Medwecka, Zofia
Zastosowanie łatwo rozpuszczalnej
błony z tworzywa sztucznego przy
zdejmowaniu i przenoszeniu
malowidła ściennego na pobiale na
nowe podłoże
Ochrona Zabytków 19/2 (73), 62-78
ZOFIA MEDWECKA
ZASTOSOWANIE ŁATWO ROZPUSZCZALNEJ BŁONY Z TWORZYWA
SZTUCZNEGO PRZY ZDEJMOWANIU I PRZENOSZENIU MALOWIDŁA
ŚCIENNEGO NA POBIALE NA NOWE PODŁOŻE *
P raca omówiona w nin. kom unikacie jest
próbą zastosowania przy zdejm ow aniu malo
w ideł ściennych, w ykonanych n a pobiale, no
w ego licowania m alow idła za pomocą błony
z tw orzyw a sztucznego pow stającej bezpośred
nio na jego p ow ierzchnil.
W praktyce konserw atorskiej stosowane są
trzy m etody zdejmowania malowideł ściennych,
objęte wg powszechnie przyjętej nom enklatury
włoskiej wspólną nazwą „stacco” (rozłączenie).
Pierw sza z nich polega n a wycięciu malowidła
razem z fragm entem m uru, druga „distacco”
od włoskiego distaccare (oddzielać) na zdjęciu
m alowidła razem z w arstw ą tynku, trzecia
„strappo”, od włoskiego strappare (zdzierać)
na zdjęciu samej w arstw y malowidła 2. Metoda
„strappo” rozciąga się w literaturze konserw a
torskiej na oznaczenie zdejm ow ania buon fres
co razem z w arstw ą intonaco odsłaniającego sy-
nopię 3.
W naszych w arunkach m etoda „strappo”,
pozw alająca n a całkowite odizolowanie malo
w idła od podłoża, w ydaje się bardzo przydatna
nie ty lk o d la buon fresco, ale ii w zastosowaniu
do m alow ideł w ykonanych na pobiale, fresco
secco i al secco.
Schorzenia w arstw y m alarskiej ściśle zwią
zane są ze złożoną technologią jej składników.
M alowidło tw orzy ze swym podłożem niejako
organiczną całość i współzależność w szystkich
w arstw : m uru, tynku, pobiały, malowidła, jest
oczywista. Separacja w arstw y m alarskiej od
głębiej leżących jest niejednokrotnie jedynym
ratunkiem dla dzieła sztuki. Najczęściej w ystę
pujące schorzenia malowideł na pobiale to:
łuszczenie się w arstw y farby lub farby i po
biały, złe powiązanie lub praw ie całkow ity je
go b rak pomiędzy farbą a tynkiem , krystaliza
cja w ystępująca na powierzchni malowidła
i plam iaste zabarwienia przechodzące na malo
widło z w arstw spodnich, wreszcie zabielenie,
zmiana tonacji barw nej lub całkowite zanikanie
malowidła.
Dotychczasowe zabezpieczanie lica malowi
dła przy „strappo” polega na wielowarstw ow ym
zaklejaniu jego powierzchni, a po w yschnięciu
k leju n a oddarciu zabezpieczenia razem z m a
lowidłem.
Pierwsze wiadomości o przenoszeniu malo
wideł ściennych przekazał W itruwiusz 4 i P li
niusz 5 w opisie przeniesienia w yjętego z m u
rem malowidła z Lakedemonii do Rzymu za
edylów M urena i Varro. O bserwacje m alowi
deł w Pompei i H erculanum pozwalają p rzy
puszczać, że fragm enty ich zostały przeniesione
z ty n k ie m 6. Następne podejmowane tego ro
dzaju próby napotykam y dopiero w renesansie:
wspomina o przeniesieniu malowideł Vasari
* Praca była zamieszczona w części w : Zagadnie nia technologiczne konserw acji m alow ideł ściennych, „B iblioteka M uzealnictw a li Ochrony Zabytków ”, Se ria B, t. XI, 'Warszawa 1965, s. 205, wyd. powiel.
1 Doświadczenia były (podjęte przy K atedrze Kon serw acji Malowideł Ściennych ASP w K rakow ie z in i cjatyw y prof. dr J. E. Dutkiewicza i stanow iły tem at przew odu habilitacyjnego na A kadem ii Sztuk P ięk nych w (Krakowie.
2 L. T i n t o r i , Methods Used in Ita ly for Detach ing Murals (Recent Advances in Conservation, Con
tributions to the IIC Rome Conference 1961), London 1962, s. 119 i 121.
3 W. B r a n d t , Frescoiibertragung in der R estau ratorenausbildung, „M altechnik” LXV III (1962), z. 4, s. 104.
4 О. D o n n e r v o n R i c h t e r , R ückblicke auf
A usgeführte Übertragungen von Fresco-Malereien,
„Technische M itteilungen fü r M a l e r e i ” , 1887, s. 13. 5 F. P e t r , Nâstenné M alby, B ratislava 1954,s. 205. 6 O. D o n n e r v o n R i c h t e r , o.e., s. 13.
w żywocie F ra Filippo Lippi (1412—69) 7, w
1507 r. przeniesiono malowidło z pałacu Troia-
no Caracciolo do kościoła della A nnunziata w
N eap o lu 8, w r. 1546 fresk Corregia w kościele
m inorytów w P a rm ie 9. Również w połowie
XVI w. dokonano tran sferu fresku F ra B arto-
îomeo w e F lo re n c ji10, w 1605 r. fresku Wesele
A ldonbrandiego 11. Wszystkie wymienione p ra
ce ograniczały się do przeroszenia malowideł
z tynkiem lub m urem . W r. 1725 rew elacją
było, dokonane przez A ntonia Contri z F errary
nową, przez niiego wynalezioną metodą, prze
niesienie m alow idła w Neapolu. Metoda ta po
legała na zdjęciu samej w arstw y malowidła
i odpow iadała dzisiejszej metodzie „strappo” 12.
Uczeń Gontriego, Giacomo Succi ulepsza tę m e
todę, a jego dw aj synowie Domenico i P elle
grino przenoszą ją w w. XIX, ściśle jednak
przestrzegając tajem nicy receptur 13. Moda na
grom adzenie zdjętych malowideł ściennych
w p ryw atn ych galeriach i muizeach pod koniec
X V III w. we Włoszech tak się rozszerza, że,
aby tem u położyć kres i zaprowadzić kontrolę
n ad działalnością ówczesnych konserw atorów ,
papież nadaje jednem u z w ybitniejszych, Anto
niem u R. Mengsowi ty tu ł przenosiciela malo
w ideł ściennych przy pałacu ap ostolskim 14.
W ty m też czasie ukazują się pierwsze publi
kacje om awiające sposoby przenoszenia malo
w ideł 15 ii pow stają odrębne szkoły specjalizu
jące się w tego rodzaju pracach 18. W XIX w.
działalność Włochów rozprzestrzenia się poza
granice Italii: stosował metodę „strappo” na te
ren ie Niemiec Z a n c h i17 przekazując swoje
um iejętności K eim ’o w i18. K onserw atorzy włos
cy, niem ieccy i francuscy d ysk u tu ją nad spo
sobam i przenoszenia, prowadzą ostre polemi
ki 19. W Polsce z początkiem XX w. ukazują
7 F. P e t r , o.e., s. 205.
8 M. C. d e A z e v e d o , Restaurierung u. K o n servierung von K u n stw erken (Das Atlantisbuch der Kunst), Zürich 1953, s. 713.
9 O. D o n n e r v o n R i c h t e r , o.e., s. 14. 10 O. D o n n e r v o n R i c h t e r , o.e., s. 14. 11 M. C. d e A z e v e d o , o.e., s. 713.
12 J. M a k a r e w i c z , M alowidła ścienne, ich k o n serwacja i restauracja (Pam iętnik I Zjazdu M iłośni kó w O jczystych Z abytków w Krakowie), K raków 1912, s. 107.
13 G. S e c c o - S ' U a r d o , A bnehm en und Restau rieren von W andgem älden (tłumaczenie z włoskiego W. S e i i m l e r ) , „Technische M itteilungen fü r Male re i”, 1929, s. 229.
14 G. S e c c o - S u a r d o , o.e., s. 229.
15 Prof. M ontabert z P ary ża (F. G. L u c a n u s , D okładna nauka naprawiania obrazów, Leipzig 1826, s. 63), n astępnie B otti z Pizy i A. Ruspi w ydają w 1846 r. broszurę o przenoszeniu m alow ideł ścien nych (M. C. d e A z e v e d o , o.e., s. 717).
16 A. Ruspi. G. Botti, Cavenaghi (M. C. d e A z e v e d o , o.e., s. 718), A. Bacoolari w Moderne, Gio Roz- zoli z Florencji, G allizioni w Bresci, C. Riazzo z Lodi, S. Barezzi z Piacenzy (G. S e c c o - S u a r d o , o.e., s. 228 i 229).
