Piotr Grzegorz Mądrach
Przywracanie kompozycji Szwanera
w Wilanowie
Ochrona Zabytków 49/2 (193), 182-186
KOMUNIKATY I DYSKUSJE
Piotr Grzegorz M ądrach
PRZYWRACANIE KOMPOZYCJI
Pałac i park w W ilanow ie zostały ozdobione bardzo bogatym w ystrojem rzeźbiarskim . D ekoracje rzeźbiar skie, realizow ane przede wszystkim w narzucie w a p ienno-piaskow ym i szarym piaskow cu, w ykonyw ane były przez licznych artystów i kam ieniarzy sprow adza nych z G dańska. Ich dzieła charakteryzują się w yraźnie w pływ am i niderlandzkim i. M odelow ali oni rów nież rzeźby na innych pałacach w arszaw skich, na przykład na pałacu Krasińskich. N ajbardziej znani z tego grona tw órców są Andrzej Schlüter i Stefan Szwaner.Jedną z najokazalszych dekoracji zdobiących fasadę pałacu w ilanow skiego jest zespół ośm iu płaskorzeźb przedstaw iających czyny i sukcesy królew skiego gos podarza. Przedstaw iają one następujące w ydarzenia:
W ypraw ę na cza m b u ły tatarskie, Bitw ę pod L w o w em , Bitw ę p o d C hocim iem , Elekcję króla Jana III, W jazd na koronację do Krakowa, Przyjęcie kapitulacji Turków p o d W iedniem, B itw ę p o d W iedniem, B itw ę p o d Par kanam i.
Kompozycje te, autorstw a Stefana Szw anera, w yko nane zostały w technice narzutu w ap ien n o -p iask o w e go w roku 1687. Zlokalizow ane są na attykach kryją cych dach niższych partii frontu pałacu. A rtysta w y m odelow ał swoje dzieła w stylu a ll’antica, czerpiąc natchnienie z dekoracji rzeźbiarskich zdobiących łuki trium falne Tytusa, Trajana i K onstantyna w Rzymie. O pierał się w tym na sztychowych wydawnictwach al bum owych Franęoisa Perriera i Petro Sancte Bartoliego.
Rysunek rzeźbiarski tych dzieł jest niezwykle bogaty, a w śród w ielu figur płaskorzeźbionych są rów nież i pełnoplastyczne. Są to przede wszystkim najokazalsze postacie, przedstaw iające króla Jana III.
O becny stan płaskorzeźb jest bardzo zly. M ateriał rzeźbiarski utracił zaw artość i spoistość. Pow ierzchnia jest silnie zanieczyszczona zabrudzeniam i opadow ym i oraz m ocno zaatakow ana organizm am i biologicznym i.
1. Badania strukturalne próbek zapraw z płaskorzeźby W ypraw a na czam bu ły tatarskie w ykonał w październiku 1993 r. zespół pod kierunkiem R. K rzywobłockiej-L aurów z Instytutu Techniki Bu dowlanej w W arszawie. O dtw orzenie składu zapraw pobranych z płaskorzeźby batalistycznej zdobiącej fasadę Pałacu w W ilanow ie — A. Jarm ontow icz, R. Krzywobłocka-Laurów.
2. Badania chem iczne próbek pobranych z płaskorzeźby W ypraw a na cza m b u ły tatarskie — I. Kobla z Laboratorium Badawczego M uzeum N arod ow ego w W arszawie.
SZWANERA W WILANOWIE
W w yniku bliskiego sąsiedztw a zakładów przem ysło wych (np. elektrociepłow ni na Siekierkach) agresyw ne chem icznie opady atm osferyczne w ytw orzyły na p o w ierzchni rzeźb szkodliw e naw arstw ienia. Są one sk u tkiem reakcji chem icznych zw iązków zaw artych z o p a dach z substancjam i znajdującym i się w zapraw ie w a pienno-piaskow ej.
W zw iązku z fatalnym stanem tych kom pozycji rzeźbiarskich Teresa Perkowska, d y rek to r M uzeum Pa łacu w W ilanow ie, podjęła w iosną 1993 r. decyzję 0 rozpoczęciu prac konserw atorskich. Pow ierzono je kierow anem u przeze mnie zespołow i dyplom ow anych artystów p lasty k ó w -k o n serw ato ró w dzieł sztuki w składzie: Jo lan ta Pawlak, Z en o n Sądecki, Piotr Za- mbrzycki i Jerzy Z ebrow ski.
