Województwo warszawskie

Województwo warszawskie

Ochrona Zabytków 5/2 (17), 126-138

Ryc. 126. T oruń — fragm en t m uru obron­ n eg o w czasie k o n serw a cji w r. 1949.

s i u s (z la t ok. r. 1576) z k o ścio ła p. w. św . Jana w T oruniu, m a lo w a n e tem p erą z laseru n k am i o lejn y m i na d esce. K o n cep ­ cja obrazu zapożyczona jest z „Sw . H ie ­ ronim a“ D iirera. L iczne w y łu szczen ia gruntów ki (ryc. 122) oraz p ęch erze sk ła d a ­ ły się na zły stan zach ow an ia obrazu, p o ­ krytego jeszcze grubą w a rstw ą zczern ia - łego w ern ik su olejnego. K onserw ację, e p i­ tafium p rzeprow adzał P. K. Z. Z akład w T oruniu (ryc. 123).

5. Poza p racam i w y k o n y w a n y m i w te ­ renie p race U rzędu K o n serw atorsk iego o b ejm ow ały rów n ież zb ieran ie m a t e ­ r i a ł ó w ‘n a u k o w y c h i o p ra co w y ­ w an ie d o k u m e n t a c j i d la o b ie k ­ tó w o b jęty ch pracam i k on serw a to rsk im i lub do n ich p rzew id zian ym i. I tak p rze­ prow adzono in w en ta ry za cję p om iarow ą i fotograficzn ą 30 ch at p o d cien io w y ch pow . ch ojn ick iego, rom ań sk iego k ościoła N. M. P. w In o w ro cła w iu (przy k tórym przeprow adzano rów n ież prace bad aw cze), go tyck iego z X IV w . w S w ie c iu w raz z p rojektem , szk icow ą in w en ta ry za cję zam ku w G ołubiu (X IV pocz. X V II), oraz bram y C złu ch ow sk iej i m u rów w jej o to ­ czeniu w C hojnicach.

W zak resie p rzygotow an ia d o k u m en tacji tech n iczn ej dużą pom ocą stało się zorga­ n izow an ie w r. 1951 O ddziału P. K. Z. w Toruniu.

J. F.

R yc. 127. P u łtu sk — dom y w R ynku z końca X V III i początku X IX w. Stan

przed k on serw a cją z r. 1947.

Ryc. 128. P ło ck — dom przy ul. N aru to­ w icza 8, z w a n y „Pod O patrznością“. Stan

po w y k o n a n iu częściow ej kon serw acji.

W OJEW ÓDZTW O W A R SZ A W SK IE W p ierw szy ch latach po zn iszczen iach w ojen n y ch dążono do p o w strzy m a n ia p o­ stęp u jącej d ew a sta cji i ru in y za b y tk ó w przez p rzep row ad zen ie ja k n a jlic z n ie j­ szych zabezpieczeń. W n astęp n y m etap ie m ożna b yło sk on cen trow ać w y siłe k i p rzy ­ stąpić do od b u d ow y zw a rty ch zesp ołów .

1 . K o n s e r w a c j a z e s p o ł ó w u r b a n i s t y c z n y c h . M iasto P ł o c k jako zesp ół z a b y tk o w o -u rb a n isty czn y za j­ m uje p oczesn e m iejsce w h ierarch ii m ia st m azow ieck ich . S zczęśliw y m zrządzeniem d ziałania w o jen n e i la ta o k u p acji n ie n a ­ ru szyły jeg o całości, a zn iszczen ia b yły stosu n k ow o m ałe. O gniw a sk ła d o w e z e ­ społu zab ytk ow ego d oznały jed n ak d o tk li­ w y ch u szczerb k ów z pow odu braku k o n ­ serw acji w ciągu w ie lu lat. C zas b ow iem dezolu je b u d ow le zab u d ow y m iejsk iej, zw łaszcza p o w sta łe w p o czątk ach w iek u X IX , a to na sk u tek gorszego sy stem u b u ­ dow ania n iż w w iek a ch d a w n iejszy ch .

W znoszone na słab ych fu n d am en tach к a- m i e n i c z k i (z pocz· X IX w ) na , starym m ieście ż y d o w sk im “ przy m ałej u l i c z ­ c e J e r o z o l i m s k i e j , od d aw n a nie k on serw ow an e, u le g ły w zn aczn ym stop ­ niu k atastrofaln ej zagład zie. P ęk a n ie ścian

k ap italn ych zm u siło ó w czesn y zarząd m iejsk i do częścio w y ch rozbiórek, jednak udało się zach ow ać fro n to w e ele w a c je ja ­ ko p araw an y bez p ełn eg o zaplecza. W r. 1949 odbudow ano dom nr 12, a rek on stru k ­ cja in n ych jest w trak cie prac przygoto­ w aw czych . W n a jb liższy m czasie poddane zostaną k on serw acji rów n ież ch a ra k tery ­ styczn e d o m y przy P l a c u 13 S t r a ­ c o n y c h .

W R y n k u (starym ) został poddany gru n tow n ej k o n serw a cji b u d y n ek R a t u ­ s z a o ozn aczon ych rozm iarach (z pocz. X IX w ieku), który w y m a g a ł rep eracji tyn k ów częściow o m urów , w y k o n a n ia konstrukcji w ieży czk i zegarow ej z p ob iciem b lach ą m ied ziow an ą. P race te w y k o n a n o w r. 1949. Na tym że R ynku przeprow adzono r ó w ­ nież szereg w a żn y ch prac za b ezp ieczają­ cych od ru in y d o m y z a b y t k o ­ w e z w . X V III oraz z pocz. X IX (np. nr 7, 15,17), a tak że b u d y n ek narożny przy R yn ­ ku i G rodzkiej (nr 2). N iek tó re z nich, o sp ecy ficzn y ch szczytach p ółk olistych , zw ra ca ły u w a g ę sw ą ch arak terystyczn ą sy lw e tą (dom R y n ek 17 i G rodzka 2). N ie ­ m niej szego zn aczen ia b yło p odtrzym anie „rozsypującego się “ n iem a l bu d yn k u n a ­ rożnego przy R yn k u i ul. B ielsk iej, gdzie m u sian o d o sta w ić ca łk o w icie boczną ścia ­ nę, w zm o cn io n ą skarpą, gdyż b udynek

