w średniow iecznej poezji w agancko- -żakow skiej w Polsce m ożem y dodać jeszcze jed en utw ór. Zaczyna się on słow am i „Quo m iser e x u l”. N ależy do poezji w aganckiej w e w łaściw ym tego słow a znaczeniu, gdyż anonim ow y a u to r i sam uw ażał się za w y gnanego w ędrow ca, i w iersz sw ój przeznaczył dla w ę d ru jący ch kleryków . U tw ór ten zaw iera k ró tk ą c h a ra k te ry sty k ę różnych narodów , m. in. Po laków . N ajczęściej jest ona uszczypliw a — lakonicznie w ylicza zalety, ale przede w szystkim opisuje w ady ro zm aity ch nacji. Szczególnie zaś dużo uw agi poświęca spraw om k u lin a rn y m , a więc tem u, co dla w ag an ta było najw ażniejsze.
P ierszą wiadom ość o ty m u tw orze podał A leksander B rückner. O dkrył go w rękopisie X V -w iecznym polskiego pochodzenia, k tó ry był przecho w yw any w bibliotece b erliń sk iej. Całego w iersza nie p rzedrukow ał, opi sał go tylko k ró tk o i przytoczył początek oraz fra g m en t dotyczący P ol ski 3. Po lata ch in n y przek az u tw o ru o ty m sam ym początku odnalazł P a u l L eh m an n w rękopisie biblioteki stu ttg arc k ie j i na jego podstaw ie sporządził pierw szą ed y cję tek stu 4. N astępne w ydanie przygotow ał H ans W alther, k tó re m u zaw dzięczam y zeb ran ie rozproszonych przekazów r ę kopiśm iennych tego u tw o ru . P rz y ją ł bez zm ian tek st u stalon y przez L ehm anna, a w ap aracie k ry ty c z n y m odnotow ał odm ienne lekcje z po zostałych p rz e k a z ó w 5. Do w spom nianego w yżej ręko p isu berlińskiego nie zajrzał, a ty lk o posłużył się frag m en tem tek stu opublikow anym przez B rückn era. P rzek az ten nie jest jed n a k 6-strofkow ą w e rsją rozpow szech nioną w Niem czech, ale stanow i polską red ak cję, rozszerzoną do 17 strof.
B erliński rękopis sygn. L at. Q 239 jest dobrze znany polskim histo ry k o m lite ra tu ry . Z aw iera szereg u tw o ró w w ażnych dla naszej lite ra tu ry i historii. Z n a jd u ją się w nim ró w n ież polsko-łacińskie listy m iłosne, k tó re odkrył B rü ck n er, a k tó re w raz z in n y m i staropolskim i listam i m i łosnym i w y d ał R y szard G anszyniec 6. Rękopis ten znajdow ał się niegdyś
3 A. B r ü c k n e r , Ś r e d n i o w i e c z n a p o e z ja ła ciń sk a w Polsce. II. „Rozprawy AU ”, W ydział Filologiczny, t. 22 (1895), s. 60—61.
4 P. L e h m a n n , M i tte ilu n g e n aus H a n dsch riften . I. „Sitzungsberichte der Bayerischen A kadem ie der W issenschaften”, Philosophisch-historische Abteilung, 1929, z. 1, s. 28.
5 H. W a l t h e r , S c h e r z u n d Ernst in d e r V ö lk e r - und S t u m m e - C h a r a k t e r i s t i k
m i tt e l l a t e i n i s c h e r V e r s e . „Archiv für K ulturgeschichte” t. 41 (1959), z. 1, 282—283. Walther przytacza lekcje z następujących rękopisów: Stuttgart,* X Philos. 11 (w. XV), k. 55v; München, Clm. 25072 (w. XV), k. 389—390; München, Clm. 26890 (w. XV), k. 170; Praha, Metrop. D 131 (w. XV), k. 80.