Działania konserw atorskie rozpoczęliśm y od g ru n tow nego zapoznania się z historią rzeźb oraz w y kona nia szczegółowych badań ich stanu technicznego. Prze p ro w ad zo n o badania: m ateriałow e — wszystkich w arstw n a rz u tu 1, chem iczne — zanieczyszczeń w arstw przypow ierzchniow ych2, m ikrobiologiczne — kolonii m ikroorganizm ów zalegających pow ierzchnię obiek tó w 2. Sporządziliśm y także bogatą dokum entację fo tograficzną (kolorow ą i czarno-białą) oraz film ową w technice w ideo. Zapoznaliśm y się z wszelką d o k u m entacją dotyczącą obiektów zgrom adzoną w arch i wach. Przestudiow aliśm y dokum entacje k o n serw ato r skie z prac przeprow adzanych przy płaskorzeźbach w latach 1 9 2 2 -1 9 2 7 (prow adzonych przez Z arząd Pa łaców W ilanow skich)4, oraz w latach 1 9 5 7 -1 9 5 8 1 1 9 7 5 -1 9 7 6 (w ykonyw anych przez PP PKZ)5. Z d o kum entacji tych wynika, że w trakcie szeroko zak ro jonych prac prow adzonych przez architekta Jarosław a W ojciechowskiego w latach dw udziestych naszego stu lecia rzeźbam i tym i się nie zajm ow ano. N atom iast w trakcie prac w ykonyw anych przez PP PKZ m ocno
3. O cena zniszczeń m ikrobiologicznych rzeźb na fasadzie Pałacu w W ilanow ie — H. Sztranowicz z Instytutu Ekologii PAN. 4. J. W ojciechow ski Pałac W ilanow ski i jego obecna restauracja, Warszawa 1929.
5. D okum entacja prac konserwatorskich p row adzon ych w latach 1 9 5 7 -1 9 5 8 , D oku m en tacja konserwatorska prac prow adzon ych w latach 1 9 7 5 -1 9 7 6 , PP PKZ O ddział w W arszawie.
uszkodzone przez w arunki atm osferyczne płaskorzeź by zostały w bardzo wielu fragm entach uzupełnione zapraw am i w apienno-piaskow ym i, co uprościło mo- delunek kompozycji rzeźbiarskich. Przejrzeliśmy zbio ry ikonograficzne przedstaw iające fasadę pałacu i om aw iane płaskorzeźby zgrom adzone w Instytucie Sztuki PAN, M uzeum -Pałacu w W ilanow ie, Z biorach Ikonograficznych M uzeum N aro d o w eg o w W arsza wie, A rchiw um M uzeum H istorycznego m. st. W arsza wy, Bibliotece N arodow ej, A rchiw um D okum entacji M echanicznej i A rchiw um m. st. Warszawy. Z ap o zn a liśmy się z dokum entacją fotogram etryczną w ykonaną przez pracow nię PP PKZ w W arszawie.
W w yniku tak dokładnych studiów nad historią płaskorzeźb oraz m ateriałów ikonograficznych d o k o naliśm y niezwykłego odkrycia. Opisy, rysunki i fo to grafie pochodzące sprzed lat trzydziestych naszego stulecia prezentow ały kształt rzeźb nadany im przez Stefana Szwanera w XVII wieku. N ato m iast publi kacje, fotografie i dokum entacje późniejsze ukazywały rzeźby prezentujące zupełnie inny styl. Bardziej w nik liwe badania, przede wszystkim m ateriału fotograficz nego, najobszerniej dokum entującego ten tem at u d o wodniły, że płaskorzeźby zostały zm ienione pom iędzy latam i 1933 a 1937. Niestety, żadne d o kum enty o p i sowe, pam iętniki, zapiski i archiw a m iędzyw ojennych właścicieli W ilanow a, żadne publikacje naukow e, po pularnonaukow e, prasowe, kroniki i spraw ozdania nie zawierają jakichkolw iek w zm ianek na tem at przyczyny zniknięcia oryginalnych płaskorzeźb, ani okoliczności p ow stania now ych i ich twórcy.