rozchodził się od tej strony. R em ont w. w. d om ów rozpoczęto w r. 1949. W 1952 r. zo sta n ie przep row ad zon y k a p ita ln y r e ­ m on t b u d yn k u G rodzka 2 i d alszych p ię­ ciu b u d y n k ó w w m ieście. P race b ędą w y ­ k onane przy w sp ó łd zia ła n iu d w óch k re­ d y tó w tj. k o n serw a to rsk ieg o oraz fu n d u ­ szó w F. G. M. P oza ty m w y k o n a n o r ó w ­ nież poważiny rem on t przy zesp o le b u d yn ­ k ó w b. k l a s z t o r u i k o ś c i o ł a p o r e f o r m a c k i e g o (z X V III w.) przez u zu p ełn ien ie k on stru k cji d achów , p o­

k rycia i w nętrz. P rzy p lacu N aru tow icza (nr 2 i 8) (ryc. 128) przeprow adzono rem ont d om ów T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o P ł o c k i e g o , jed en z n ich (nr 8) m iesz­

czący zbiory b ib lio teczn e o charakterze X V II-w ie c z n y m otrzym ał p rzek rycie d a­ chu. W b u d yn k u przy pl. N aru tow icza 2 (z r. 1800) w roku b ieżącym zo sta n ie u k oń ­ czony rem on t g ru n tow n y k on stru k cji d a­ ch ow ej i p ok rycia; rów n ocześn ie przepro­ w ad zi się rem on t e lew a cji u su w a ją c sk lep y

Ryc. 129. Góra K alw aria — b u d yn ek pod­ cien io w y w R ynku z pocz. X IX w . Stan

z r. 1951.

R yc. 130. P u łtu sk — fra g m en t R yn k u z ratu­ szem g otyck im z X V —X V I w . S tan z r. 1947.

R yc. 131. S ied lce — ratu sz zw a n y „Jac­ k iem “ z poł. X V III w ., o d b u d ow an y w 1·

Ryc. 132. B roch ów , рюш. soch aczew sk i — kościół p óźn ogotyck i z X V I w. S tan z r. 1949 po k o n serw a cji. R yc. 133. C zerw ińsk, pow . płoń sk i — d. opactw o k an on ik ów

regu larn ych z X II w ie k u po k o n serw a cji w r. 1948. i p rzyw racając d aw n ą architekturę. B u ­

d yn ek zo sta n ie p rzeznaczony na cele m u ­ z e a ln o -w y sta w o w e .

Do w a żn y ch prac, z u w a g i na w artość arch itek ton iczną b u d ow li oraz w y p o sa że­ n ie w n ętrza (ołtarze), n ależą roboty przy

Ryc. 134. S tęży ca (por. ryc. 137) — fr a g ­ m en t p ortalu r e n esa n so w eg o z X V I w.

S ta n z r. 1948.

od b u d ow ie rom ańskiej k a t e d r y (ryc. 142), p rzebudow anej w gotyku, ren esan sie, k la sy cy zm ie i w pocz. X X w. Z asadnicze prace b u d ow lan e b y ły prow adzone w latach 1945— 47, a ob ejm o w a ły odb u d ow ę kap licy połu d n iow ej z za sk lep ien iem i p okryciem , u zu p ełn ien ie p ok rycia b lach ą m ied zio w a ­ ną apsydy k ated ry i n a w bocznych. Z re­ kon stru ow an o i odbudow ano w 50°/o s k le ­ p ien ia n a w y główjnej oraz n a w bocznych,

w yk on an o tyn k i, a okna u zy sk a ły n o w e ż e ­ lazn e ram y, zaszk lon e szk łem k a te ­ dralnym R ek on stru k cji poddano k o m ­ p letn ie zd ew a sto w a n y p ortal w e jśc io w y oraz odrzw ia do zak rystii, w n ętrze k atedry w yp osażon o w ła w k i d ęb ow e (projekty r e ­ k on stru k cji w y k o n a ł B. Z borow ski). W y­ konano (w 1. 1948— 49) rem on t d ach ów b. opactw a b en ed y k ty ń sk ieg o , w k tórym p o­ w ażn iejsze prace zam ierzon e są po u k o ń ­ czeniu badań nad e lew a cja m i z e w n ętrz­ nym i i od strony dziedzińca, w r. 1953.

W śród in n y ch prac w y lic z y ć n a leży k o n ­ serw ację d ach ów i rek on stru k cję w n ętrz k o ś c i o ł a p o d o m i n i k a ń s k i e - g o (w. X V III) w raz z rem on tem k on stru k ­ cji i pokrycia d rew n ian ej d zw on n icy. P rzy jednej z u lic o d sło n ięto w r. 1950 fra g ­ m ent m u rów z czasów k azim ierzow sk ich. D o p iln y ch zadań (1952— 53 r.) za liczy ć trzeba k o n serw a cję (dachy, m u ry z e w n ę ­ trzne i tynki) oraz ad ap tację na ce le u ­ żytk ow e b u d y n k ó w b. rogatek: D ob rzyń ­ skich i W arszaw sk ich (pocz. X I X w .), a także w ie ż y A riań sk iej.

Cały zesp ół u rb an istyczn o - zab y tk o w y w P u ł t u s k u w raz z R yn k iem zn a j­

K o ścio ły d rew n ia n e z w . X V III po k o n serw a cji. Ryc. 135. G ąsiorow o, pow . p u łtu sk i, ryc. 136. Goźlin, pow . garw oliń sk i.

dow ał się w stan ie n ie z w y k łe g o zniszczenia. Sam o u k szta łto w a n ie R yn k u z jego zabu­ dow ą, m ięd zy od n ogam i rzek i N arw i, sta ­ n o w i in teresu ją cy za b y tek u rbanistyczny. W la ta ch 1946— 51 przeprow adzono za ­ b ezp ieczen ia goty ck o - ren esan sow ej к o - 1 e g i a t y, g o ty ck o - b arok ow ego k om ­ p lek su z am к o w e g o, przy którym prace b ad aw cze i rek o n stru k cja zam ierzo­ ne są w latach 1952— 54, od b u d ow ę к a - p l i c y z a m k o w e j u podnóża zam ­ ku (X V I— X V II w .), rek o n stru k cję i k o n ­ serw a cję g o t y c k i e j w i e ż y po środku p rostok ątn ego R yn k u (długiego 400 m) jako je d y n eg o w a rto ścio w eg o fra g m en tu d aw n ego ratusza. W roku b ie ­ żącym , po w y k o n a n iu d o k u m en tacji w r. i951, prow adzi się od b u d ow ę g m a c h u r a t u s z o w e g o (ryc. 130) w form ie czw oroboku, z w ią za n eg o z w ieżą p r z e św i­ to w ą galerią. (P rojek t rek on stru k cji w ie ­ ży op racow ał M. R zep eck i, p rojek t o d b u ­ d ow y ratusza — T. K ornacki).

