R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X X III, N R 3—4, W A R SZ A W A 1982
KRYSTYNA KONECKA-BETLEY
GLEBY K O PA LN E I RELIK TO W E WYDM OKOLIC W ARSZAW Y
Instytut Gleboznawstwa SGGW-AR w Warszawie
WSTĘP
P odstaw ą badań glebow o-ekologicznych do c h a ra k te ry sty k i środow i ska geograficznego w późnym plejstocenie i holocenie na obszarach w y d m ow ych są s tre fy nagrom adzenia su b stan cji organicznej, zabarw ione czarno lub szaro. S tre fy te są różnorodne i w y stęp u ją albo jako pozio m y kopalne, albo na a k tu a ln ej pow ierzchni w ydm jako poziom y a k u m u lacyjne, reliktow e, często poligenetyczne. Łącznie z leżącym i poniżej p o ziom am i genetycznym i um ożliw iają rozpoznanie procesów glebotw ór- czych, a co za ty m idzie, rozpoznanie typologiczne śródw ydm ow ych gleb k opalnych o różnej randze wiekow ej.
G leby kopalne i relikto w e na obszarach w ydm ow ych okolic W arsza w y [7, 11] i w Polsce [15, 16] w iążą się ściśle z pow staw aniem lub zani k aniem procesów eolicznych, czyli z ocieplaniem lub oziębianiem k lim a tu, a co za ty m idzie, z rozw ojem różnych zbiorow isk roślinnych. P ew ną praw idłow ością w ty ch glebach jest to, że górne poziom y lub s tre fy n a grom adzania su b stan cji organicznej są m łodsze od dolnych, pom ijając poziom y organiczne z przep ływ em wód grun to w ych, k tó re m ogą odm ła dzać głębsze w a rstw y organiczne. G leby te m ogą się tw orzyć z m a te ria łu m ineralnego jak i organicznego, co daje dużą różnorodność typów i podtypów glebow ych. P iaszczysty su b stra t na w ydm ach, niezależnie od klim atu, ogranicza jednak w ystępow anie n aw et w optim um k lim aty cz nym holocenu lasów liściastych rosnących głów nie na siedliskach żyz nych, zasobnych w składniki pokarm ow e. D latego n a w ydm ach tw orzą się głów nie gleby z klasy gleb bielicoziem nych.
W niniejszy m opracow aniu przedstaw iono rozw ój procesów glebo- tw órczych i c h a ra k te ry sty k ę śródw ydm ow ych gleb k opalnych i re lik to w ych okolic W arszaw y [9, 1] w oparciu o kilka zbadanych podstaw ow ych odsłonięć, jak n r 1 — stanow isko Cięciwa, n r 2 — stanow isko W
82 K. Konecka-Betley
na, n r 3 — stanow isko W iązow na-Piekiełko, n r 4 — stanow isko C ałow a nie, n r 5 — stanow isko N a rt i n r 6 — rez e rw a t G ranica. W badanych odsłonięciach w ykonano z poziom ów g enetycznych analizy granulom e- tryczne i m ineralogiczne, analizy n iek tó ry ch w łaściw ości fizykochem icz nych, frak cjon o w aną analizę sub stan cji organicznej oraz datow an ia ra- diowęglem . Zw rócono rów nież uw agę na analizy palinologiczne p rze p ro wadzone przez specjalistów na ty m obszarze. Na tej podstaw ie staran o się skorelow ać procesy glebotw órcze zachodzące w w ydm ach na p r a w ym i lew ym brzegu W isły pod koniec p lejstocen u i w holocenie w celu re k o n stru k c ji k rajo b raz u geochem icznego oraz wnioskow ać o dłuższej lub krótszej stabilności ówczesnych ekosystem ów .
STRATYGRAFIA WYDM
Piaski, k tó re tw orzą w ydm y K otlin y W arszaw skiej, pow stały ze zni szczenia i redepozycji starszy ch piasków czw artorzędow ych. Są to głów nie piaski pochodzenia fluw ialnego i fluw ioglacjalnego. Ich fra k c ja cięż ka zaw iera przede w szystkim m in erały pochodzące z w ietrzenia n a rz u tow ych skał k rystalicznych, k tó re ulegały w ielokrotn em u przem ieszcza niu.