N a zm ianę kształtu płaskorzeźb zw rócił uwagę M a riusz K arpow icz, bardzo krytycznie oceniając ich ak
tualny wygląd. W publikacji Sztuka Warszawy drugiej
p ołow y XVII w. (W arszawa 1975) wyraził następującą
opinię: „G dyby się płaskorzeźby Szwanera zachow ały
w form ie nieskażonej do naszych czasów, stanow iłyby zabytek niezw ykłej wagi, jako jedyne ocalałe płasko rzeźby bitew ne czasów króla Jana. N iestety, to co d ziś widnieje na attyce pałacu w ilanow skiego — to tylko karykatura oryginału, nędzny pastisz w yko n a n y za pew ne w czasie konserw acji Wojciechowskiego, w la tach dw udziestych naszego w ieku. Z achow any w In sty tucie Sztuki PAN ko m p le t zdjęć sprzed rzeczonej «kon serwacji» pozw ala stwierdzić, że płaskorzeźby Szw ane ra były dziełam i napraw dę g o d n ym i uwagi ze względu na swą w artość artystyczną. N iestety postąpiono z n i m i w sposób barbarzyński — całość została zrzucona na ziem ię i płaskorzeźbę w yko n a n o na now o. Zaledw ie zasadnicze rysy k o m p o zycji pozostały i to nie zawsze. Zaginęła natom iast bezpow rotnie św ietna faktura o ry ginału, subtelny rysunek, portretow ość głów, w alory perspektyw iczne, no i charakter ogólny silnie n aw iązu jący do antycznych m a rm u ró w ”.
O dw ołując się do książki M ariusza Karpowicza, o zmianie wyglądu płaskorzeźb w spom ina też Woj ciech Fijałkowski w publikacji W ilanów — rezydencja
króla zw ycięzcy (W arszawa 1983).
N ow e płaskorzeźby z bardzo ubogim m odelunkiem w ykonane są w m odernistycznej m anierze, ch arakte rystycznej dla lat trzydziestych. Są zrealizow ane także w technice narzutu w apienno-piaskow ego. N a d o d a tek były one po II w ojnie światowej (w czasie której nie uległy uszkodzeniu) kilkakrotnie poddaw ane re n o wacji i uzupełnianiu ubytków pow stałych w wyniku szkodliw ego działania czynników atm osferycznych.
1. R eprodukcja fotografii w ykonan ej ok. 190S r., prezentująca oryginalny kszta łt k o m p o zy cji Stefana Szwanera. Fot. H . Poddębski, zbiory In stytu tu Sztuki PAN
1. R eproduction o f a photograph taken in a bou t 1 9 0 5 show ing the original shape o f the com position b y Stefan Szwaner. Photo: H. Poddębski, in the coll. o f the In stitute o f A rt in the Polish A cadem y o f Sciences
2. Płaskorzeźba „ W ypraw a na cza m b u ły ta ta rsk ie” w kształcie w y m o d e lo w a n ym w latach 1 9 3 3 -1 9 3 7 , stan z pocz. r. 1993. Fot. P. M qdrach 2. „The E xpedition against the Tartar H ordes” bas relief m odelled betw een 1 9 3 3 -1 9 3 7 . State a t the beginning o f 1993. Photo: P. Mqdrach
W trakcie tych prac przem odelow ano niektóre frag m enty kom pozycji rzeźbiarskich, stosując n ieo d p o w iednie materiały.
Z oryginału szw anerow skiego o d kryto jedynie przyścienną w arstw ę narzutu, co zostało ustalone na podstaw ie specjalistycznych badań w Instytucie Tech niki Budowlanej w W arszawie.