6 B r ü c k n e r , op. cit., s. 59—60. — R. G a n s z y n i e c , P o ls k ie listy m iłosne
S a tir a c o m ic a (1)
S atira com ica (2)
О z 'i
о I ,
' г
;
Ii
Heu, qui quondam claruit (1)
Heu, qui quondam claruit (2). — Quo m iser exui R k p s K a p i t u ł y P r a s k i e j , s y g n . D 131, k . 80v
w bibliotece g im nazjum toruńskiego, a następn ie zaginął. W ro k u 1847 n aby ła go z rą k p ry w a tn y c h biblioteka b e rliń s k a 7, k tó ra w X IX w. w zbogaciła swe zbiory także zabytkow ym i książkam i po sek u lary zacji klasztorów w ielkopolskich. Treść kodeksu w skazuje, że pow stał on w K ra kowie. U tw ó r Quo m iser e xu l dopisano na k. 237v— 238. T ek st jest dość tru d n o czytelny, zanotow any m ało s ta ra n n ą ku rsy w ą z drugiej połowy XV w ieku. N iektóre w yrazy na p raw ym brzegu k. 237v w yblakły. P rz e kaz ten zaw iera szereg błędów popełnionych przez pisarza. P ieśni i w ie r sze w aganckie, k tó re z n a jd u jem y najczęściej dopisane w kodeksach innej treści, zw ykle nie b y ły kopiow ane z jakichś rękopisów , ale o dtw arzane z pam ięci. To w łaśnie było przyczyną pow staw ania tak w ielu rozbież ności i p rzek ręceń w yrazów w różnych przekazach ty c h sam ych tekstów'. Z d arzają się też liczne skrócenia, dodatki, a czasem zm iany całych fra g m entów .
R edakcja u tw o ru Quo m iser ex u l znana z rękopisów niem ieckiej p row eniencji składa się zatem z 6 strof; tylko jeden m a 7 strof. S trofa końcow a red ak cji niem ieckiej je st poświęcona Polsce. Z P olakam i anoni m ow y poeta obszedł się stosunkow o łagodnie: określa ich jak o „ próba
gens”, ale zarzuca im pijań stw o — „sed ebria”, k tó rą to p rzy w arę p rzy
pisyw ano jed n ak w średniow ieczu i innym narodom (zwłaszcza A ngli kom). W spom ina też o sły n ny m wówczas bogactw ie soli w Polsce.
Polska, 17-strofkow a red ak cja z rękopisu berlińskiego zaw iera w szyst kie stro fy w y stęp u jące w pozostałych znanych przekazach; dodane są tu strofy: 7, 9, 11— 17. N ajbardziej ch arak tery sty czn a dla kom pilatora polskiego jest stro fa 9, k tó ra m ów i o R usinach, m ieszkańcach Podola i W ołochach, lud ach z P o lak am i sąsiadujących, a także o O rm ianach, dobrze w Polsce znanych. W red ak cji tej dodano rów nież w zm ianki o k ra ja c h leżących na zachód od Niemiec oraz o k ra ja c h północnych. Poza stro fą 9 owe dodatki p raw ie nie zaw ierają złośliw ych uw ag o po szczególnych narodach. W zm ianki o nich są raczej pochlebne. W strc^- fie 16 z n ajd u je się podsum ow anie cech ludzkości w edług stro n św iata, a stro fa 17, końcowa, stanow i sk arg ę na nierów ność w śród duchow nych. P od tekstem u tw o ru pisarz zam ieścił życzenie pod adresem niejakiego Rangow skiego: „C ałujże ty, Rangow ski, w rzyć bvczaka!” — to zdanie zostało n astęp n ie skreślone.
T ekst owej polskiej red a k c ji podaję w edług przekazu berlińskiego (zob. D odatek, n r 1, i rep ro d u k cje r ę k o p is u 8).
7 Zob. B r ü c k n e r , op. cit., s. 60.
8 Obecnie rękopis ten znajduje się w Deutsche Staatsbibliothek (Preussischer Kulturbesitz) w Berlinie Zachodnim. Podobizny obu kart zawierających ten tekst, które tu publikuję, są nieco zdeformowane, gdyż sposób oprawienia kodeksu u n ie m ożliw ił praw idłow e jego rozwarcie.