Głów ne w łaściw e fazy w ydm otw órcze okolic W arszaw y p rzy p ad ają w edług К o b e n d z i n y [8] na n ajstarszy , a szczególnie starszy dryas, czyli na schyłek p lejstocenu. A u to rk a ta uważa, że w ydm y pow stają na dwóch tarasach : starszym nadzalew ow ym i m łodszym zalewow ym .
W edług R ó ż y c k i e g o [17] w ydm y K o tliny W arszaw skiej p o w sta łe u sch y łk u p lejsto cen u w y stęp u ją na różnych wiekowo tarasach Wisłjy, a m ianow icie na tarasie otw ockim lic, tarasie falenickim Ilb oraz p ra s kim Ha. Za Różyckim podobne oznaczenia późnoglacjalnych tarasów w dolinie W isły stosuje w swej p racy N o w a k [14] oraz U r b a n i a k - - B i e r n a c k a [20]. Tw orzenie się ta ra su lic otwockiego przy pad a na okres schyłkow y fazy pom orskiej, a być może i w cześniej, aż do n a js ta r szego dryasu. T aras falenicki Ilb (nazyw any rów nież niekiedy przez Ró życkiego praskim ) w y tw orzy ł się w Bollingu, a ta ra s p rask i Ha, w w y niku dalszego w cinania się W isły, w A llerodzie [14].
Biorąc pod uw agę datow anie radiow ęglem su b stan cji organicznej i badania archeologiczne [18, 19, 9, 1] oraz koncepcje tw orzenia się i w ie ku tarasów , m ożna w yrazić pogląd, że w K otlinie W arszaw skiej na róż n y ch wiekowo tara sac h p o w sta w a n ie 'w y d m późnego plejstocenu i w czes
nego holocenu, a następ n ie gleb odbyw ało się w ty m sam ym okresie. W okresie najstarszeg o dryasu, klim acie su b ark ty czn y m ze średnią lipca poniżej 10°C, k tó ry jest początkiem pow staw ania w ydm u schyłku glacjału, tw o rzy ły się niskie form y w ydm ow e. W znosiły się one od 1 do
Gleby kopalne wydm okolic Warszawy 83
3 m nad p o w ie rz c h n ię -ta ra su m adowego. F orm y te nie objęte procesam i glebotw órczym i m ogły być źródłem m ate ria łu do w yw iew ania i p óźn iej szego tw orzenia się n a stęp n ej g en eracji w ydm . W niek tó ry ch p rzy p a d kach m u łk i ta ra su m adow ego m ogły rów nież być su b stra te m dla po w sta w ania in icjaln y ch gleb.
O cieplenie k lim atu w in te rsta d ia le B0lling spowodowało w kroczenie lasotundry. Na obszarze K o tlin y W arszaw skiej w dotychczas znanych stanow iskach nie stw ierdzono jednoznacznie na m ate ria le m in eraln y m in icjaln ej gleby tego okresu. Istn ieją jed n ak przypuszczenia, że zacho w ała się ona w w ydm ach w form ie bardzo cienkiego poziom u organicz nego [10, 1]. Podobne rozpoznanie podaje W a s y l i k o w a [21] dla s ta now iska N art, opierając się na m ateriałach palinologicznych B o r ó w - k o - D ł u ż a k o w e j [2].
W starszy m d ryasie k lim at oziębia się i zostaje w znow iona dzia łalność w ydm otw órcza o różnym nasileniu. P row adzi to do zniszczenia, jeżeli były, in icjaln y ch gleb poprzedniego in terstad iału . Miąższość w ydm prado lin y W isły dochodzi do 10-15 m wysokości, a w edług K obendziny naw et i wyższych. A u to rk a ta widzi w starszy m dryasie zakończenie działalności w ydm otw órczej na obszarze Puszczy K am pinoskiej. Na w ydm ach w y stęp u ją w tedy pojedyncze rośliny drzew iaste, k tó re jed n ak w bardzo m ałym stopniu w p ły w ają na tw orzenie się gleb.
O cieplanie k lim atu w in te rsta d ia le A llerod ze średn ią te m p e ra tu rą lipca 16°C pow oduje p rzerw an ie działalności w ydm otw órczej i p o jaw ie nie się zw artej roślinności drzew iastej. W pierw szej fazie tego okresu w y stęp u ją lasy brzozowe, a w d rugiej brzozow o-sosnowe, z bogatszą roś linnością zielną. Rozpoczyna się now y cykl tw orzenia gleb zarów no na utw orach piaszczystych w ydm ow ych, jak i w terenach, gdzie w y stęp u ją bogatsze skały lub u tw o ry organiczne [8, 2, 3, 19].