Z espół nasz zaproponow ał odtw orzenie płasko rzeźb w ich pierw otnym kształcie. Postanow iono zw o łać komisję ekspertów — historyków sztuki, m uzeal
ników, historyków, k o n serw ato ró w dzieł sztuki, te c h nologów — która miała rozstrzygnąć, czy pozostaw ić rzeźby dw udziestow ieczne na fasadzie barokow ego p a łacu, czy podjąć działania odtw arzające dzieła stw o rzone w XVII wieku. W pracach komisji wzięli udział najznakom itsi specjaliści, m .in. prof, dr hab. M ariusz K arpow icz (Instytut H istorii Sztuki U niw ersytetu W ar szawskiego), prof, dr hab. W łodzim ierz G odlew ski (dyrektor M uzeum N aro d o w eg o w W arszawie), prof. Andrzej Koss (dziekan W ydziału Konserwacji Dzieł
3. „W ypraw a na cza m b u ły tata rsk ie” p o rekonstrukcji. Fot. P. M qdrach
4 i 5. Stan płaskorzeźb z a tty k i Pałacu w W ilanow ie w r. 1993. W idoczne ogrom ne zniszczenia fo rm y rzeźbiarskiej i stru ktury w a p ien n o -p ia skow ego narzutu. Fot. P. M ądracb
4 a n d 5. State o f the bas reliefs in the a ttic storey o f the W ilanów palace in 1993. Visible enorm ous dam age o f the sculpture form an d the structure o f lim e-sa n d sto n e m odelling. Photo: P. M qdrach
Sztuki ASP w W arszawie), prof. dr Juliusz Chróścicki (Instytut H istorii Sztuki U niw ersytetu W arszawskie go), dr W ojciech Fijałkowski (prezes Towarzystwa Opieki nad Zabytkam i), dr Kinga Szczepkow ska-N a- liwajek (dyrektor ds. naukow ych M uzeum N a ro d o w e go w W arszawie). W spraw ach artystycznych i tec h n o logicznych konsultacji udzielili rzeczoznawcy: M aria Rudy z UM K w Toruniu i Paweł Karaszkiewicz z Wy działu Konserwacji Dzieł Sztuki ASP w Krakowie. W pra cach komisji uczestniczyli przedstaw iciele O ddziału Warszawskiego Państwowej Służby O chrony Zabytków.
Po rozw ażeniu argum entów za i przeciw obu ro z w iązaniom i przeanalizow aniu w szelkich aspektów m erytorycznych i technologicznych, podjęto decyzję o przyw róceniu pierw otnego kształtu płaskorzeźbie
W yprawa na cza m b u ły tatarskie. Realizację pow ierzo
no naszem u zespołow i, uznając jego w kład w o d sło nięcie historii płaskorzeźb oraz profesjonalizm konser w atorski i rzeźbiarski.
Prace nad odtw orzeniem rozpoczęliśm y od d o k ła dnej analizy jedynej dobrej fotografii tej rzeźby w jej kształcie siedem nastow iecznym . R eprodukcję otrzy
maliśmy z archiw um Instytutu Sztuki PAN. Z ostała ona zrobiona około 1905 r. aparatem m iechowym (wyrów nującym pochylenia perspektyw y) z dosyć d łu gim obiektyw em , na kliszy szklanej. Ustalenia te p o zwoliły nam określić kąt padania św iatła, co jest nie zwykle w ażne dla o d tw orzenia głębokości rzeźby, czyli odnalezienia trzeciego w ym iaru, którego płaska fotografia nie ma. N astępnie fotografię w form acie 18 x 24 cm, o d p o w ied n io przeskalow ując, pow ięk szyliśmy do form atu oryginalnej płaskorzeźby, czyli 160 x 380 cm. Przygotow aliśm y także wiele fotografii w skali 1:10 i 1:20 (z w zornikam i skali) w celu ła twiejszego o perow ania nimi przy m odelow aniu rzeźby. Z fotografii w skali 1:1 przekopiow aliśm y rysunek na płó tn o , a następnie przenieśliśm y na pierwszą w ar stwę gliny. Tak rozpoczęty został etap żm udnego m o delow ania w glinie nowej płaskorzeźby w stylu b aro kowym .
Rzeźbiarski m odel w glinie został poddany ocenie komisji złożonej z ekspertów z różnych dziedzin zwią zanych z konserw atorstw em i m uzealnictw em . Dzieło nasze uzyskało bardzo pozytyw ną ocenę.
N astępnie wykonaliśm y klinow e form y gipsow e. Po ich oczyszczeniu i precyzyjnym dopasow aniu w ym o delow ano zbrojenie odlew u ze szwedzkiej stali n ier dzew nej. Form y gipsow e i odlew y wykonaliśm y w czterech częściach z uwagi na w ielkość i ciężar obiektu. Do w ykonania odlew u zastosow aliśm y m o dyfikow aną zapraw ę m ineralną FU N CO SIL RE- STAURIERM OERTEL firmy Rem m ers. Piaskowy k o lor, w ybrany przez nas z katalogu p ro d u cen ta, został zaakceptow any komisyjnie.