W latach 1948— 52 prow ad zon o sto p n io ­ w ą od b u d ow ę i rek o n stru k cję g o ty ck o - k la sy c y sty czne j 1 (X V — X V III w.) d z w o n n i c y w R yn k u , która z u w a g i na ek sp on ow an e u sy tu o w a n ie oraz zn a cz­ ną w y so k o ść (ok. 40 m) sta n o w i w y b itn y ak cen t na tle m a sy w u k o leg ia ty . P race z o ­ stan ą u k ończone w roku b ieżącym . W 1. 1948— 50 przeprow adzono od b u d ow ę (z k r e ­ d y tó w w ła sn y ch u ży tk o w n ik a ) barok ow ego k o ś c i o ł a p o j e z u i c k i e g o . P o w zm ocn ien iu n iższych k on d ygn acji w ież

odbudow ano je aż do h ełm ó w R ó w n o cześ­ n ie pokryto dach k o ścio ła i odbudow ano sk lep ien ie w trzech n aw ach , p rzep row a­ dzono rek on stru k cję e le w a c ji fron tow ej przez od słon ięcie w n ęk o w a ń i nisz, zam u

-1 W k o ń cu XVIII w . g o ty c k ie m ury o b u d o ­ w an o i dodano o b e lisk o w e z w ie ń c z e n ie .

R yc. 137. S tężyca, pow . g a rw o liń sk i — k o­ śció ł gotyck i z X IV —X V w . S ta n w cza­ sie prac k on serw atorsk ich w 1949 r.

R yc. 138. K obyłka, pow . rad zym iń sk i — kośc. p ojezuicki. F ragm en t d ekoracji z poł.

X V III w.

Ryc. 139. K obyłka — okno rokokow e n a­ w y głów n ej.

R yc. 140. M ała W ieś, pow . grójeck i — fragm en t d ekoracji S a li B iałej z końca

X V III w.

row an ych p rzyp u szczaln ie po o b jęciu k o ­ ścioła przez b en ed y k ty n ó w w końci X V III w .

R ó w n o leg le prow adzono od b u d ow ę zn i­ szczonych k a m ien iczek d w u k o n d y g n a cjo - w y ch w d łu ższych p ierzejach R y n k u po stronie w sch od n iej i zachodniej. P rzep ro­ w adzano w ię c zab ezp ieczen ie d o m ó w j ak np. R y n e k nr 3, 5, 7 (ostatn i na ukończeniu), 9, 11, 13, 21, 37; od budow ano dom z a b y tk o w y na rogu K otlarsk iej i R yn - ku (u żytk ow an y na b ib lio tek ę pow iatow ą). W iększość z w y m ien io n y ch k a m ien iczek pochodzi z lat 1826— 29, z X V III w . za­ ch ow ało się za led w ie kilka. Z pośród w. w. do szczególn ie ch a ra k tery sty czn y ch n a ­ leży k am ien iczk a R yn ek 11, zw an a p opu­ larn ie dom em „O rganka“, z p ila stro w a n ą elew a cją i d ek oracyjn ym i m a sk a m i lw ó w w narzucie (ryc. 127). P oza tzw . „ w ysp ą“ p u łtu sk ą w y k o n a n o w r. 1948 zab ezp iecze­ n ie k o ś c i o ł a p o r e f o r m a c k i e g o z X V II w . przy S t a r y m M i e ś c i e przez w y k o n a n ie p ok rycia d ach ów oraz oszk len ie; w r. 1951 zrek on stru ow an o n isk ie ogrodzenie m urem , w ią żą c je z zach ow an ą b arokow ą bram ką.

P rzeprow adzono odbudow ę, cen traln ego w założeniu, k ościoła na cm entarzu grze­ b aln ym (z X V I w .), który b y ł w s t a n ie . b. w ielk iej ru in y (w 1. 1946— 48). W ykonano u zu p ełn ien ia m u rów k a p ita ln y ch , przy czym całość m urów opasano p od w ójn ym i ścią ­ gam i żelaznym i, w y k o n a n o w ięźb ę d ach o­ w ą z p ok ryciem dachów ką. W yrep erow a- no p row izoryczn ie okna i oszklono, zre­ kon stru ow an o w n ętrze. K on ieczn e jest p rzyw rócen ie gotyck iej form y ok ien w ap syd zie oraz elew a cja ch , zn iek szta łco ­ n y ch przez przeróbki z w . X IX .

N a S tarym M ieście w y k o n a n o w 50% za­ b ezp ieczen ie b y łeg o k o ś c i o ł a N. M. P. z X V — X V III w . T rw ają roboty przy dalszej od b u d ow ie w ię ź b y na n a w ie oraz rek on stru k cji stropu b elk ow ego. W yk on a­ no zam urowajnie w y r w w m u rach apsydy, zrek on stru ow an o otw ory o k ien n e przy p rzem urow aniach g lifó w (1951 r.). Z ab y­ tek z ch w ilą u k oń czen ia prac b u d ow lan ych i k on serw atorsk ich zo sta n ie przeznaczony na m u zeum region aln e. W roku b ieżącym zostan ą przep row ad zon e prace przy od­ czyszczeniu spod ty n k ó w fra g m en tó w b a- s z t y m i e j s k i c h m u r ó w o b r o n ­ n y c h (X V I w.) — przy szp italu p o w ia ­ tow ym . Z w ień czen ie b aszty zo sta n ie zre­ konstruow ane.