17 A. K e i m, Übertragung der Philipp VeiVschen Fresken in den Städelschen Institut, „Technische M it teilungen fü r M alerei”, 1886, s. 108.
18 W 1895 r. przenosi sam ą w arstw ę fa rb m alo wideł R. v. L angera w Monachium (P. A 11 w a n g,
się pierwsze publikacje
om awiające metody
przenoszenia fresków. Są to: odczyt J. M aka
rewicza wygłoszony w r. 1912 na I Zjeździe
Miłośników Ojczystych Zabytków w K rako
wie 20 i J. Muczkowskiego „Ochrona Zabytków ”
w 1914 r.21.
Niewiele kom unikatów w literatu rze XX w.
zajm uje się metodą „strappo”. K rótką jedynie
wzmiaiikę poświęca jej A zevedo22. L ukę tę
zapełnił dopiero Sikimić opisując technikę kon
serw acji we W łoszech23 i Tintori referu jąc
włoskie m etody przenoszenia malowideł ścien
nych n a K onferencji IIC w Rzymie w 1961 r .24.
Pierw szą wiadomością o dokonanym n a te re
nie k raju zabiegu konserw atorskim , dotyczą
cym przeniesienia m alow idła n a pobiale, bez
tynku, jest sprawozdanie z prac w Czerw iń
sku 25. W ydaje się, że przeniesienie to można
uznać za pierw szy tego rodzaju w ypadek w
Polsce. W zm ianka bowiem J. Dobrzyckiego,
opisującego dzieje malowideł Stachowicza w
Collegium
Malus w Krakowie,
napom yka
tylko o przeniesieniu przez Łepkowskiego do
G abinetu Archeologicznego U J z w ielkiej ilości
m alowideł Stachowicza, „drobnych tylko o k ru
chów” w czasie przebudowy Collegium w la
tach 1867—70 ii dowodzi jedynie nieznajom ości
w owym czasie w k raju możliwości przeniesie
nia malowideł i uratow ania ich tym sam ym od
zagłady
Z przeglądu historycznego w ynika, że w
przenoszeniu malowideł ściennych działały dw a
bodźce: pierw szy to konieczność ratow ania
dzieła sztuki, drugi to moda kolekcjonowania 27.
Obecnie czynność zdejmowania i przenoszenia
m alow idła na nowe podłoże podyktow ana jest
albo chęcią odsłonięcia spodniego m alow idła
zakrytego przez w ierzchnie w w ypadku n
a-Eine Fresco-Abnahm e und Übertragung, „Technische M itteilungen fü r M alerei”, 1924, s. 76). 19 G. S e c c o - S u a r d o , o.e., s. 241; A. K e i m , o.e., s. 5; P. A 11 w a n g , o.c., s. 76; O. D o n n e r v o n R i c h t e r , O.C., s. 14. 20 J. M a k a r e w i c z , o.e., s. 107 i n. 21 J. M u c z k o w s k i , Ochrona Zabytków , K ra ków. 1914, s. 111. 22 M. C. d e A z e v e d o , o.e., s. 723.
23 R. S i k i m i ć , T ehnika konzervaeije zidnog żi- vopisa kod Italijana, „Zbornik Zasztite Spomendka K u ltu rę”, X (1959), s. 233.
24 L. T i n t o r i , o.e., s. 120 i 121.
25 K. T i i u n i n , Rozdzielanie m alowideł ściennych, „Ochrona Z abytków ” VII (1954), n r 1 (24), s. 43.
26 J. D o b r z y c ' k i , Dzieje Alm ae M atris pędzlem Stachowicza, K raków 1924, s. 73.
27 M oda ta d otarła i do Polski. W posiadaniu M u zeum Narodowego w K rakow ie, oddział im. C zarto ryskich, znajdują się dwa m alow idła ścienne (przy w iezione być może przez W ładysława Czartoryskiego w II połowie X IX w. z Włoch): 1. K rajobraz n ad m o r ski, datow any n a wczesny okres cesarstw a rzym skie go, fresk przeniesiony z tynkiem i umieszczony w drew nianych ram ach o wym. 48 X 64 om oraz 2. Trzy Św ięte Męczennice, Luini Bernardino, ;z I poł. XVI w., fresk przeniesiony razem z tynkiem na podłoże płó cienne, o wym. 82,5 X 162 om. (S. S. K o m o r n i c k i , M uzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, K raków
kładania się w arstw zabytkowych, albo zapew
nieniem przez zdjęcie m alow idła jego urato
wania przed dalej mogącym postępować znisz
czeniem, którego przyczyna leży w podłożu lub
w arunkach klim atycznych dla malowidła in
situ, bądź w w ypadku burzenia względnie nisz
czenia budowli, w k tó rej się znajduje 28 i wresz
cie, gdy już raz zd jęte malowidło z powodu
złego magazynowania lub ekspozycji ulega po
nownemu zniszczeniu.
Z opublikowanych m ateriałów om awiają
cych metodę strappo okazuje się, że do chwili
obecnej w zabezpieczeniu lica malowidła stoso
wane są tradycyjne zabezpieczenia wielowar
stwowe. Przekazujący wiadomość o nowym
sposobie przenoszenia fresków przez A. Con-
tr i’ego w r. 1725 nie mogli podać dokładnej
receptury kleju, która była zazdrośnie strze
żoną tajem nicą.
Wiemy jedynie, że używał
kleju zmywalnego z powierzchni malowidła
gorącą wodą 29. Na bazie k leju roztwarzalnego
w wodzie licowanie m alow idła przy zdejmo
w aniu stosowane je st do dzisiaj, a więc bez
istotnych zm ian od około 2 i pół wieku. W spo
radycznych tylko w ypadkach spotykam y kleje
innego typu, podyktow ane specyficznymi wa
runkam i in situ. Stosowany jest przy metodzie
strappo: klej kostny 30, klej tzw. niemiecki —
colla forte — ew entualnie z dodatkiem żółci
wołowej 31, klej rybi 32, mączny 33, lub miesza
niny: klej kostny i sk ó rn y 34, rybi z kwasem
octow ym 35, rybi z klejem z m ąki pszennej
klej prawdopodobnie skórny z dodatkiem ka
zeiny 37, klej ze skóry króliczej z dodatkiem
gliceryny
tzw. klej colletta, w którego skład
wchodzi klej stolarski, melassa, żółć wołowa
i ocet w inny lub klej stolarski z klejem króli
czym, żółcią wołową i gliceryną 39. Inne kleje
to nitroceluloza,
stosowana w warunkach
szczególnej w ilgotności/ł0, szelak, p aralo id 41,
kleje tłuste i żywiczne stosowane w XIX w.42
lub naw et piana ubita z jaj i miód używane
również w XIX w .43.
M ateriałem nośnym używanym do licowania
przy metodzie strappo, stosowanym już od
r. 1725, tak jak i klej roztw arzalny w wodzie,
jest płótno w różnych rodzajach: Lniane w
jednej w arstw ie, którym posługiwał się już
Contri 44 i Zanchi 45, cienkie płótno lniane i ja
ko druga w arstw a ln ia n e 46 i dalsze zabezpie
czenia wielowarstwowe: papier bibulasty, płót
no baw ełniane i ln ia n e 47, papier sam w kilku
w arstw ach 48, w arstw a m uślinu i płótna 49, w ar
stw a płótna i m ak ulatury 50, gaza i płótno ko
nopne lub lniane 51, gaza, płótno lniane, konop
ne lub jutow e i papier 52, bibułka japońska w
kilku w arstw ach, 'batyst 53, M ankam enty, jakie
wykaizują wyliczone licowania malowidła, to
przede wszystkim: użycie kleju, którego nało
żenie n a malowidło wymaga
uprzedniego
utrw alenia w arstw y farby, nieodpornej na
działanie wody, a niecałkow ite usunięcie kleju
grozi możliwością w egetacji mikroorganizmów.
Czasokres licowania uzależniony jest od długie
go schnięcia kleju i trw a niejednokrotnie kilka
dni. Użycie nieprzezroczystych, stałych płasz
czyzn zabezpieczających jak papier i płótno,
zasłaniających powierzchnię malowidła, nie po
zwala n a jego obserw ację w czasie w ykonyw a
nia zabiegu, a konieczność przyprasow yw ania
do płaszczyzny ściany celem uniknięcia pęche
rzyków pow ietrza pomiędzy poszczególnymi
w arstw am i a malowidłem n ie zawsze korzyst
nie odbija się n a fakturze i plastyce powierzch
ni w arstw y m a la rsk ie j54. Do zalet licowania
w ielowarstwowego należy zaliczyć dużą w y
trzym ałość mechaniczną w arstw i dużą kurcz-
liwość kleju.