P ew n e oziębienie k lim atu i zubożenie zbiorow isk roślin ny ch po in tersta d iale A llerod w okresie m łodszego d ry asu prow adzi do w zno w ienia działalności w ydm otw órczej. P rzyczynia się do tego rów nież k li m at dość suchy, ze średnią lipca około 12°C, o cechach kontynentalnych. W ystępują w ty m okresie ru ch y w ody w jeziorach, k tó ry ch poziom ob niża się ostatecznie w środkow ej i o statn iej fazie m łodszego dryasu. W jeziorach tw o rzy się w ty m czasie niezb y t m iąższy poziom gytii.
Ogólnie p rzy jm u je się, że w środkow ej Polsce w okresie m łod
szego d ry asu działalność w ydm otw órcza nie jest zbyt silna. W ysokość w ydm dochodzi do 3-5 m. Nie wszędzie n a tu ra ln a działalność w ydm o tw órcza zanika w ostatniej fazie młodszego d ry asu [22, 14], na n ie któ ry ch obszarach ponaw ia się ona jeszcze w okresie p reb o realn y m i bo- realn ym .
P ow stałe w y dm y opanow uje ponow nie roślinność, w kraczają bory so snowe i rozpoczyna się na nowo grom adzenie su b stan cji organicznej, in i
84 K. Konecka-Betieÿ
cjujące rozpoczęcie się na piaskach młodszego d ryasu procesów glebo- tw órczych. N asilenie ty ch procesów przy pad a na okres a tla n ty c k i i trw a plus m inus do okresu subborealnego.
Od okresu subborealnego pow staw anie w ydm jest zw iązane z n a si lającą się antropogenizacją środow iska, pow odow aną działalnością czło wieka. W okresie subborealnym , c h a ra k te ry z u ją c y m się ochłodzeniem klim atu, n a stęp u je w ylesienie n iek tó ry ch w ydm lub całych zespołów w ydm ow ych. U ruchom ione przez człow ieka piaski prow adzą do p o w sta w ania w ydm antropogenicznych. Z jaw iska te w y stęp u ją jed n ak lokalnie i trw a ją przez su b a tla n tik u m do dnia dzisiejszego.
ROZWÓJ PROCESÓW GLEBOTWORCZYCH
Różnow iekowe gleby kopalne i reliktow e okolic W arszaw y p o w sta ły głów nie na piaszczystych utw orach m ineraln ych , a w nielicznych przypadkach — na utw o rach organicznych. Tw orzyły się one, w n a w ią zaniu do s tra ty g ra fii w ydm , w okresach in te rsta d ia ln y ch w czasie ocie plenia się k lim atu oraz w kraczania i um acniania się roślinności. Miało to m iejsce w in te rsta d ia c h Bolling i A llerpd oraz we w szystkich okresach holocenu. Na m in eraln y m m ateriale piaszczystym pow stały gleby in i cjalne lub słabo w ykształcone o poziom ach (A)C lub AC, potem gleby b a r dzo dobrze rozw inięte o poziom ach genetycznych A a— A 2— B H— Bś— С (rys. 1).
G leb w ytw orzonych w in te rsta d ia le Bolling i starszych na utw orach m ineraln ych najstarszego d ry asu jednoznacznie dotychczas nie s tw ie r dzono. Można jed n ak przypuszczać na podstaw ie m orfologii i n iek tóry ch właściwości fizykochem icznych, że w y stęp u ją (stanow isko 2 — W iązow na p rzy szosie). P rzypuszczalna gleba z B ollingu w y stęp u je w postaci ciągłego poziom u organicznego o m iąższości 1-2 cm z dość dużą ilością sub stan cji organicznej nie shum ifikow anej. J e st to gleba in icjaln a jed nopoziomowa, w ytw orzona z p ły tk ich utw orów piaszczystych z aleg ają cych na m ułkach. Proces glebotw órczy zw iązany z roślinnością nie w p ły wa decydująco na p rzem ian y m ate ria łu w yjściow ego. Jeżeli gleba ta tw orzy się na osadzie pyłow ym , w yk azu je cechy oglejenia.