R y n e k w S i e d l c a c h , sta n o ­ w ią cy w raz z otaczającą go zabudow ą

in teresu ją cy zesp ół u rb a n isty czn y , b y ł ta k ­ że p rzedm iotem za b ieg ó w k o n serw a to r­ skich. O dbudow ano w ię c r a t u s z (ryc. 131) zw a n y „Jackiem “ (z poł. X V III w.), rek on stru u jąc stropy oraz sk lep ien ia (1946), w y k o n u ją c w ię ź b ę d ach ow ą w ieży oraz sk rzyd eł (1947— 50), ty n k i zew n ętrzn e, w ew n ętrzn e, otw ory o k ie n n e i podłogi (1951 r.). W roku b ieżą cy m zostan ą z a ło ­ żone balu strad y k u te przy dw óch k on d y g ­ n a cja ch w ieży oraz z w ie ń c z e n ie h ełm u f i­ gurą „Jacka“, d źw ig a ją ceg o glob ziem ski, w y s. 4 m. F igura zo sta ła już w y k o n a n a w m od elu gip sow ym . B u d y n ek u żytk u je w części B ib liotek a M iejska.

Z d aw n ego w a rto ścio w eg o zesp ołu u rba­ n isty czn eg o m iasta W a r k i tj. z R ynku oraz jeg o zab u d ow y p ozostało b. n ie w ie le , a m ia n o w icie b u d yn ek M a g i s t r a t u (pocz. X IX w .), k o ś c i ó ł p a r a f i a 1- n y (w . X V III) oraz k o śció ł z k lasztorem p o f r a n c i s z k a ń s k i m (w. X V III) ; w R yn k u za ch o w a ły się częściow o dom y z poł. X IX w . Jako cen n iejsza spośród ty ch b u d ow li m o n u m en ta ln y ch zasłu gu je na w y m ie n ie n ie b ryła p ofran ciszk ań sk iego zesp ołu o dom inującej w p anoram ie m ia ­ sta sy lw e c ie dzięk i d w óm w y so k im w ie ­ żom , zw ień czon ym b o g a ty m i hełm am i. W 1. 1946— 47 p rzeprow adzono prace m u ­ rarsk ie i dek arsk ie przy k o ściele i b. k la ­ sztorze. W ów czas też w y k o n a n o w k la szto ­ rze rem on t w n ętrz z u w zg lęd n ien iem od ­ b u d ow y sien i z k la tk ą sch od ow ą oraz rek on stru k cję k om inka w narzucie (poł. X V III w.) w jednej z cel. W latach 1947— 1950 k on tyn u ow an o p race b u d ow lan e przy rem on cie w ięźb y dach ow ej k lasztoru, przy czym dokończono k rycia dachów ką; z a ło ­ żono b rakujące otw ory okienne. W roku

1951— 52 prow adzone są prace przy r e ­ k on stru k cji in n ych p artii w ieżo w y ch . D o­ p row ad zi się do czystości fa k tu rę p ia sk o w ­ cow ego portalu głó w n eg o w k o ściele (poł. X V III w .), w y k o n a n eg o w g p rojektu J a ­ kuba F ontany.

W G ó r z e K a l w a r i i ośrodek u r­ b an istyczn ego zesp ołu zab y tk o w eg o sta n o ­ w i rów n ież R y n e k , ob u d ow any w czę­ ści dom am i z w . X V II, X V III i pocz. X IX .

W r. 1949 zabezpieczono b u d o w le sak raln e (klasztor z k ościołem p o b e r n a r d y ń - s к i m z 1755 r. — d zieło Jakuba F on ta­ ny, kościół p o d o m i n i k a ń s k i z k oń - Józefa i Jakuba F ontanów ) i częściow o ca X V II w ., przeb. w X V III w. — dzieło b u d yn ek m a g i s t r a t u z pocz. X IX w . W e w szy stk ich tych ob iek tach prze­ prow adzono rem ont dachów . W b u d y n

-R yc. 141, M łochów , pow . gro d zisk o -m a zo - w ieck i — p a w ilo n w parku z przełom u

X V III/X IX w.

k ach m agistratu w 1. 1950 — 51 od sło­ n ięto od fron tu d aw n e p a rtero w e p o d cie­ n ia (ryc. 129), fla n k u ją ce d w u p iętro w y k or­ pus cen tra ln y budynku. S pod pob iały ty n ­ ku o d słon ięto i zrek on stru ow an o dekora­ cję p la sty czn ą w form ie g łó w , festo n ó w i w stą żeczek (wrykonał rzeźbiarz St. J a n ­ k o w sk i jun.). W r. 1951 p rzygotow an o d

o-R yc. 142. P ło ck — k atedra. F ragm en t od ­ b u d ow y ścia n y p o łu d n io w ej i k a p licy św .

R yc. 143. Górzno, pow . g a rw o liń sk i — dw ór z X V III w. założony w podkow ę.

Stan z 1949 r.

Ryc. 144. M łochów , pow . g rod zisk o-m azo- w ieck i — pałac z przełom u X V H I /X I X w .

Stan z r. 1950.

Ryc. 145. R ad ziejow ice, pow . grod zisk o- m a zo w ieck i — d w orek z pocz. X IX w.

w otoczeniu parku. Stan z r. 1950.

k u m en ta cję dla rek on stru k cji domu za b y t­ k o w eg o z w. X V II— X V III przy ul. Ks. S ejn y 1 (w g p rojektu J. J. Fontanów ).

2. K o n s e r w a c j a z e s p o ł ó w p a ł a c o w y c h . Z prac przy a rch itek ­ tu rze p ałacow ej do n a jw a żn iejszy ch n a le ­ ża ły w m iejscow ościach : O bory, N atolin , W ilan ów , U rsyn ów , Stara W ieś, M ała W ieś, D rw a lew , J a sien iec, W iniary k. W ar­ ki, O tw ock W ielki, Jab łon n a, C hrzęsne, D ęb in k i, R ybienko, P ru szk ów , Trąbki, R a­ d ziejo w ice (ryc. 145), S terd yń , S tu d zien iec, Słu b ice, S zczaw in k. G ow orow a, M ińsk M az., S taroźreby, M łociny, T archom in, P odzam cze, H elen ów , M łochów , R ozalin, P ęcice. W iększość z a b y tk ó w pochodzi z w ie k u X V III oraz pocz. w . X IX , prace zaś k on serw atorsk ie, p row ad zon e w 1. 1947 — 51, częściow o będą k on ty n u o w a n e n a­ dal.