R ów nocześnie przygotow ano podłoże do zam o n to w ania odlew ów na m urow anej z czerw onej cegły ścia nie attyki. Z d em o n to w an o m aksym alną ilość dobrze zachow anych fragm entów istniejącej płaskorzeźby, w zm ocniono je, zabezpieczono i przekazano do lapi darium . Skuto resztki zaprawy, pozostaw iając niew iel kie „św iadki” oryginalnej zapraw y w a p ien n o -p iask o wej. W zm ocniono i zabezpieczono m ur ceglany.
N a tak przygotow anym p o dłożu, na niezależnych nośnikach (ze stali nierdzew nej) z zabezpieczeniem w entylacji odw rocia obiektu i m uru ceglanego, zain stalow ano cztery części W ypraw y na cza m b u ły tatar
skie. Po ich zam ontow aniu uzupełnione zostały wszel
kie szczeliny technologiczne. Całość p o d d an o także zabiegowi hydrofobizacji preparatem FUNCOSIL SNL, zaw ierającym d odatki pow strzym ujące rozwój o rg an i zm ów biologicznych.
Wszystkie działania, jak i stan dw udziestow iecznej płaskorzeźby były bardzo dokładnie d o k um entow ane fotograficznie, film ow o i opisow o. Prace zostały za kończone jesienią 1994 roku. Stan obiektu jest syste m atycznie obserw ow any i z oględzin tych w ynika, że przyjęta technologia i zastosow ane m ateriały znako micie zdają egzam in w tak tru d n y ch w arunkach.
Po sześćdziesięciu latach m ożna znow u oglądać W y
prawę na cza m b u ły tatarskie w kształcie rzeźbiarskim
i sym bolice, jaką nadał jej tw órca — Stefan Szwaner.
The Restoration of the Szwaner Composition in Wilanów
T h e palace and park in W ila n ó w w ere em b ellish ed w ith ex ceed in g ly lavish sculptu re orn am en ts. T h e best k n ow n scu lp tors w h o w o rk ed for the king w ere Andrzej Schlüter and Stefan Szwaner. T h e latter w as the auth or o f o n e o f the m o st m agn ificen t bas relief all’antica d eco ra tio n s o f the palace façade, depicting the deeds and victories o f king Jan III Sobieski.
O w in g to th e highly un satisfactory p resen t-d a y state o f th e bas reliefs, it w as d ecid ed in spring 1 9 9 3 to initiate co n serv a tio n w ork . T h e task w as entrusted to a team o f artists-art con servators, headed by Piotr G rzegorz M ądrach, and c o m p o se d o f Jolanta Pawlak, Z e n o n Sądecki, Piotr Zam - brzycki and Jerzy Z eb row sk i.
C on servation began w ith a th o ro u g h acquain tan ce w ith the history o f the sculptures and a d etailed ex a m in a tio n o f their tech n ical state. C lose stu dies o f th e history o f the sculptures and archive icon ograp h ie m aterial led to an e x traordinary discovery. All descrip tion s, draw ings and p h o to graphs prior to the 1 9 3 0 s present design s m ade by Stefan Szw aner durin g the sev e n teen th century. A radical change occurred in 1 9 3 3 - 1 9 3 7 alth ou gh there are no in form ation
d o cu m e n ts tellin g us w h o , w h y and w h en altered the sc u l ptures o n the palace façade attic storey.
T h e co n serv a tio n team p ro p o sed the recreation o f the original form o f the bas reliefs.
A co m m issio n o f experts: art historians, m useu m staff, historians, art con servators and tech n o lo g ists, w as establi shed. A fter an e x a m in a tio n o f all argum ents in favour and against th e restoration o f the se v en teen th — century c o m p o sitio n , it w as d ecid ed to recreate the original sh ape o f a sculptu re k n o w n as „The E x p ed itio n against the Tartar H o r d e s”.
T h is w o rk w as restored by m aking a clay m od el, a plaster form and a p ositive cast in m o d ified m ineral mortar, rein forced w ith a ru st-free steel net. T h e cop y o f the Stefan Szw aner statue w as th en installed on the attic storey o f the W ila n ó w palace façade.
T h e task w as c o m p lete d in the autum n o f 1 9 9 4 . A fter a p eriod o f sixty years, w e can o n ce again adm ire „The E x p ed itio n against the Tartar H o r d e s” in the form and w ith the sy m b olic d esign ed by its author.