и
Rów nież i w Czechach b y ł zn an y u tw ó r Quo m iser exu l. Jego przekaz odnaleziony w rękopisie K a p itu ły P ra sk ie j, sygn. D 131, pochodzi z la t 1490— 1492. T ekst m ieści się na k. 80v, bezpośrednio po w ierszu Ней,
qui quondam cla ru it, ale nie stanow i z nim całości. U tw o ry te różnią się
schem atem m etry czn ym .
W ersja p rzek azu czeskiego (zob. D odatek, n r la , i reprod.) je s t zbliżona do red a k c ji niem ieckiej i skład a się rów nież z 6 strof. W ykazuje jed n ak cały szereg rozbieżności w sto su n k u do tek stó w prow eniencji niem ieckiej. Nie w szystkie odm ianki te k s tu z n a jd u jem y w k ry ty c z n y m w ydaniu W al- th era . Do stro fy końcow ej, znanej z dwóch rękopisów m onachijskich, w prow adzono zm ianę: w a g a n t czeski zam ierza przebyw ać nie w tow a rzy stw ie k lery k ó w sty ry jsk ic h , ale polskich, bo u nich m ożna się najeść i napić.
III
W tym że rękopisie K a p itu ły P ra sk ie j, sygn. D 131, zapisano na k. 80— 80v w spom niany ju ż te k st pieśni H eu, qui quondam claruit. J e s t to, ja k dotąd, je d y n y zn an y przekaz tego u tw o r u 9. S tanow i on inw ek ty w ę na chciwość k le ru i p rzek u p stw o h ie ra rc h ii kościelnej. P rzełożeni nie w a h a ją się p rzed skazaniem n iew in n y ch w ikariuszy, jeśli ci nie do sta rc za ją na czas pieniędzy. S taro ży tn i pisarze są uw ażani przez chci w ych duchow nych za głupców , gdyż g ardzili bogactw am i tego św iata. Zepsucie nie om inęło i zakonów : ty ra d a przeciw ko h ierach ii kościelnej w ym ienia też, m iędzy in n y m i urzęd am i, przełożonych zakonów ż e b ra czych. P o eta w y k azu je p ew ne obycie w zakresie lite ra tu ry , gdyż tra w e stu je znany c y ta t z Horacego. A le — w ty m sam ym rzędzie staw ia, jako m ędrców staro ży tn y ch , H ek to ra obok P laton a, C ycerona, S o kratesa i S e d uli usza. U tw ó r sp raw ia w rażenie nie dokończonego. J e s t m ożliw e, iż m iał tw orzyć całość z n a stę p u jąc y c h po nim w ierszem w aganckim Quo
m iser exul, jed n ak że, ja k ju ż w spom niano, różni się od niego schem atem
m etry czn y m (zob. D odatek, n r 2, i reprod.).
W e w szystkich trzech publiko w an ych tu ta j tek sta ch niezbędne było popraw ienie p ew n y ch błędów pisarskich; w ty c h w ypad k ach m ylne w e r sje ręko p isu odnotow uję w ap aracie k ry ty czn y m . P o p raw iam tylko n ie w ątpliw e błędy, gdyż zb y t daleko idące ulepszanie m ogłoby doprow adzić do zniekształcenia tek stu . Z achow uję w iernie pisow nię oryginałów , po
rzą d k u jąc jedy nie in te rp u n k cję .