P race w W i l a n o w i e prow adzone przez U. K. w oj. W arsz. w 1. 1945— 51 (w r. 1952 W ilan ów zn alazł się w rozsze­ rzonych granicach m. st. W arszaw y) ob ję­ ły n ie ty lk o b u d yn k i położone na teren ie parku (oraz sam park), ale rów n ież ściśle z W ilan ow em zw iązan y M orysin. P race te b y ły prow adzone ze zn aczn ym w y siłk iem fin a n so w y m i dużym rozm achem . K ierow ­ n ictw o sp o czy w a ło w ręk ach prof. G. C iołk a i inż. St. D eu b la, roboty w y k o n y ­ w a ł B.M.W. K.A.M . P race z uw agi na szczególn e zn aczen ie W ilan ow a b yły po­ p rzedzone badaniam i n a u k o w y m i i te c h ­ niczn ym i. W parku u su n ięto zn iszczon e drzew a i k rzew y, a dosadzono now e. U porząd k ow an o i u m ocn ion o nadbrze­ że ła ch y w iśla n ej. P rzeprow adzono k on ­ serw a cję m uru op orow ego tarasu, je ­ go częściow ą rek o n stru k cję arch itek ton i­ czną, w y k o n a n o k o n serw a cję rzeźb tego tarasu oraz rzeźb m o n u m en ta ln y ch spro­ w ad zon ych dla parku z B rzezia. (D olny Ś ląsk ). P rzep row ad zon o p race h yd rotech ­ n iczn e w zw ią zk u z b u d ow ą b asen ów ogrod ow ych i fo n ta n n y (rzeźbiarze: J a ­ w orsk i, K iliszek i Zdunek). P onadto zo­ sta ły w y k o n a n e rzeźb iarsk ie elem en ty d e­ k o ra cy jn e dla balu strad y ogrodow ej i m u ­ ru op orow ego tarasu.

P rzep row ad zon o p ełn ą od b u d ow ę w sta ­ n ie su row ym A lta n y ch iń sk iej i Oranżerii, przeznaczonej na cza so w e p o m ieszczen ie zb io ró w P. M. A., od b u d ow ę d. Figarni i M ostu R zym skiego.

W śród robót k o n serw a to rsk o -b u d o w - la n y c h przy p ałacu n a leży w y lic z y ć w y ­ m ia n ę strop ów d rew n ia n y ch n a ogn io­

trw a łe nad w ie lk ą sien ią (częściow o) i p o ­ k o jem ch iń sk im oraz w galeriach praw ej i lew ej. R ów n ocześn ie pokryto dach b la ­ chą nad galerią praw ą. W sk rzyd le za j­ m o w a n y m przez P rezyd iu m R ady M in i­ stró w w yk on an o rek on stru k cję B iałej S a ­ li, p rzyw racając jej p ierw o tn y charakter, jak rów n ież w y m ia n ę stropu nad salą ja­ d aln ą i rek on stru k cję tej sali. W kuchni k ró lew sk iej poza rem on tem dachu p rze­ prow adzono ad aptację parteru na m ieszk a ­ n ia p erson elu a d m in istracyjn ego. Pracam i

b y ła ob jęta rów n ież S ta jn ia K rólew sk a i W ozow nia.

W M o r y s i n i e w y k o n a n o częścio ­ w ą rek o n stru k cję b u d y n k ó w na teren ie z n is z c z m e g o parku. W pobliżu W ilanow a leżą c e O b o r y z p ałacem jeszcze z k o ń ­ ca X V II w . i p óźn iejszą oficyn ą, służą ob ecn ie jako m iejsce pracy tw órczej Z w iązku L iteratów P olsk ich . G łów n e ro­ b oty d otyczyły o ficy n y p ałacow ej p rze­ znaczonej na cele m ieszk aln e.

P a ła c w J a b ł o n n i e k. W arszaw y został w y p alon y w 1944 r. P rzep row ad zo­ ne tam roboty d o ty czy ły w yk o n a n ia prze- m u row ań m urów k a p ita ln y ch , założenia n o w ej kon stru k cji dach ow ej i pokrycia b la ch ą m ied ziow an ą, w y m u ro w a n ia w ie ­ życzk i fron tow ej z h ełm em . R ów n ocześn ie przeprow adzono rek o n stru k cję attyk na części p ałacu p rojek tow an ej przez D. M er­ lin iego. W ykonano od b u d ow ę w szystk ich strop ów (żelbet) i sk lep ień (K leina). Po w yk o n a n iu p ełn ego za b ezp ieczen ia jeszcze w r. 1949 (otw ory ok ien n e) w r. 1951 w y ­ kon an o ty n k i zew n ętrzn e. R ów n ocześn ie w latach 1950—51 p rzeprow adzono rem ont k o n stru k cji d ach ow ei i p o k ry c:e d a c h ó w ­ ką k arp iów k ą o f i c y n y k r ó l e w ­ s k i e j . W roku b ieżącym zostaną u k oń ­ czone prace przy e le w a c ji p ałacu (tynki

szla ch etn e z dodaniem m ączki p ia sk o w co ­ w ej), rekon stru k cja tarasu oraz odbudow a b u d yn k u O r a n ż e r i i i rekon stru k cja A l t a n y C h i ń s k i e j na w zgórzu p arkow ym . Z espół b ęd zie przeznaczony na ce le k u ltu ra ln o -szk o len io w e. N ap rzeciw alei w lo to w ej do parku odbu d ow u je się od trzech la t tzw . S t a r ą K a r c z m ę z k oń ca X V III w . Po p rzep row ad zen iu re­ k o n stru k cji bu d ow li zd ew a sto w a n ej w r. 1944, należącej h isto ry czn ie do zesp ołu p a­ ła co w eg o , część bu d yn k u zostan ie w tym

roku oddana do u ży tk u P rezydium G m innej R ady N arodow ej i na ce le k u l­ tu raln e; (pierw otny p rojek t S. B. Zuga). P a ła c W O t w o c k u W i e l k i m k. K arczew ia, położony w rozległym parku.

Ryc. 146. R udno, pow . m iń sk o -m a zo w iec­ ki — sp ich lerz z k olu m ien k am i z X V III—

X IX w.

Ryc. 147. P aprotnia, pow . soch aczew sk i — daw na k u źnia, ch a ra k tery sty czn y zab ytek p olsk iego b u d o w n ictw a z pocz. X IX w.