Praca niniejsza jest przedstawieniem próby
zastosowania w metodzie strappo zamiast
wielu w arstw zabezpieczających lico malowi
dła, błony z tw orzyw a sztucznego, powstającej
bezpośrednio na powlekanej powierzchni, a
spełniającej równocześnie rolę kleju, zabezpie
czenia i nośnika.
28 Ja k nip. cykl m alowideł ściennych z Faras, dzię ki przeniesieniu uratow anych od zagłady, na jaką sk a zano budowlę, n a której ścianach się znajdowały (K. M i c h a ł o w s k i , Faras, W arszawa 1965, s. 91).
29 G. S e c c o - S u a r d o , o.e., s. 229. 30 L. T i n t o r i, o.e., s. 120.
31 G. S e c c o - S u a r d o , o.e., s. 27.
32 H e t t n e r , K ü s t e r , Über die Konservierung altertüm licher W andmalereien, „Technische M ittei
lungen fü r M alerei”, 1889, s. 50. 33 H e t t n e r , K ü s t e r , o.e., s. 50.
34 L. T i n t o rli, o.e., s. 120; W. B r a n d t , o.e., s. 104; T. S c h n e i d e r , M ethoden der Freskoübertra gung in Italien, „M altechnik”, LX V III (1962), z. 1,
s. 49. 35 J. M a k a r e w i c z , o.e., s. 108. 36 J. M a k a r e w i c z , o.e., s. 108; J. M u c z k o w - s k i , o.e., s. 112. 37 F. P e t r , o.e., s. 197. 38 G. L. S t o u t , B. J. G e 11 e n s, Transport des Fresques Orientales sur de N ouveaux Supports, „Mu seion”, XVII (1932), inr 1, s. 263.
30 R. S i к i m i Ć, o.e., s. 239. 40 L. T i n t o r i , o.e., s. 121. 41 T. S c h n e i d e r , o.e., s. 49. 42 G. S e c c o - S u a r d o , o.e., s. 241. 43 H e t t n e r , K ü s t e r , o.e., s. 50. 44 G. S e c c o - S u a r d o , o.e., s. 228. 45 O. D o n n e r v o n R i c h t e r , o.e., s. 6; G. S e c c o - S u a r d o , o.e.,
s.
228. 46 J. M a k a r e w i c z , o.e., s. 108. 47 J. M u c z k o w s k i , o.e., s. 112. 48 F. P e t r , o.e., s. 196. 49 F. P e t r , o.e., s. 197. 50 K. T i u n i n , o.e., s. 43. 51 T. S c h n e i d e r , o.e., s. 49. 52 W. B r a n d t , o.e., s. 104.53 Zastosowane przy zdejmowaniu malowidła z XVIII w. zakryw ającego m alow idło z XVII
w.,
w czasie prac konserw atorskichw
Ratuszuw
T arno wie, w tzw. Sali Pospólstw a (Dziennik Prac, 1962, R a tusz w Tarnowie, A rchiw um Woj. K onserw atora Zabytków, Kraków).
54 Tintori, aby uniknąć odbicia n a malowidle splo tu płótna zabezpieczającego, zaleca nałożenie grubej w arstw y kleju jako pierw szej zabezpieczającej (L. T i n t o r i , o.e., s. 120).
1. Powlekanie podłoża obojętnego (płyta metalowa) k le je m Nitrocellon (fot. J. G awłowski)
1. R ecouvrem ent du support neutre (plaque de m étal) d’une couche de colle Nitrocellone
2. Ściąganie błony utw orzonej przez klej Nitrocellon z podłoża obojętnego (płyta m etalowa) (fot. J. Ga w łow ski)
2. M embrane form ée par la colle Nitrocellone arrachée du support neutre (plaque de métal)
3. Błona uzyskana z kle ju Nitrocellon (fot. J. Ga w łow ski)
3. M embrane form ée par la colle Nitrocellone 4. Fotografia w promieniach UV w trakcie usuwania k le ju Nitrocellon: strona lewa pobiały pozbawiona już N itrocellonu, po stronie praw ej widoczna m atowa lum inescencja N itrocellonu (fot. M. Ligęza)
4. Photographie sous les rayons UV pendant l’enlè v em en t de la colle Nitrocellone. Côté gauche de l’en d u it blanc dépouillé du Nitrocellone. Sur le côté droit la luminiscence m ate du Nitrocellone visible à la surface
Prace badawcze zm ierzały do otrzym ania
błony z tw orzyw a sztucznego o następujących
właściwościach: 1. zdolność tw orzenia błony
w tem peraturze 12°C bezpośrednio na pow ierz
chni malowidła, po nałożeniu tw orzyw a w roz
tw orze z rozpuszczalnikami organicznymi, 2.
okres w yparow yw ania rozpuszczalników z tw o
rzyw a w fazie ciekłej (kleju) łącznie z utw o
rzeniem błony suchej n ie powinien p rzekra
czać kilku godzin, 3. niski stopień kwasowości,
4. obojętność chem iczna w stosunku do w ęgla
nu wapnia, spoiwa organicznego, barwników,
5. bezbarwność i przezroczystość pozw alające
na kontrolę i obserw ację m alow idła w czasie
oddzierania od podłoża i n ie powodujące zmia
ny tonacji bariwnej malowidła, 6. niski stopień
płynięcia pozw alający n a swobodne nałożenie
k leju za pomocą pędzla lub natrysku, 7. m ały
stopień penetracji d la uniknięcia pozostałości
tw orzyw a w podłożu, 8. odwracalność fazy tw o
rzyw a ze stałej n a ciekłą, umożliwiająca szyb
kie i łatw e rozpuszczenie i usunięcie błony,
9. duży stopień skurczu kleju przy w yparow y
w aniu rozpuszczalników, ułatw iający uzyska
nie naprężenia powierzchniowego i sprzyjający
oddarciu pobiały od podłoża, 10. błona uzyska
na z tw orzyw a powinna posiadać stopień przy
czepności do w ęglanu w apnia wyższy niż przy
czepności w apiennej pobiały do jej podłoża,
11. m ały stopień odkształcenia przy oddziera-
niu, aby nie spowodować zmiany rozm iaru
i plastyki powierzchni oddzieranego malowidła,
12. m ały stopień skurczu błony zdjętej już
z malowidłem,
przy zmiennej
wilgotności
i tem peraturze celem uniknięcia odkształceń
malowidła w czasie przechowywania w m aga
zynach lub transportu, 13. m ała higroskopij-
ność błony z uw agi na spełnianą przez nią rolę
zabezpieczenia i nośnika m alowidła o spoiwie
5
5. Malowidło na pobiale zabezpieczone Nitrocellonem. W zdłuż pionowej lew ej kraw ędzi malowidła widoczne samorzutne oderwanie się pobiały od podłoża (fot. J. Gawłowski)
5. Peinture sur Vendait blanc protégée par la couche du Nitrocellone. Le long de la bordure gauche ver ticale, se m anifeste un détachem ent spontané de l’enduit blanc du support
6. Zastosowanie Nitrocellonu spowodowało sam orzut ne oderwanie się (i zrolowanie) malowidła z pobiałą od podłoża — w yn ik dużego skurczu powierzchniowe go k łe ju (fot. J. Gawłowski)
6. L ’appUcation du Nitrocellone a provoqué un déta chem ent spontané (un enroulem ent) de la couche picturale avec son enduit blanc du support, résultat de la contraction de la colle à la surface
7. Malowidło po przekłejeniu na nowe podłoże, przed usunięciem zabezpieczającej w arstw y Nitrocellonu (fot.
J. Gawłowski)
7. Peinture collée sur le nouveau support avant l’en lèvem ent de la couche protectrice du Nitrocellone
w rażliw ym na wodę, 14. odporność n a starze
nie, 15. odporność na w egetację m ikroorgani
zmów, 16. brak autohezji z pw agi n a możliwość
transportu i przechow yw ania zdjętych malo
w ideł w rulonach.
Spośród sztucznych
tw orzyw błonotwór-
czych najw iększą w tym k ierunku zdolność
w ykazują pochodne celulozy. Zdolność tę w y
korzystuje się w produkcji lakierów, filmów,
f o lii5Э. W przem yśle stosowana jest m.in. w
otrzym yw aniu błon tzw. m etoda w ylew ania fil
m u na sucho. Roztwór żywicy filmotwórczej w
lotnych rozpuszczalnikach zostaje utrw alony w
postaci błony wyłącznie przez odparow anie roz
puszczalników 56 bez chemicznej zm iany two
rzywa 57. Metoda ta jest praktykow ana przy
roztw orach opartych przede wszystkim n a po
chodnych celulozy. Roztwór w ylew a się przez
szeroką szczelinę n a biegnącą taśm ę z gład
kiego m etalu lub na bęben obrotowy, połączony
z urządzeniem ogrzew ającym dla odparow ania
rozpuszczalników. Folie otrzym yw ane sposo
bem w ylew ania w yróżniają się wysoką p rzej
rzystością i równoległością płaszczyzn 58.