Na w ydm ach starszego d ry asu stw ierdzono w ystępow anie gleb m i n eraln ych z in te rsta d ia łu A llerod typologicznie różnych: słabo w y k ształ conych bielicow anych, glejow ych lub m urszow o-glejow ych, a niekiedy w ystępujący ch w form ie k ilku n iezbyt m iąższych w arstw organicznych. Na utw o rach organicznych tw orzą się gleby torfow e w ytw orzone z to r fów torfow isk niskich (stanow isko 4 — Całow anie i 5 — N a rt [19, 13]). W specyficznych sytu acjach geom orfologicznych mogą pow staw ać rów nież gleby glejow e silnie rozw inięte, k tó ry ch początek m ożna od
Gleby kopalne wydm okolic Warszawy 85
nieść do in te rsta d ia łu B0lling. Być może są to gleby starsze od Bollingu. Spotyka się je u podnóży w ydm na u tw o rach alu w ialn y ch W isły lub na m ułkach brzeżnej części zastoiska w arszaw skiego. Ma to m iejsce na przykład w odsłonięciu 3 — W iązow na—Piekiełko, gdzie z podnóża w ydm y n ajpraw dopodobniej starszego d ry asu w y stęp u je dw uczłono wy osad organiczny silnie oglejony. G órna część tego osadu jest d ato w a na m etodą radiow ęgla n a 10 430 B.P. (Lod-32) [1]. D atow anie dolnej części osadu jest w toku.
Gleba słabo wykształcona bielicowana, gleba rdzaw a i bielica żelazisto-próch-niczna
Eakly formed podzolized soil, rust-coloured soil and ferruginous-humous podzol
Na w ydm ach młodszego dryasu, a być może na pew nych obsza rach m łodszych procesy glebotw órcze wiążą się ściśle z w kraczającą na
86 K. Konecka-Betley
w ydm y roślinnością wczesnego holocenu. W okresach gdy roślinność d rzew iasta nie opanow ała jeszcze całych pow ierzchni w ydm ow ych, p rz e w ażają procesy intensyw nego w ietrzenia, przede w szystkim fizycznego. Nie sprzyjało to w w a ru n k a ch dość suchych pow staw an iu dużych ilości su b stan cji organicznej i w tw o rzeniu ru ch liw y ch kw asów fulw ow ych prow adzących do bielicow ania. P o w stają w ted y poziom y gleb rdzaw ych intensyw nie zabarw ione uw olnionym żelazem , tzw. poziom y rd zaw ie nia, jak to m a m iejsce w odsłonięciu Cięciwa. O panow anie w ydm przez bory i w iększe grom adzenie su b stan cji organicznej kw aśnej prow adzi do powolnego bielicow ania gleb rdzaw ych.
W pew nych sytu acjach geom orfologicznych gleba rdzaw a w y tw orzo na z piasków młodszego^ d ry asu na przełom ie okresu preborealnego i borealnego została p rz y k ry ta m ało m iąższą w arstw ą piasku albo z lo kalnego przew iew ania, albo w w y n ik u w znow ionej działalności w ydm o tw órczej w d ru g iej fazie okresu preborealnego. W ty m drugim p rz y p a d k u początek tw orzenia się m łodszej od borealnej gleby kopalnej lub reliktow ej przy p ad a na okres atlan ty ck i, co potw ierdza d ata 14C 7150 B.P. (Lod-47) u stalona dla poziom u B H bielicy.
O kres a tla n ty c k i — optim um k lim atyczne — odznacza się średnią roczną te m p e ra tu rą o 2°C wyższą od obecnej. P rz y jm u je się, że w części nizinnej E uropy i w Polsce w ystępow ał w ted y las m ieszany z lipą, d ę bem i w iązem . Na w ydm ach jed n a k dom inu ją bory. J a k podaje В o - r ó w k o - D ł u ż a k o w a [4] na podstaw ie badań palinologicznych p rz e prow adzonych w K oninie, w optim um k lim atyczn ym holocenu (7585 ± 70 B.P.) w y stęp u ją rów nież zbiorow iska leśne z przew agą sosny i brzozy oraz sporadycznie pojaw ia się św ierk. K om ponenty lasów liściastych, jak podaje powyższa autorka, nie osiągają łącznie 20% ogólnego udziału.