Stan z r. 1949.

Ryc. 148. Górzno, pow . gar w o liń sk i — spich lerz z X V II w ., zab ytek b u d o w n ictw a d rew n ian ego, w otoczeniu parku. Stan

Ryc. 149 i 150. Góra K alw aria — k o śció ł pob ern ard yń sk i. O siem n a sto w ieczn y portret fu n d atora F ranciszka B ieliń sk ieg o przed i po k o n serw a cji w yk on an ej w p racow n i

prof. M arconiego w 1948 r. sta n o w ił on giś w ła sn o ść B ieliń sk ich

(X V II i X V III w.). P osiad ał d w ie o ficy n y gospodarcze, zw iązan e z p ałacem arkada­ m i. O dbudow a i rek on stru k cja tego zesp o ­ łu za b y tk o w eg o m a bardzo d on iosłe zn a ­ czen ie d la k u ltu ry arch itek ton icznej r e ­ jonu w a rsza w sk ieg o . W ykonano p ełn e z a ­ b ezp ieczen ie w r. 1950 o ficy n y p arterow ej z X V III w . po drugiej stronie jeziora. P o ad b u d ow ie le w e j o ficyn y рз!аси (w 1951 roku) na starych o d k ry ty ch fund am en tach , całość zo sta ła oddana w u ży tk o w a n ie Min. K ultury i S ztu k i '·

W M a ł e j W s i k. G rójca przepro­ w adzono rem o n t dachu przy b u d yn k u p a ­ ła co w y m i czterech p aw ilon ach (z X V III w .). W p a ła cu prace d oty czy ły robót w n ę ­ trzow ych (tynki, posadzki), w oficy n a ch m u sian o w y k o n a ć w znacznej m ierze n o ­ w e k o n stru k cje d ach ow e oraz w części n o w e k la tk i schodow e. Przeprow adzono ró w n o cześn ie k o n serw a cję sch od ów i baz k o lu m n o w eg o podjazdu pałacu, a tak że re­ k on stru k cję w p iask ow cu tarasu ogrodo­ w ego. W p a ła cu u zu p ełn ion o ponadto k la ­ tk ę sch od ow ą, dębow ą, oraz in sta la cję w o ­ dociągow ą, k a n a liza cy jn ą i cen traln ego ogrzew an ia. Z asadnicze roboty zak oń czo­ no w 1951 r. (ryc. 140).

1 Zob. O chrona Z ab ytk ów nr 2, r. 1949, s. 122.

W zesp o le zab y tk o w y m w R y b i e n - k u n. B u g iem (koło W yszkow a) prace p o leg a ły n a częścio w ej od b u d ow ie p ałacu i dw óch o ficy n , u sta w io n y ch pod k ątem p rostym do p ałacu. W yrem on tow an o k o n ­ stru k cję d ach ow ą z p ok ryciem d ach ów k ą fa listą , ścia n y k o n stru k cy jn e, otw ory o k ien n e i d rzw io w e, p osadzki p ia sk o w co ­ w e, kom inki. N iek tó re w n ętrza gorzej za ­ ch o w a n e pod w zg lęd em za b y tk o w y m zo ­ sta ły ad ap tow an e na cele sta cji o p iek i nad d zieck iem u p ośled zon ym . O ficyn y, po w y ­ m ia n ie p ok rycia d ach ow ego i o tw o ró w o ­ k ien n y ch , zaad ap tow an o do c e ló w m ie sz ­ k a ln y ch dla p erso n elu o p iek u ń czego oraz n a k u ch n ię i pralnię.

M ł о с h ó w (pow . G rodzisk M azow ie­ cki) p osiad a p ałac, p a w ilo n i oran żerię — p ro jek to w a n e p rzez J. K u b ick iego. B u d o ­ w le są sy tu o w a n e w ro zle g ły m parku ze staw em . P race k o n serw a to rsk ie d o ty czy ły g łó w n ie p ałacu , który uzyskał- przede w szy stk im n o w e pokrycie. W r. 1951 zo­ stał ob jęty w u ży tk o w a n ie przez stację h o d o w li ro ślin p arter b u d yn k u , w r. 1952 w y k o n a się część p o m ieszczeń p iętra przez rek o n stru k cję elip ty czn ej k la tk i sch od o­ w ej (bocznej). P rzy w ra ca się rów n ocześn ie ry su n ek d a w n y ch fa s e t w g zach ow an ych fragm en tów . Z rek on stru u je się rów n ież d. sień k o lu m n o w ą oraz m o n u m en ta ln ie p o­

Ryc. 151 i 152. W ęgrów — k ościół parafialn y. P ortret fu n d atork i z I poł. X V III w S tan przed i po k on serw acji w yk on an ej w pracow n i prof. M arconiego w 1948 r.

łożoną cen traln ą k latk ę schodow ą (ryc. 141, 144).

3. K o n s e r w a c j a b u d y n ­ k ó w p o d w o r s k i c h i w i e j ­ s k i c h m u r o w a n y c h . Z pośród za ­ b ezp ieczonych d w orów w y m ien ić n ależy d w ory w m iejscow ościach : B łęd ó w (budy­ n ek z paw ilon am i), Górzno, K aski, G łuchy, Ż ółw in , Łazy, Ż elazow a W ola, T archom in, p leb an ia w K łoczew ie, Jordanow ice, R u - d zienko, K am pinos; w w ięk szości przy­ p ad k ów pochodzą one z w iek u X V III, n ie ­ k ied y z poł. X IX w . P race b yły w y k o ­ n y w a n e w latach 194ß— 1950. P rzep ro­ w ad zon o też rem on t Zajazdu i Starej K u ­ źn i z pocz. X IX w. w Paprotni, pow . so- ch a czew sk i (ryc. 147), k ryjąc dach gontem . W yrem on tow an o tak że dw a spichrze; w R udnie X V III—X IX w. (ryc. 146) i w G órznie, X V III w· (ryc. 148).