55 E. J. B a r g, Technologia tw orzyw sztucznych, W arszawa 1957; A. J. D r i n b e r g, Technologia sub stancji błonotwórczych, W arszawa ί 953 ; Praca zbioro wa, pod red. R. H o u w i i n k a , Elastom ery i plasto mery, W arszawa 1953, t. II; O. K a u t s c h , Handbuch der Acetylcellulosen, M ünchen 1933; G. F. K i n n e y . , Tw orzyw a sztuczne, W arszawa 1960; A. L. K o z ł o w s к i, K leje syntetyczne, W arszawa 1950; W. Ł a s k a w - s к i, Technologia stosowania tw orzyw sztucznych, Po znań 1954; P. P e n c z e k , R. P y r k o , K leje nitrocel- lulozowe, „Polim ery” VI (1961), nr 12; T. R a b e k , Tw orzyw a sztuczne, Podstaw y budowy, produkcji i stosowania, 1959; A. S i e m a s z k o , S. P o r e j ko, Kleje naturalne i syntetyczne, W arszawa 1961; M. U 1- m aniin, Azetylzellolose-Folien u. Filme, 1932, t. XII.
56 W. Ł a s k a w s k i , o.e., t. I, s. 125. 57 W. Ł a s k a w s k i , o.e., t. I, s. 122.
58 F. P a b s t , Tw orzyw a sztuczne, W arszawa 1955, s. 326.
7 6 6
Zastosowanie klejów i roztw orów azotanu
celulozy (potoczna inaizwa nitro celuloza)59 do
łączenia różnych m ateriałów i tw orzenia folii
d a tu je się od r. 1878 w. Obecnie kleje, w skład
k tó ry ch wchodzi azotan celulozy są b. rozpow
szechnione i łatw o d o stęp n e61. Do zalet błon
z azotanu celulozy zalicza się: 1. łatwość otrzy
m yw ania z roztw orów przez odparow anie lot
nych rozpuszczalników, 2. dobrą w ytrzym ałość
m echaniczną, 3. stałość w ym iarów błon w cza
sie, 4. stosunkowo nieiwielki w pływ wilgoci —
m ała nasiąkliwość 62. Jako wadę należy w ym ie
nić palność 63 oraz pewną, stosunkowo niew iel
k ą wrażliwość na prom ienie UV
Tworzywa otrzym yw ane jako pochodne ce
lulozy stosowane są już w praktyce konser
w atorskiej od lat 30-tych XX w.: nitroceluloza
i celuloza ispełnia funkcję k le ju do zabezpie
czeń licujących m alowidło przy zdejm ow aniu
m etodą „strappo” i „distacco” w w arunkach
specjalnie w ilgotnych 65, w erniksy acetylocelu-
lozowe w ykorzystyw ane są przy konserw acji
tka n in
przedm iotów z drew na 67, kości ii w y
palanej gliny 68 oraz papieru 69. W ykonywano
próby zastosow ania nitrocelulozy do ochrony
m alow ideł ściennych znajdujących się n a zew
n ą trz b u d y n k ó w 70. Zdolność nitrocelulozy do
tw orzenia błon znalazła zastosowanie przy spo
rządzaniu z zabytków m etalow ych tzw. replik
służących jako m ateriał badawczy przy obser
w acjach mikroskopowych 71.
W opisanych próbach posłużono się klejem
Nitrooellon SKG VII-15-606/61-15-7W62 pro
dukow anym przez Dębicką Fabrykę F arb i La
kierów w Dębicy 72, o cechach: °/o zawartości
substancji suchej 12,01, lepkość dynam iczna
174 cP, pH 6,5— 7,0 73 P unktem wyjściowym
było otrzym anie błony z k le ju w w arunkach
laboratoryjnych na obojętnym podłożu (gładka
płyta metalowa), następnie na podłożu pobiały
w apiennej.
I — W pierw szym etapie pracy powleczono
pędzlem 4-krotnie klejem w roztworze
fabrycz-59 G. F. K i n n e y , o.e., s. 93; F. P a b s t , o.e., s. 207. 60 G. F. K i n n e y , o.e., s. 93. 61 W. Ł a s k a w s k i , o.e., s. 100; G. F. K i n n e y , o.e., s. 92; P. P e n c z e k , R. P y r k o , o.e., s. 20. 62 W. Ł a s k a w s k i , o.e., t. III, s. 143. 63 Ł a s k a w s k i , o.e., t. I, s. 97. 64 T. S. L a w t o n , H. K. N a s o n , E ffect of ultra violet light on cellulose acetate and nitrate (W pływ promieni ultrafioletow ych na azotan celulozy i n i trocelulozę), „Ind. eng. ehem .”, t 36, nr 12; W. Ł a- s k a w s k i , o.e., t. I, s. 97.
65 L. T i n t o r i , o.e., s. 121.
66 B. S l â n s k ÿ , Technika m alarstwa, W arszawa 1960, t. I, s. 108.
67 W. D o m a s l o w s k i , Konserwacja (wzm acnia nie, utw ardzanie) drew na pod zm niejszonym ciśnie niem, „Biblioteka M uzealnictwa i Ochrony Z abytków ”, Warszawa 1961, s. 53; B. ß l ä n s k y , o.e., s. 108.
68 H. J. P 1 e n d e r 1 e i t h, The Conservation of A ntiquities and W orks of A rt, London 1962, s. 309—310 i 328 ; B. S 1 â n s к y, o.e., s. 108.
69 O. P. G о e 1, Repairs of docum ents w ith
cellu-8. Malowidło po przeklejeniu na nowe podłoże i usu nięciu Nitrocellonu (fot. J. Gawłowski)
8. Peinture collée sur le nouveau support après l’en lèvem ent de la couche protectrice du Nitrocellone
nym płyty ustaw ione w pozycji poziomej (il. 1)
i pionowej. K lej nakładano po każdorazowym
uprzednim całkow itym w yparow aniu rozpusz
czalników z w arstw y k leju i otrzym aniu błony
suchej. Po upływ ie 3 i pół godziny otrzym ano
błonę gładką, przezroczystą i bezbarwną o g ru
bości 0,06 m m (il. il. 2, 3). K lej rozcieńczony
w stosunku 1:1 acetonem natryskiw ano 10-k ro t
nie przy zastosowaniu 0,5 atm, na płytę u sta
wioną w pozycji pionowej. Po całkow itym w y
parow aniu rozpuszczalników otrzym ano po
upływ ie 45 m inut błonę chropawą, lekko· m a
tową, grubości 0,04 mm.
II — W drugim etapie na powierzchnię m a
lowidła w ykonanego w technice buon fresco
naniesiono k w ad raty pobiały w apiennej z wo
dorotlenku wapnia, o wym. 10X10 cm. Brzegi
lose acetate foil on a small scale. „The Indian A rchi ves”, VII (1953), s. 162-4165.
70 R. J. G e t t e n s , Polym erized V inyl Acetate and Related Compounds of the Restauration of Objects of A rt, „Technical S tudies”, IV (1935), n r 1,
s. 15. #
71 A. R. W e i l l , Exam ens de surfaces par Vinter- m ediaire de répliqués en vernis nitrocellulosique, „B ulletin du L aboratoire du Musée du Louvre”, 'Paris 1959, s. 21.
72 Skład chemiczny zastrzeżony przez fabrykę w Dębicy.
73 P race dośw iadczalne wykonano w lokalu P r a cowni K onserw acji M alowideł Ściennych I K atedry S tudium K onserw acji DS ASP w Krakowie. Część prac związanych z badaniam i właściwości fizyko-m e- chanicznych przeprow adził m gr inż. A. Piątkow ski, Zakład Tworzyiw 'Politechniki K rakowskiej, chemicz nych m gr A. Russer, Zakład Chemii Ogólnej UJ w K rakowie (patrz aneks), badania mikrobiologiczne, prof. d r B. Sm yk, K atedra Mikrobiologii Rolnej Wyż szej Szkoły Rolniczej w K rakow ie, na m ateriałach dośw iadczalnych przygotow anych w Pracow ni A ka dem ii Sztuk Pięknych.