9 Tylko ten jeden przekaz zna również J. V i l i k o v s k ÿ (L a tin s k à poesie
zo.kovsk.ci V Cechach. „Sbornik Filosofického Fakulteta U niversiteta Komenskélio
D O D A T E K
1
SATIRA COMICA
1. Quo m iser exui debeo tu rb in e perfusus? Quo d e u ia tu r nescio,
foribus exclusus, O rbem ro tu n d u m tran seo
hom inum ad vsus. Veni e t Elsasye 1
colonus non e r o 2, C ontristes e t 3 flebiles
de m ane e t 4 sero, Tam viles prouincias am odo non quero; Iste provincie, que
su n t nocive clero: P ro p te r b u tiru m fugio 5
F la n d ria m e t m are, Saxones pro prand io
solent disp u tare, T uring i breviloquio
n ichil solent dare, M issnenses 6 pro suffragio
nolo suplicare. Boemi m agni bibuli,
fu re s ac voraces, M oraui v iri prodii,
ad spolium audaces, V ngari tristes, flebiles,
om nes su n t m endaces, A u strales nequam , perfidi,
u e rsu ti, fallaces. F rancones v iu u n t m isere,
Sw eui m ale satis, E orum bene vivere
solum est in stratis; Audeo nunc consulere
vobis litera tis, V t ibi pro p ran d e re 7
bene dorm iatis. 6. P re b e n t vagis au xiliu m
B avari fre q u e n te r, E orum beneficium 8
p a ti vellem sem per, Nisi quod lacticinium 9 d a n t in d iffe ren te r, C arin th an i m ilium
com edunt lib en ter. 7. H onor, pax e t gloria
p la n ta tu r in Swecia, P an is e t p en u ria
h a b e tu r in N orw egia, Plebs perdiua, p u lcra et
fidelis in H ibernia, Coniunctis Anglicis
com orabor in dulci Gelria[?] 8. O m nes te rra s tran seo
nec eis dicam : Vale! N unquam tam en video
tam h ab en tes tale, Q uantum in Polonia
P u lc ra gens sed ebria, in hoc facit m ale. 9. R u th en o ru m laboribus
nolo sociari,
Nec P odo liorum fu rib u s licet conversari,
A rm en o ru m sp lendoribus 11 quis po test equari? V alachorum 12 usibus
a b sit gloriari. 10. Sed S tirie clericulis
volo com m orari, Ibi conditis fercu lis
inten d o s a tu ra ri E t eorum poculis 13
nem o po test equari, Cum crassa A quilegia
bonum est coletari. 11. Iio llan d ia 14 religiosa,
cum bona cela, B u rg u n d ia bellicosa
texens sum m a vela, F ran cia arm iciosa
habens optim a tela, F la n d ria spectaculosa
non lab en s in cautela. 12. B rita n o ru m gens n u p e r severa,
sed iam devota,
T um P ic ard o ru m re v e ra per V incencium lota, Ispanorum , S u b au d o ru m m era
s u n t nota,
Ita lo ru m plebs u t C him era p e rc u rrit tota.
13. N auari v o ra c issim i15 et cru d eles offales,
Scoti agillissim i
im p etu non su n t equales, B arb an tin i logalissim i
non s u n t sin istrales, N orm andini alienissim i nec su n t d e x terales 16. 14. V iri valde sapientes
Veneciis su n t vigentes, M ulieres continentes,
caude s u n t p erflo ren tes, A nchorite tim en tes
Sicilie su n t gem entes 17 Deo dicati p en iten tes
Rom e existentes. 15. P roclam o b re u ite r
A lm anos lab o rato res 18, Cognosco v e ra c ite r Italos trad ito res, Dicam au d a cite r Gallicos corisatores, M onstro re a lite r stagnates im pursatores. 16. S u n t in su p e r fallaces O rigentales sapientes, Boni [ s u n t] 19 et audaces
O ccidentales pen iten tes, Tepidi e t loquaces
M eridie cernentes, A pp are[n]t et rap aces
A quilones decipientes. 17. Nos licet sum us fra tre s
g e n e ra liter in Cristo, C ur v iu u n t p a tre s
a lte r in lecto, a u t in disco? Sic asin u s et cath u lu s
in e q u a lite r lu d u n t, H uius comici v erb a
sapientissim e re tru d u n t. E x p licit S a tira comica
Rkps berliński, sygn. Lat. Q 239, k. 237v—238.
1 elfa sye rkps. — 2 Pod wersem dopis. tą samą ręką: V en i ad olp hacij incola
n on ero. — 3 a tą u e rkps. — 4 a tq u e rkps. — 5 fu g ia m rkps. — 6 Missi m en ses rkps. — 7 p ran dio rkps. — 8 bene viu er e rkps. — 9 lacticinia rkps. — 10 Następuje wyraz wymazany. — 11 e t sp len d o rib u s rkps. — 12 V a la ch o ru m bu lg a r o ru m rkps. — 18 p o tib u s rkps. — 14 O hollandia rkps. — 15 v a racissim i rkps. — 16 d e x tr a le s rkps. — 17 g e m n e n te s rkps. — 18 laborentes rkps. — 19 su n t dod. edytor (w rkpsie brak 1 sylaby). — 20 Zdanie przekreśl, w rkpsie.
l a
1. Quo m iser exui debeo tu rb in e perfusus? M undum iocundum transeo
om nium per usus; Q uem cum que locum adeo,
foribus exclusus, Cyrofagus 1 et pereo,
m iser et confusus.