4. K o n s e r w a c j a b u d o w ­ n i c t w a s a k r a l n e g o . Pod n ad zorem k on serw atorsk im w yk on an o w la ta ch 1945— 51 rem on t i p ok rycie da­

ch ów w kated rze w P łocku oraz prace re­ m o n to w e w k ościołach: w P u łtu sk u , M

i-szew ie M urow anym , L ipiu, G órznie, F rza- sn yszu , Z akroczym iu, R atow ie, Szreńsku, S ierpcu, L ip k ow ie, W aw rzyszew ie, L u szy - nie, Iło w ie, Serocku, B roch ow ie (ryc. 132), M alużynie, T rojan ow ie, S trzegocin ie, R a ­ cicach, W innicy, C iech an ow ie, M akow ie,

N iep o ręcie, T archom inie, P o m iech o w ie, N o w y m D w orze, C iek syn ie, C zerw ińsku (ryc. 133), K ob yłce, K łoczew ie, Jasień cu (arch. Jakub Fontana), B ob row n ik ach , B ro­

ku, S tęży cy (ryc. 137), D rw a lew ie (arch. Jakub F ontana, P iotr P erk ow sk i), G um inie, Górze K alw arii, W arce, B elsk u , W ęgrow ie, Ł ęczycach , M ich ałow icach , R adzym inie, W yszk ęw ie, B rań szczyk u , M ied n iew icach , S ien n icy, R óżan ie (kaplica gotycka), O stro­ łęce, K łeczk o w ie, A n d rzejew ie, P isk ach , N o w y m M ieście, K ob yln ik ach , K arczew ie, K ęp ie P o lsk iej, R ok itn ie. Do robót szcze­ g ó ln ie in teresu ją cy ch należą p rzep row a­ dzone w latach 1947— 51 przy od b u d ow ie szczy tó w oraz w ież k ościoła w K ob yłce (z la t 1741— 63, arch itek ci G. A. Longhi

i J. F ontana). R ek on stru k cja e le w a c ji w ie ­ żow ej, p rezb iterialn ej oraz w n ętrz k la sz­ toru w g p rojek tu B. Z b orow sk iego (ryc. 138, 139).

R yc. 153. B rzezin y, pow . gar w o liń sk i — kośc. par. F igu ra św . Z ofii z poł.

X V I w .

5. K o n s e r w a c j a b u d o w ­ n i c t w a d r e w n i a n e g o . Zabez­ p ieczono spichrz w G órznie (X V II w.) będący u n ik atem na teren ie w oj. w ar­ sza w sk ieg o (ryc. 143). P on ad to przepro­ w ad zon o w latach 1947 — 51 zabezpie­ czen ie przez p ok rycie d ach ów gontem przy zab ytk ach a rch itek tu ry rodzim ej — k o ścio ła ch i d zw on n icach drew nianych, sta n o w ią cy ch ty p o w e p rzyk ład y polskiej a rch itek tu ry lu d ow ej, jak w Słupnie, R em b ertow ie G rójeckim , W ilk ow ie, M oeiel- n icy (na cm entarzu), Ł op acin ie, G ąsioro- w ie (ryc. 135), G rzebsku, K raszew ie, W ę- g rzy n o w ie, C h ociszew ie, S m o szew ie, Ire­ n ie k. D ęblina, K u rd w an ow ie, C hynow ie, B arcicach , P ilich o w ie, K ró lew ie, K lu k o­ w ie, G ąsew ie, D a n iszew ie, Ż u k ow ie, G oź- lin ie, B rw iln ie, B rzezinach, Z akrzew ie. Z ab ytk i te stan ow ią szczególn ie in teresu ­ ją cy typ b u d o w n ictw a p olsk iego, m ało za­ ch ow an y na teren ie M azow sza i Podlasia, i p osiad ają n iejed n o k ro tn ie cenne, pier­ w o tn e w y p o sa żen ie w n ętrz, jak ołtarze i b elk i tęczow e z rzeźbą fig u ra ln ą — czę­ sto gotyck ą (B rzeziny — ryc. 153, W arsza- w ice, M alużyn — ryc. 154, Grzebsk) oraz m a lo w id ła ścien n e rzadko spotykane (G oźlin z m alatu rą ilu zjo n isty czn ą z X V III w., p rzed staw iającą a rch itek tu rę, w nętrza i scen y figuralne).

6. K o n s e r w a c j a o g r o d ó w o r a z p a r k ó w z a b y t k o w y c h . W ykonano prace w stęp n e do rek on stru k ­ cji p ark ów i ogrodów w m iejscow ościach : a) Jab łon n a (z X V II/X V III w.) — częścio­ w o ogrodzono i w y k o n a n o pom iar in w e n ­ taryzacyjn y i p ro jek t rek on stru k cji par­ ku, u su n ięto poza tym drzew a z posuszu. b) M ł о с h ó w (X V III—X IX w.) — w y ­ k onano pom iar, c) P om iar teren u Gro­ dziska w C i e c h a n o w i e , gd zie zo­ stał założony częściow o park m iejski, d) P om iar parku w M ł o c i n a c h (X V III—X IX w.), e) P om iar oraz p rojek t parku w O t w o c k u W i e l k i m (X V II— X V III w.), f) P om iary i projekty dla W ilan ow a i M orysinka — z czego w ięk szo ść zrealizow an o, g) P om iar i

czę-R yc. 154. M alużyn, pow . c iec h a n o w sk i — kośc. par. F igura M atki B o ­ skiej z pocz. X V I w.

Ryc. 155. M ała W ieś, pow . grójecki — pałac. F ragm en t m a lo w id ła ścien n eg o z k ońca X V III w . — panoram a W arszaw y — po k o n serw a cji w 1950 r. ścio w y p ro jek t rek o n stru k cji parku w M a-

ł e j W s i , n ad k tórym p racow ali: w k o ń ­ cu X V III w. J. G. de W oyten, w pocz. X IX w . L. John, w k oń cu X IX w. Fr. Szanior, w X X w . Fr. K .P olk ow sk i. W y­ konano rek o n stru k cję p arku fran cu sk iego i k o n serw a cję szp alerów , h) Z abezpieczono zieleń w raz z ru in am i zam k u w C z e r s ­ k u przez z a sy p a n ie r o w ó w strzeleck ich z cza só w w o jn y oraz w y k o n a n ie ogrodze­ nia sia tk i obsadzonej żyw op łotem , i) U re­ gu lo w a n o i zazielen ion o zbocze w zgórza w Z a k r o c z y m i u n. W isłą z kość. farnym . j) P row ad zon o k o n serw a cję szp a­ leró w i reg u la cję ścieżek w parku w К r a- snem (Fr. S zanior X IX w .).