9. Tyniec, Klasztor oo. benedyktynów , krużganki, okno ściany północnej skrzydła północnego. Malowidło z X V I/X V II w. w ościeżu okiennym . Strzałka w ska zuje fragm ent m alowidła przeznaczony do zdjęcia (fot. T. Knaus)
9. Tyniec. Abbaye des Bénédictins, portiques, fenêtre de la façade nord de l’aile. Peinture du X V I—X V IIe s. dans la baie de la fenêtre. La flèche indique le m or ceau de la peinture qui doit être enlevé
pobiały zabezpieczono przezroczystą taśmą
kreślarską 74. Po 4-krotnym powleczeniu skar-
boniizowanej pobiały Nitrocellonem pędzlem
(roztwór fabryczny) zdjęto utw orzoną błoną
razem z pobiałą. Błona spowodowała przy sk u r
czu sam orzutne oderw anie się pobiały od pod
łoża. Następnie przeklejono zdjętą pobiałę (ka
zeiną w apienną serową) n a płytę pilśniową
tw ardą i włożono pod prasę. Po upływ ie 24 go
dzin usunięto prasę oraz rozpuszczono i zmyto
błonę w postaci resztek k le ju wacikami nasy
conymi acetonem. Błona rozpuszcza się natych
miast. Usuwanie błony z pobiały kontrolowano
promieniam i UV, które w yw ołują luminescen-
cję N itrocellonu (il. 4). Pobiała została przenie
siona w całości.
III — W trzecim etapie pracy otrzym ano
błonę n a malowidle (spoiwo-kazeina wapienna)
74 Zabezpieczenia z taśm y papierow ej lub płó ciennej podczas przechodzenia kleju z fazy ciekłej
68
10. Tyniec, Klasztor oo. benedyktynów . Fragm ent m a lowidła z il. 9, przeznaczony do zdjęcia (fot. T. Knaus) 10. Tyniec. Abbaye des Bénédictins. Fragm ent de la peinture (v. ill. 9) qui sera enlevé de son support
na pobiale, zdarto ją irazem z m alow idłem i po-
białą z podłoża, przeklejono na nowe i usunięto
błonę. Tok postępowania był analogiczny do
opisanego w drugiej fazie pracy. Malowidło
i pobiała zostały przeniesione w całości, bez
zm iany tonacji barw nej.
W yniki pom iarów fiizyko-mechanicznych i
badań chemicznych błony otrzym anej n a pod
łożu obojętnym, na pobiale i n a m alow idle są
różne (patrz Aneks): 1. w ytrzym ałość na rozer
wanie błony uzyskanej na płycie w ynosi
540 kG/1 cm, błony otrzym anej na pobiale jest
niższa = 284,2 kG/1 cm, 2. w ytrzym ałość n a
w ielokrotne zginanie błon cieńszych, n atry sk i
wanych, jest większa od grubszych, o trzym a
nych przez powlekanie pędzlem, 3. w y trzy m a
łość na rozdzieranie błon natryskiw anych, cień
szych jest m niejsza od grubszych otrzym anych
w suchą błonę kurczą się i pow odują pofalow ania płaszczyzny błony.
11. Tyniec, K lasztor oo. benedyktynów . M iejsce w ościeżu po zdjęciu fragm entu m alowidła z U 10 (fot
T. Knaus) ' '
U . Tyniec. Abbaye des Bénédictins. La place dans la bate de la fenêtre d ’où la peinture a été enlevée
przez powlekanie pędzlem, 4. odkształcenie przy
obdzieraniu d a je wartość tak małą, że można
ją uznać za nieistniejącą = 0,5 kG/1 cm2,
5. skurcz utw orzonej błony po w yparow aniu
rozpuszczalników po upływ ie 20 godzin, w y
nosi ca 3°/o, 6. odkształcenie przy zmianach
w ilgotności przez moczenie wynosi 0,5%, po
tem p eratu rze do 70° С wynosi 1,12%, 7. chło
nięcie ,wody w wilgotności względnej 72 w te m
peraturze 21 С w ynosi 2,6—3,3% wody, 8. n a
św ietlanie błony prom ieniam i UV dało w yniki
stw ierdzające niew ielkie obniżenie w ytrzym a
łości błony na rozerwanie, 9. p enetracja k le ju
w głąb w ęglanu w apnia przy błonie grubości
U, 10 m m uzyskanej z roztw oru fabrycznego
przez pow lekanie pędzlem wynosi 0,2—0,3 mm,
10. pod wpływ em sukcesywnego usuw ania bło
75 W. Ł a s k a w s k i , o.e., t. II, s. 97.
76 Badania, przeprow adzone przez K atedrę M ikro biologii Rolnej Wyższej Szkoły Rolniczej w K rako wie przez prof. d r B. Smyka, stw ierdzają możliwość w egetacji m ikroorganizm ów rozkładających azotan celulozy. Dalszym etapem prac będą poszukiwtania
ny acetonem z w ęglanu w apnia powstający klej
p en etruje w głąb w granicach 1,5—2,5 mm,
11. przyczepność 'błotny do pobiały wynosi
1,5 kG/m, 12. oderw anie błony od pobiały n a
stępuje przy użyciu siły 1,5 kG/m, 13. składni
ki kleju nie m ają ujem nego w pływ u na barw
niki m ineralne i spoiwo organiczne.
W ydaje się na zasadzie przebiegu przepro
wadzonych prób, że opracow ana m etoda lico
w ania m alow idła przy zdejmowaniu metodą
strappo ma w iele zalet, jak: 1. łatwość stoso
w ania i pow lekania klejem
Nitrocellon po
w ierzchni malowidła za pomocą pędzla lub n a
trysku, 2. szybkość tworzenia się błony n a po
w ierzchni malowidła, znacznie skracająca czas
zabiegu, 3. przezroczystość i bezbarwność bło
ny, pozw alająca na obserwację malowidła w
czasie odryw ania go od podłoża i w czasie usu
w ania błony, jak również podczas transportu
i m agazynowania w w ypadku pozostawienia
m alow idła przez dłuższy okres zdjętego, a nie
przeklejonego na nowe podłoże, 4. portatyw -
ność zabezpieczenia błony z malowidłem i po-
białą, 5. jej lekkość, 6. możność rolow ania wo
bec całkowitego braku autohezji błony, 7. n a
prężenia w ystępujące w błonie n a skutek skur
czu tw orzyw a w czasie jej tworzenia się są
praw ie tego samego rzędu oo przyczepność po
biały do podłoża, oo powoduje sam orzutne od
spojenie się błony z malowidłem i pobiałą,
8. klej oprócz powierzchniowego zabezpieczenia
malowidła i oprócz spełniania funkcji nośnika
jest równocześnie utrw alaczem osłabionej w ar
stw y malowidła, jakkolw iek nie wyklucza sto
sowania i innych utrw alaczy, 9. odwracalność
fazy tworzywa, łatwość i szybkość rozpuszcza
nia w rozpuszczalnikach pozwala na szybkie
usunięcie błony z powierzchni malowidła, 10.
lum inescencja N itrocellonu w prom ieniach UV
pozwala na kontrolę stopnia jego usunięcia,
11. płynny klej, k tó ry tz fazy ciekłej przecho
dzi w błonę po nałożeniu n a powierzchnię m a
lowidła nie w ym aga przyprasow yw ania lub
przyciskania do zabezpieczanej płaszczyzny
i tym samym zachowuje dokładną fakturę po
biały i m alow idła n ie powodując jej zatraty.
Do w ad zabezpieczania Nitrocellonem należy:
1. łatwopalność sztucznego tworzywa 79, 2. moż
liwość w egetacji m ikroorganizm ów 76 oraz 3.
dążność do kurczenia mogąca spowodować
zniekształcenia błony i stw arzająca trudność
przy przekl ej ani u zdjętego malowidła na nowe
podłoże.
W ykorzystując pozytywne w yniki pracy w
jej trzecim etapie przeniesiono' w pracowni
metodą strappo przy zastosowaniu błony Ni
trocellonu doświadczalne malowidło w ykonane
środka toksycznego dla azotanu celulozy, które w m ie szane w roztw ór kleju wykluczyłyby w egetację m i kroorganizm ów, a równocześnie nie miały szkodliw e go w pływ u n a w ęglan w apnia, spoiwo organiczne i barwniki.