4. Boemi fures, tim idi, bibuli, voraces, M oravi viri perfidi
nec tam en audaces, A ustrales nequam , invidi,
v ersu ti, fallaces, A u ari tristes, tum idi,
V ngari m endaces. 2. P ro p te r b u tru m fugio
F la n d ria m et m are, Saxones pro prandio
so len t disp u tare, T u rin g i b reuiloquio
n ichil v o lu n t dare, M issnenses pro suffragio
nolo supplicare.
5. Vagis d a n t au xiliu m B au ari fre q u e n te r, Illoru m tam en v iuere
non c o n te n d o 3 sem per, Sed quod lacticinium
d a n t ind ifferen ter, K a rin th ian i 4 m ilium
com edunt liben ter. 3. F rancones 2 v iu u n t m isere,
Sw eui m ale satis, Illoru m tam en viuere
sem p er est in stra tis, Audeo consulere
vobis litte ratis, U t ibi pro com edere
bene dorm iatis.
6. Polonie clericulis volo com m orari 5, Ibi conditis ferculis
spero saciari, M ensura et in poculis
quis eis equari L audeque et epulis
nescio scru tari.
Rkps K apituły Praskiej, sygn. D 131, k. 80v.
1 c yro fa g u s = girovagus. — 2 Franciones rkps. — 3 contu ndo rkps. — 4 K a r -
1. Heu, q ui q uondam claru it, quom odo n u n c a ru it
vigor clericalis, r itu fre tu , nobili, lapso r u it m obili
de u irtu tu m scalis 1. 2. C aptus ignom inia
a lite r sub alis, sectato r iu sticie s e ru it a u a ricie
q uo n d am liberalis.
6. F e ru n t penitenciam , stabunt condem pnati p ro p te r negligenciam d a n d i6, per sentenciam
excom unicati. 7. P lato, H ector, T ullius,
Socrates, Sedulius, s tu lti re p u ta n tu r, qui m u n d i nequicias 7, opes seu diuicias
sp reu isse n a rra n tu r. 3. M undus g em it pauidus,
fru c tu s fo re t cleru s 2, p ro p te r tale vicium tu m e t precipicium ,
finis q u asi serus. 4. N ullo iu re re g itu r 3
si non re g n a t verus, quo collecta leg itu r, te x tu s legis teg itu r,
c la u d itu r H u m eru s 4. 5. M anus in vicarios
poscentes denarios 5 e x te n d u n t p rela ti, d are si ta rd a u e rin t, licet non p eccau erin t,
rei su n t peccati.
8. P re la to ru m crim ina illos d e te sta n tu r, circa q u o ru m lim ina d a tiu i reg im in a
p ro rsu s ig n o ra n tu r. 9. P resu l, hostiarius,
abbas, cam erarius, custos e t plebanus, p rio r e t signarius, su p p rio r, b u rsariu s,
pau p er, gard ian u s, 10. S ectato res m u n eru m 8,
q u o ru m te n a x m anus, corrosores fu n e ru m u t corui cad au erum ,
q u oru m [m ens est] 9 vanus.
Rkps K apituły Praskiej, sygn. D 131, k. 80—80v.
1 scolis rkps. — 2 Zob. Horatius, De a r te poetica, 139: „P a r tu r iu n t m o n te s
n a sc e tu r rid ic u lu s m u s ”. — 3 W rkpsie początkowo g regitu r, następnie g prze kreśl. — 4 H u m e r u s = H o m eru s. — 5 d e n orios rkps. — 6 d e n d i rkps. — 7 m a lic ia s(?); w rkpsie diuicias. — 8 fu n e r u m rkps. — 9 m e n s e s t dod. edytor (w rkpsie brak 2 sylab).