7. K o n s e r w a c j a z a b y t k ó w m a l a r s t w a i r z e ź b y . W roku 1950 zab ezp ieczon o sa le z m alow id łam i ścien n y m i w O t w o c k u W i e l k i m (w. X V III), a w J o r d a n o w i c a c h k. G rodziska poddany zo sta je w roku b ie ­ żącym restau racji ga b in et z m alow id łam i ścien n y m i tem p ero w y m i w e dw orze M o- k ro n o w sk ich (X V III w .). W roku 1951 od ­ sło n ięto fresk w ap syd zie kośc. par. w W ę - g r o w i e (pocz. X V III w .). P rzep ro w a ­ dzono k o n serw a cję m a lo w id eł ścien n ych

w M a ł e j W s i koło G rójca (z końca X V III w .; ryc. 155). O dsłonięto z pod pob iały i m a lo w id eł k lejo w y ch , sprzed 50 lat, fresk i w k o ściele w K ł o c z e w i e z p o ło w y X V III w . W k o ściele w C z e r

-R yc. 156. K łoczew , pow . g a rw o liń sk i — kośc. par. F ragm ent odk rytego fresk u

w i ń s k u zabezpieczono częściowo m alo­ w idła ścienne w apsydzie (XIII—XVI w.) i odsłonięto m alowidła romańskie i frag­ m enty gotyckie (XIII—XV w.) w kaplicy pd.-wsch. (r. 1951).

W latach 1946—51 zakonserwowano obrazy sztalugowe z kośc. parafialnego w Zakroczymiu (XVII w.), z W ęgrowa (XVII i XVTII w. — ryc. 151, 152) m. in. dwa obrazy ołtarzowe Sz. Czechowicza

i Siennicy (XVIII w.), z Marek k. W arszawy (XVIII w.), z Grodziska Maz. (XVIII w.), Płocka (XVII w.), z Góry Kalwarii (XVIII w.) — portret marsz. Bielińskiego (ryc. 149, 150), z Brochowa (XVI—XVIII w.), P om ie- chowa (XVIII w.), Sarbiewa (XVII w.).

Do ciekawszych prac konserwatorsko- rzeźbiarskich należało uzupełnienie zabyt­ kowych rzeźb tarasu parku w W ilanowie oraz sprowadzonych z Brzezia na Śląsku (XVIII w.), następnie konserwacja kom in­ ków w Rybienku, Jordanowicach, Chrzę- snem a zw łaszcza w Małej Wsi (XVIII w.). [Przeprowadzono konserw ację rzeźb z C z e r s k a (XVI w.), Węgrowa (XVI), Płocka (XVI w.), Zakroczymia (XVIII w.). W trakcie prac są rzeźby ze Szreńska (XVI w.), Góry K alwarii (XVI w.), Sierp­ ca (XVI w.). W gotyckim (z XV w.) ko­ ściele w Stężycy przeprowadzono rekon­

Ryc. 157. Chechło — kościół par. Rzut i przekrój podłużny.

strukcję i konserwację portali elewacji frontowej (ryc. 134) oraz z „babińca“ (z wapniaka kazimierzowskiego), stano­ w iących dzieło dużej klasy rzeźbiarskiej (XVI w.), należącej do kręgu rzeźby ma­ łopolskiej. Prace wcześniejsze były w y­ konane w Pracowniach Konserwator­ skich dawnego G. U. Κ., a ostatnie w Pra­ cowniach Konserwacji Zabytków.

M. Sz. ZABYTKI GINĄCE

W dziale t y m p u b li k o w a ć b ę d z i e m y a r ­

t y k u ł y i w z m i a n k i o z a b y t k a c h ginących. J e d n e z nic h giną w s k u t e k n ie s z c z ę ś li­ w y c h okoliczn ośc i, p o ż a r ó w , p o w o d z i itp., in n e — w s k u t e k w y m a g a ń planow ania u r b a n i s ty c z n e g o lub p r z e m y s ł o w e g o . P a ­ m i ę ć o ic h w a r t o ś c i a r t y s t y c z n e j lub h i ­ s t o r y c z n e j p o w i n n a b y ć za c h o w a n a .

R e d a k c ja

WSPOMNIENIE O ZABYTKU ARCHI­ TEKTURY DREWNIANEJ Z POCZĄTKU

XVI WIEKU

15 lipca 1949 r. spłonął od pioruna ko­ ściółek drewniany w Chechle w powiecie

gliwickim , woj. śląskie (ryc. 158).

Wartość zabytkowa obiektu nie pozwala przem ilczeć faktu jego bezpowrotnej utraty i zmusza do w yrażenia ostrzeżeń przed m ożliwością dalszych ubytków. Zagrożenie pożarem drugiego podobnego zabytku bu­ dow nictw a ludow ego w Boguszycach (pow. Rawa M azowiecka) zw iększyć powinno czujność zarówno w ładz konserwatorskich jak i czynnika społecznego.

Choć utracony obiekt był kilkakrotnie om awiany 1 — szczególnie w pracach n ie­

m ieckich — nie od rzeczy będzie za przy­ kładem Jerzego Dobrzyckiego i Tadeusza Dobrowolskiego w spom nieć o nim raz je­ szcze w literaturze polskiej.

Omawiany budynek był orientowany i składał się w rzucie poziomym z dwu prawie kwadratowych izb, z których w ięk ­

sza stanow iła naw ę, m niejsza zaś prezbite­ rium, zakończone od w schodu trójbocz- nym zam knięciem . Od strony południowej dobudowano z czasem przedsionek, a od strony północnej — u styku naw y i prezbi­ terium — zakrystię. W ejście na chór m u­ zyczny prowadziło z zewnątrz kościoła (ryc. 157).

i D o b r o w o l s k i T., S ztuk a na Ś ląsk u . K a to w ice—W rocław 1948 s. 209, 242. D o b r z y ­ c к i J., K o śc io ły d rew n ia n e n a G órnym Ś lą ­ sku. K rak ów 1926 s. 31—2. К 1 o s s E., R o d e H., S t e p f W., E b e r 1 e H., D ie B a u und K u n std en k m ä ler d e s K reises T o st- G leiw itz . B r esla u 1943 s. 211.