13
14
12. Tyniec, Klasztor oo. benedyktynów . M alowidło po zdjęciu ze ściany m etodą strappo (fot. M. Ligęza) 12. Tyniec. Abbaye des Bénédictins. P einture m urale enlevée du m u r selon la m éthode „strappo”
13. Odwrocie pobiały z widoczną w ubytkach błoną Nitrocellonu (m akrofotografia) (fot. M. Ligęza) 13. Macrophotographie au revers de la couche de l’en duit blanc, avec la m em brane visible sur les places manquantes
14. Tyniec, Klasztor oo. benedyktynów . Malowidło w trakcie usuwania błony Nitrocellonu. Górna część wolna od błony (fot. M. Ligęza)
14. Tyniec. Abbaye des Bénédictins. Peinture au cours de l’enlèvem ent de la m em brane du Nitrocellone. La partie supérieure dépouillée de la m em brane
15. Tyniec, K lasztor oo. benedyktynów . Fotografia w promieniach UV. Malowidło w trakcie usuw ania bło ny Nitrocellonu. Górna część wolna od błony (fot. M. Ligęza)
15. Tyniec. Abbaye des Bénédictins. Photographie
sous les rayons UV. Peinture au cours de l’enlèvem ent de la m em brane du Nitrocellone. La partie supérieure dépouillée de la mem brane
16. Stary Sącz, Klasztor pp. klarysek, Kaplica bł. K in gi. Malowidło z 1779 r. przeznaczone do przeniesienia. Przy zw orniku w idoczny fragm ent m alowidła z pocz. X V II w. (fot. K. Polit)
16. Stary Sącz. Couvent des Clarisses. Chapelle de Sainte Cunégonde. Peinture de 1779 destinée à la transportation. Près de la clef de voûte, l’on voit un fragm ent de la peinture des débuts du X V IK s. 17. Stary Sącz, Klasztor pp. klarysek. Malowidło z 1779 r. po zabezpieczeniu klejem Nitrocellon i gazą (fot. K. Polit)
17. Stary Sącz. Couvent des Clarisses. Peinture de 1779 protégée par la couche de la colle Nitrocellone et de la gaze
na pobiale 77. Kolejność pracy przedstawiała się
następująco: po w ykonaniu zdjęcia fotograficz
nego m alow idła w św ietle białym i zabezpie
czeniu jego brzegów przezroczystą taśm ą k re
ślarską, naniesiono na jego powierzchnię za
pomocą pędzla 4-knotnie klej w roztworze fa
brycznym , po uprzednim każdorazowym otrzy
m aniu suchej błony. Po· 7 godzinach błona
z m alow idłem i pobiałą w skutek skurczu two
rzyw a oderw ała się sam orzutnie wzdłuż pia
now ych brzegów pobiały (il. 5). Bez trudności
77 Połowa m alow idła została przeniesiona n a nowe podłoże przy tradycyjnym sposobie zabezpieczania przy metodzie strappo. Klej roztw arzalny w wodzie: skórny 1 część, m ączny V2 części, terpentyna wenecka V10 część całości kleju, w arstw y zabezpieczające: b i bułka, gaza, płótno lniane. Przeniesienie to posłużyło jako m ate riał porównawczy dla m alow idła zdjętego za pomocą Nitrocellonu.
19
18. Stary Sącz, Klasztor pp. klarysek. Odspajanie m a lowidła z 1779 r. z równoczesnym odsłanianiem m a lowidła z pocz. X V II w. (fot. K. Polit)
18. Stary Sącz. Couvent des Clarisses. La perte d’ad hérence de la couche picturale de 1779 dévoilant (en m êm e tem ps) une peinture du début du X V IIe s. 19. Stary Sącz, Klasztor pp. klarysek. Odspajanie m a lowidła z 1779 r. Na odwrociu zdejm ow anego malo widła negatyw malowidła odkrywanego (fot. K. Polit) 19. Stary Sącz. Couvent des Clarisses. La perte d’ad hérence de la couche picturale de 1779. A u revers de la peinture enlevée on voit le négatif de la couche picturale sous-jacente dégagée
oddarto zw ijającą sie błonę z malowidłem. Po
biała odeszła w całości, odsłaniając znajdujące
sdę pod nią malowidło freskowe (il. 6). N astęp
nie założono odwrocie zdjętego m alow idła k a
zeiną w apienną serową i przeklejono n a tw ardą
płytę pilśniową (il. 7). Po upływ ie 24 godzin
zdjęto prasę, rozpuszczono błonę i usunięto klej
wacikami nasyconymi acetonem (il. 8), przy
czym stopień usunięcia Nitrocellonu kontrolo
wano w prom ieniach UV.
O pierając się n a w ynikach laboratoryjnych
posłużono się opisaną m etodą przy przeniesie
niu m alowidła pochodzącego z XVI/XV II w.,
znajdującego się w ościeżu okiennym , północ
nej ściany skrzydła północnego krużganku
klasztoru oo. benedyktynów w Tyńcu. Płasz
czyzna malowidła przeznaczonego do zdjęcia
wynosiła ca 80X35 cm (il. 9). Pobiałę w raz
z malowidłem, na której znajdowały się drobne
ubytki, dochodzące do narzutu, powleczono
11-krotnie Nitrocellonem (w roztw orze fabrycz
nym), uzyskując w ten sposób błonę grubości
1 mm. Zapobiegło to jej kurczeniu się w m iej
scach ubytków pobiały. Poszczególne w arstw y
kleju, celem przyspieszenia schnięcia, osuszano
prądem ciepłego powietrza z suszarki elek
trycznej (il. 10). Malowidło z pobiałą oderw ano
od tynku bez najm niejszego uszkodzenia (il. il.
11, 12, 13). Po przeklejeniu klejem kazeino
wi. Płat malowidła z 1779 r., pochodzącego z kaplicy bł. Kingi klasztoru pp. klarysek w S ta rym Sączu po zdjęciu ze sklepienia, z pozostaw ionym zabezpiecze
niem Nitrocellonu i gazy (fot. K. Polit)
21. Un fragm ent de la peinture de 1779 de la chapelle de Sainte Cunégonde du C ouvent des Clarisses de Stary Sącz après son enlèvem ent de la voûte, protégée par le Nitrocellone et la gaze
22. Płat malowidła z 1779 r., pochodzącego z kaplicy Ы. Kingi klasztoru pp. klarysek w S ta rym Sączu po zdjęciu ze sklepienia, z pozostaw ionym zabezpiecze niem Nitrocellonu i gazy (fot. K. Polit)
22. Un fragm ent de la peinture de 1779 de la chapelle de Sainte Cunégonde du Couvent des Clarisses de Stary Sącz enlevée de la voûte et protégée par le Nitrocellone et la gaze
20. Stary Sącz, Klasztor pp. klarysek. Odsłonięte m alow i dło z X V II w. w trakcie zd ej m owania w dwóch płatach m alowidła z 1779 r. (fot. K. Polit)
20. Sta ry Sącz. C ouvent des Clarisses. Dégagement de la peinture du X V I Ie s. au cours de l’enlèvem ent de la couche picturale de 1779 morcelée en d eu x parties
23. Stary Sącz, Klasztor pp. klarysek, kaplica Ы.
Kingi. Malowidło z
pierw szych lat X V II w.
odsłonięte po zdjęciu
malowidła z 1779 r. (fol. K. Polit)
23. Stary Sącz. Couvent des Clarisses. Chapelle
de Sainte Cunégonde.
Peinture des premières années du XVIIe s. dé gagée par l’enlèvem ent de la peinture de 1779
w y m 78 ma zagruntow ane p łó tn o 79, usunięto
Nitrocellon za pomocą rozmiękczania i częś
ciowego usuw ania skalpelem (ze względu na
grubość błony), a następnie domywania waci
kami nasyconymi acetonem (ił. 14). Stopień
usunięcia k leju kontrolow ano prom ieniam i UV
(il. 15).
,
I'
'
!
Prace konserw atorskie, przeprowadzone w
1965 r. 80 w kaplicy ibł. Kingi klasztoru pp. k la
rysek w Starym Sączu, ujaw niły na sklepie
niu dwie w arstw y dekoracji m alarskiej: malo
widło z 1779 r. na kilkuw arstw ow ej pobiale,
zakryw ającej leżące pod spodem malowidło
z pierwszych lat XVII w. W w yniku decyzji
K o n serw ato ra81 (zdecydowano zdjęcie metodą
strappo polichromii z XVIII w. z dwóch pól
sklepiennych, południowego i północnego, za
chodniego przęsła kaplicy, o łącznej pow. 14 m2.
Malowidło, w kilkunastu procentach pozbawio
ne w arstw y farby lub pobiały, pokrywało w
każdym polu sklepiennym między żebrami
7 m 2 powierzchni (il. 16). Ze względu na dużą
powierzchnię postanowiono zwiększyć w ytrzy
małość mechaniczną zabezpieczenia. W tym ce
lu po pierwszym powleczeniu m alow idła (zaw
sze posługując się pędzlem) i utw orzeniu się
suchej błony, położono następną w arstw ę kleju,
gazy i k leju (il. 17), pow tarzając ten zabieg
dw ukrotnie. Po wyschnięciu zabezpieczenia
i przecięciu powierzchni m alowidła n a dwa
płaty po 3,5 m 2 (konieczność podyktow ana for
mą sklepienia), zdjęto je bez jakichkolw iek
ubytków (il. il. 18, 19, 20, 21, 22), odsłaniając
malowidło XVII-wieczne (il. 23). Pod w arstw a
mi zabezpieczenia treść zdjętego m alow idła jest
zupełnie czytelna (il. il. 21, 22).
W ydaje się n a podstawie przedstawionej
pracy, że zabezpieczanie malowidła ściennego
błoną powstającą bezpośrednio n a jego po
wierzchni, przy przenoszeniu m etodą strappo,
dało
wyniki
zadowalające.
Doświadczenia
mogą być poszerzone n a liinne pochodne celu
lozy jak np. octan celulozy 82 czy etylocelulo
zę 83, których cechy predestynują je do stoso
w ania w konserw acji. Być może i inne sztuczne
żywice, nie pochodne od celulozy, mogłyby
spełnić staw iane w arunki. Osobnym, jakkol
w iek zbliżonym, tem atem jest zastosowanie
opisanego sposobu zabezpieczania w przenosze
niu malowideł metodą strappo, w ykonanych
w technice buon fresco, jak rów nież przy p rze
noszeniu malowideł razem z tynkiem metodą
distacco.
doc. Zofia. Medwecka A kadem ia Sztuk Pięknych Kraików
78 Kazeina serow a wapienna.
79 Klej stolarski, kreda z dodatkiem pokostu i gli ceryny.
80 Przez mgr Z. Medwecką przy współudziale mgr m gr K. Polita i R. Wróbla.
81 Decyzją dr H. Pieńkow skiej, Głównego K onser w atora Zabytków Woj. K rakowskiego, z której r a m ienia prace prowadzono.
82 W. Ł a s k a w s k i , o.e., t. II, s. 98; t. III, s. 143; G. B. K i n n e y , o.e., ss. 97 i 100; P raca zbiorowa pod red. R. H o u w i n к a, o.e., s. 217; A. S i e m a s z k o , ß. P о r e j к о, o.e.,, s. 225.
83 W. Ł a s k a w s k i , o.e., t. II, s. 101, t. III, s. 100; G. B. K i n n e y , o.e., s. 104; A. S i e m a s z k o , &. P o r e j ко, o.e., s. 227; B. S l â n s k ÿ , o.c., s. 107.
A N E K S (Prace związane z badaniam i właściwości fizyko- m echanicznych przeprow adził m g r inż. A. Piątkow ski. Zakład Tworzyw Politechniki K rakow skiej; chemicz nych — m gr A. Russer, Zakład Chemii Ogólnej UJ w K rakow ie, pozycje 3 i 4).
B adania i pom iary chemiczne i fizyko-m echanicz- n e N itrocellonu obejm ow ały:
A — oznaczenia N itrocellonu w roztworze — kleju: 1) oznaczenie procentow ej zaw artości substancji s u chej,
2) oznaczenie lepkości, 3) oznaczenie kwasowości,
4) zbadanie w pływ u n a barw niki,
5) oznaczenie zmian grubości błony nanoszonej na różne podłoża pędzlem z uw zględnieniem spływaliności kleju,
6) oznaczenie stopnia penetracji kleju w głąb pobiały, 7) próbę usuw alności błony z w arstw y m alow anej.
В — właściwości N itrocellonu w postaci stałej błony bez i z pobiałą:
8) oznaczenie przyczepności błony do pobiały i do m alowidła,
9) oznaczenie w ytrzym ałości n a rozciąganie (R J oraz e/o w ydłużenia przy rozryw aniu,
10) oznaczenie wytrzym ałości na w ielokrotne zginanie, 11) oznaczenie odkształcenia przy oddzieraniu, 12) oznaczenie w ytrzym ałości na rozdzieranie, 13) oznaczenie skurczu w czasie,
14) oznaczenie odkształceń w zależności od tem pera tu ry i w ilgotności otoczenia,
15) oznaczenie higroskopijności błony, 16) oznaczenie odporności na starzenie,
17) oznaczenie udarności azotanu celulozy wchodzące go w skład N itrocellonu.
W badaniach posłużono się błoną otrzym aną na podłożu obojętnym (płyty z m etalu i lam inatu), n a pobiale i n a pobiale z malowidłem wykonanym jak w trzecim etąpie pracy, oraz próbkam i w ykonanym i z deseczek o wym. 10X5 cm, na które nałożono tynk w apienno-piaskow y w stosunku 1:3, grubości 3 mm, gładzony. Na tynk, po jego w yschnięciu naniesiono pobiałę w apienną lub pobiałę, na której nam alow ano orn am en t przy użyciu spoiwa kazeinowego w apienne go i barw ników : um bry palonej, sieny i ugru. Po wyschnięciu próbek brzegi zaklejono taśm ą k re ś la r ską. Na ta k przygotow ane próbki naniesiono N itro- cellon 3 lub 4-krotnie pędzlem, w roztw orze fabrycz nym , lu b natry sk iem przy ciśnieniu 0.5 atm osfery, z dodatkiem 50% acetonu. Do w szystkich prób (tak w II jak i III fazie pracy) i do próbek przygotow anych do badań fizyko-m echanicznych użyto tego samego w apna gaszonego, 10-letniego.
Oznaczenia i pom iary w ykonano jak następuje: 1. oznaczenie (procentowej zawartości substancji suchej: próbkę badanego kleju umieszczono na s ta row anym szkiełku zegarkowym i odparow ano su b stan cje lotne w 90° С aż do stałej wagi próbki. Uzy skano średnią z trzech pom iarów wynoszącą 12,01% substancji suchej.
2. lepkość dynam iczną oznaczono przy pomocy w i skozym etru H öpplera przy zastosowaniu kulki pom ia rowej szklanej n r 3 w temp. 20°C. Uzyskano n a stę pujące czasy opadu ku lk i:
2', 26" 2', 27" 2' 27"
2'\ 27" średnio 2', 27".
Ciężar w łaściw y badanego kleju w 20° С wynosi 0,925 g/cm3. Lepkość dynamiczną wyliczono wg wzo ru : n = t(di - d2) X K, gdzie:
n — lepkość dynam iczna w cP (centipoise), t — czas opadu kulki w sekundach, К — sta ła kulki,
di — gęstość kulki,
02 — gęstość badanego kleju,
n = 2',27"(2,405 - 0,925) . 0,7962 = 147. 1,480.0,7962 = = 174 cP.
3. W celu zmierzenia kwasowości k leju sporzą dzono jego ek strak t wodny, w ytrącając równe obję tości wody i kleju (po 10 ml) do m om entu stanu rów nowagi (w czasie ok. V2 godziny). Próbę przeprow a dzono w temp. pokojowej (temp. = 18° ±0,5° C). Zmie rzone pH e k strak tu wodnego wynosii 6,5—7,0. Pom iar przeprowadzono przy pomocy pH -m etru produkcji Radiom eter typ pH-M ETER 22.
4. B adania przeprow adzono na trzech b arw ni kach: żółty — ugier jasny, czerwony — tlenek ołowiu, niebieski — zasadowy w ęglan miedzi. Dobór barw ni ków umożliwił zaobserwowanie ew entualnych w łaści wości utleniających lub redukujących kleju. Przebieg badania:
w sześciu naczyńkach z doszlifowanymi korkam i umieszczono po 3 iml badanego kleju. N astępnie do kleju w naczyńkach dodano po 0,1 g barw nika (przy czym do 2 naczyniek dodano tego samego barw nika) i w każdym naczyńku dokładnie wymieszano 'barw nik z klejem . W ten sposób otrzym ano dwie serie po trzy próbki każda. Jedną serię potraktow ano jako wzorcową i przechowywano bez dostępu św iatła w temp. 25° С przez 48 godz., natom iast druga była poddana ogrzew aniu w temp. 60° С przez 24 godz., a następnie naśw ietlana prom ieniam i UV przez 4 godz. w temp. 18° C. N astępnie porów nano kolorym etrycz nie serię próbek wzorcowych z serią uprzednio n a grzew aną i naśw ietlaną. Nie stwierdzono żadnych róż nic w barw ach jednej i drugiej serii.
5. Oznaczenie zmian grubości błony nanoszonej n a różne podłoża dokonano przez wykonanie szeregu pom iarów grubości błony w różnych punktach przy pomocy śruby m ikrom etrycznej. Uzyskano następ u ją ce dane:
T a b l. I
Ip. mm różnice grubości w stosunku:
1. 0,095 0,060 do 0,035 2. 0,045 0,010 3. 0,035 ' -4. 0,065 0,030 5. 0,060 0,025 6. 0,055 0,020 7. 0,150 0,115 * 8. 0,110 0,080 9. 0,075 0,040 10. 0,090 0,055
6. O bserw acje stopnia penetracji N itrocellonu w głąb w ęglanu w apnia przeprow adzono przy pomo cy m ikroskopu produkcji czeskiej „neopta” typ A 44 Pol. przy stałym 80-krotnym powiększeniu i przy bocznym ośw ietleniu próbki. O kular m ikroskopu zao patrzony w podziałkę od 0 do 100 (1 działka = = 0,02 mm). Obserwowano dwie serie próbek (po trzy próbki w każdej), przy czym jedną serię stanowiły próbki z klejem nałożonym pędzlem, a drugą n a try skiem.
Próbki—p ły tk i w ęglanu w apnia o grubości ок. 1 cm, których jedna pow ierzchnia została pokryta klejem Nitrocellon. Z płytek tych wycięto prostopadłościany 0 wym. 1,5 X 1 X 1 cm i naklejono je klejem „epóksy” n a szkiełka nakryw kow e. Zaobserwowano, że błonki nakładane natryskiem są cieńsze (o grub. ок. 0,06 mm) 1 silniej przylegają do powierzchni w ęglanu w apnia, n atom iast błonki nakładane pędzlem są grubsze (ok. 0,66—0,1 mm) i są słabiej związane z 'podłożem. W celu zm ierzenia głębokości przenikania do w nętrza w ęglanu w apnia w czasie nakładania kleju na po w ierzchnię pobiały, nanoszono n a poprzeczny przekrój p róbki 2—3 krople nasyconego roztw oru eozyny i obserw ow ano pod m ikroskopem zmianę intensyw ności 'barwy eozyny. Okazuje się, że Nitrocellon (sub sta n c ja hydrofobowa), dyfundując od 'powierzchni do w n ętrza w ęglanu w apnia, tworzy w arstw ę (pod po wierzchnią), do której wodny roztwór eozyny nie
mo-że dyfundować. W związku z tym przy powierzchni pokrytej błon к ą pow staje niezabarw ioną w arstw a (przez eozyinę), której igrulbość w w ypadku serii p ró bek z klejem nanoszonym natryskiem (roztwór fa bryczny kleju + 50% acetonu) wynosi ok. 0,3 mm, a w w ypadku nanoszenia pędzlem (roztwór fabryczny kleju) 0,2—0,3 mm.
7. O bserw acje usuwalności błony Nitrocellonu z w ęglanu w apnia przeprowadzono następująco: prób ki przygotow ano jak wyżej i w ym yto błonkę N itrocel lonu przez k ilkakrotne pocieranie w acikiem nasyco nym acetonem. N astępnie naniesiono 2—3 krople roz tw oru nasyconego eozyny n a powierzchnię przeciw ległą do powierzchni uprzednio pokrytej błonką. W ten sposób otrzym ano granicę ,pomiędzy w arstw ą niezabarw ioną (a więc tą, w k tó rej zn ajduje się w y m y ty z powierzchni Nitrocełlon), a w arstw ą zabarwio n ą roztw orem eozyny. Grubość w arstw y niezabarw io- nej w przypadku obydw u serii zaw iera się w grani cach 1,5—2,5 mm (nie oznaczono procentow ej zaw ar tości Nitrocellonu w w ęglanie wapnia).
8. Pom iar przyczepności błony N itrocellonu do pobiały w ęglanu w apnia lub m alow idła na pobiale oznaczono posługując się płytkam i tynku pokrytym i pobiałą lub malowidłem n a pobiale, powleczonymi Nitrocellonem w roztworze fabrycznym pędzlem 3- i 4-krotnie lub roztworem fabrycznym + 50% aceto nu natryskiem pod ciśnieniem 0,5 atm osfery. P rzy czepność m ierzono przy pomocy stopniowego obciąża n ia szalki zaczepionej do błony. P łytkę z błoną umieszczono pod kątem 45° błoną do dołu, w arstw ę błony lekko naderw ano i w m iejscu naderw ania za wieszano szalkę. Jak o kryterium przyczepności błony brano pod uwagę tak ie obciążenie szalki, przy któ rym błona była oddzierana ruchem jednostajnym od podłoża. Przyczepność wyznaczono jako stosunek obaiążenia obdzierającego błonę do jej szerokości. Odróżniano podczas pom iaru przyczepność statyczną i dynamiczną. Uzyskane średnie z trzech wyników ze staw iono w tablicy II.
Błona odspajana od pobiały z reguły oddziera cienką w arstew kę .pobiały od (pozostałej pobiały grubości ok. 0,1 mm. W arstew ka ta jest b. silnie przyklejona do błony, dlatego w yniki są zaniżone i należałoby przy jąć przyczepność błony do pobiały większą od 1,5 kG/m. Przyczepność natom iast pobiały do tynku je st p raw ie tego samego rzędu, co naprężenia w ystę pujące w błonie n a sk u tek naturalnego skurczu tw o rzywa. Z tego względu obserw uje się sam orzutne od spajanie się błony razem z m alowidłem i pobiałą od tynku.
T a b l . 11
Ip. rodzaj błony rodzaj jedn. obciążenia tynk rodzaj podłoża m alow idło na pobiale pobiała 1. natrysk statyczne kG /m 0,51 0 ,3 2 -1 ,4 1 2. natrysk dynamiczne ,, 0,20 0,15 3. powlekanie pędzlem 3 x statyczne ,, 0,37 4. powlekanie pędzlem 3 x dynamiczne ,, 0,14 5. powlekanie pędzlem 4 x statyczne ,, 0,30 6. powlekanie pędzlem 4 x dynamiczne ,, 0,17 7. pobiała statyczne ,, 0,057 8. pobiała dynamiczne ,, 0,075
9. Oznaczenie wytrzymałości błony na rozerwanie wykonano wg w zoru:
P
Rr = kG/cm2
F
gdzie P = naprężenie rozciągające w kG , F = po w ierzchnia przekroju, przy czym oznaczono % w ydłu żenia przy rozerwaniu. Badania w ykonano zgodnie z norm ą PN —32/C—8958, n a dynam om etrze Schoppe- ra. W yniki zestawiono w tablicy III. Pozycje od 1 do 8: na podstaw ie pom iarów stw ierdzono, że n a j m ocniejsze są błony otrzym yw ane przez pow lekanie pędzlem n a (powierzchni polerowanego m etalu, n a j słabsze n a laminacie. Błony uzyskane na pobiale przez 4-krotne powleczenie są ok. 2-krotnie słabsze od błon otrzym anych na m etalu, a w ytrzym ałość w ykazują taką sam ą jak otrzym ane natryskiem . Zm iana szyb kości rozsuwiu szczęk dynam om etru z 200 m m /m inu tę n a 50 m m /m inutę nie pow oduje dużych różnic w w ytrzym ałości błony n a rozryw anie: wytrzym ałość n a rozerwanie błony otrzym anej przez 4-krotne p o w lekanie pędzlem wynosi: n a m etalu 540 kG /Ι cm2, n a pobiale 284,2 kG/Ι om2.
Odporność na działanie wilgoci oznaczono przez po m iar w ytrzym ałości na rozerw anie błony moczonej w wodzie w temp. 16° C. W yniki umieszczono w ta blicy III, lp. 9 i 10. Na podstaw ie uzyskanych danych można stwierdzić, że błona pod w pływ em wilgoci nie w ykazuje zmian wytrzym ałości n a rozerw anie.
10. Pom iar wytrzym ałości 'błon n a w ielokrotne zginanie przeprowadzono n a aparacie ty p u CFZ, p rzy stosowanym do badań celuloidu wg norm y PN—58/C— 89058. W yniki zestawiono w tablicy IV.
T a b l. III
lp. sposób przygotowania błony średnia grubość w mm szer. w mm naprężenie P kG dług. pocz. w mm dług. końc. w mm wydł. w % R r wytrzymałość na rozerwanie w kG /cm 2
1. pędzlem 3 x na m etalu poziomo 0,060 17 7,1 140 147 5 , - 6 9 6 ,
-2. pędzlem 3 x na m etalu pionowo 0,079 17 5,5 140 145 4,2 412,5
3. pędzlem 4 x na m etalu pionowo 0,092 17 10,7 140 151 7,8 684,8
4. pędzlem 4 x na lam inacie pionowo 0,095 17 8,3 140 151 7,8 512,9
5. natrysk na m etalu pionowo 0,041 17 3,7 140 147 5 , - 529,1
6. natrysk na lam inacie pionowo 0,078 17 3,3 140 146 4,3 244,2
7. pędzlem 4 x na pobiale pionowo 0,100 17 4,9 140 144 2,8 284,2
szybkość rozsuwu szczęk 50 mm/min.
8. pędzlem 4 x na m etalu pionowo 0,087 17 8 , - 140 147 5 , - 5 4 0 .
-próbki moczone w wodzie, szybkość rozsuwu szczęk 200 mm/min. 9. pędzlem 4 x na lam inacie
pionowo 0,095 17 8,6 140 155 10,7 5 3 7
.-10. natrysk na laminacie pionowo 0,078 17 3,4 140 146 4,3 251,5
próbki naświetlane promieniami UV 11. pędzlem 4 x na laminacie
pionow o 0,095 17 8,1 140 150 7,15 5 0 0
,-12. natrysk na laminacie pionowo 0,078 17 3,2 140 145 4,2 2 3 6