W okolicach W arszaw y na w ydm ach w ytw orzonych z piasków młodszego dry asu lub m łodszych z glebam i rdzaw ym i lub rdzaw ym i bie- licow anym i w początkow ej fazie a tla n tik u m n a stę p u je nasilenie procesu bielicow ania. Tw orzą się w ted y bielice próchniczne lub bielice żelazisto- -próchniczne, w n iek tó ry ch obniżeniach terenow ych zwieńczone w s tro pie m łodszym p ły tk im torfem . Św iadczyć to może o zw ilgoceniu k li m atu. Rozwój w yżej w spom nianego to rfu został zaham ow any u schyłku okresu atlantyck ieg o na n iek tó ry ch obszarach ze w zględu na w y stę p u ją cą w iększą suchość k lim atu oraz praw dopodobnie na uruchom ienie a n tropogeniczne w ydm i p rzy krycie to rfu piaskiem .
M ożna przypuszczać, że w A tlan tik u m na obszarze środkow ej P o l ski klim aksow ym zbiorow iskiem ro ślin ny m dla w ydm piaszczystych był bór albo bór m ieszany. N atom iast klim aksow e lasy liściaste lub lasy m ie szane holocenu w ystępow ały głów nie na piaskach gliniastych m ocnych zwałowych, na glinach i na najm łodszych lessach — skałach m acierzy stych gleb odznaczających się znacznie w iększą żyznością.
Gleby kopalne wydm okolic Warszawy 87
MORFOLOGIA I NIEKTÓRE WŁAŚCIWOŚCI FIZYKOCHEMICZNE GLEB KOPALNYCH
M orfologia b ad anych odsłonięć przed staw ia się następująco:
S t a n o w i s k o 1 — C i ę c i w a
0 - 1,00 m — seria wydmowa antropogeniczna w stropie z glebą inicjalną, częściowo aktualnie rozwiewaną, niekiedy jej miąższość docho
dzi do 2 m;
1.00- 1,15 m — A qM — poziom zmurszałego torfu barwy ciemnoszarej, prze-warstwiony trzykrotnie 1-2-tfnilimetrową warstewką piasku. Dolną część torfu datowano metodą radiowęgla na 6155Ż270 B.P. ((Lod-31); zawartość węgla wynosi 27,1%, pH 3,4;
1,15- 1,20 m — A ± — poziom akumulacji związków organicznych słabo rozłożo nych barwy ciemnoszarej, o zawartości węgla 1,16%, składzie granulometrycznym piasku słabo gliniastego, pH 3,4;
1,20- 1,30 m — A ±A 2 '— poziom akumulacyjno-eluwialny barwy szarej do jas noszarej, o zawartości węgla 1,13%, przechodzący w spągu w poziom jasnoszary eluwialny o składzie mechanicznym piasku słabo gliniastego, pH 3,3;
1,30- 1,40 m — A 2 '— białawy poziom eluwialny być może okresowo objęty procesami odgórnego oglejenia, o składzie granulometrycznym piasku luźnego, zawartość węgla 0,32%, pH 3,5;
1,40- 1,50 m — BH — poziom iluwialno-próchniczny barwy brązowej, niekiedy z konkrecjami żelazistymi scementowanymi związkami kom pleksowymi próchniczno-żelazisto-glinowymi o zawartości węgla
1,55% i dość znacznej zawartości wolnego żelaza (w porównaniu z poziomami nadległymi), o składzie granulometrycznym piasku słabo gliniastego, pH 4,2. Datowanie tego poziomu metodą ra diowęgla wynosi 7150±350 (Lod-47);
1.50- 1,60 m — Bg — słabiej zaznaczony poziom iluwialny jasnobrązowy o skła dzie granulometrycznym piasku luźnego, z nagromadzeniem większych ilości glinu o małej ilości żelaza; zawartość węgla wynosi 0,31%, pH 4,4;
1.60- 2,50 m — С — skała macierzysta barwy żółtej o składzie granulometrycz nym piasku luźnego, pH 4,5 (w niektórych odsłonięciach tego stanowiska już na głębokości 2 m występuje poziom Br); 2.50- 3,00 m — Br — poziom rdzawy intensywnego wietrzenia o składzie gra
nulometrycznym piasku słabo gliniastego, w niektórych przy padkach luźnego;
3.00- 5,60 m — (niekiedy do 5,80 m) piasek luźny barwy żółtej wydmy najmłod szego dryasu, prawdopodobnie przewiewany;
5.60- 5,70 m (Aj) .— poziom akumulacyjny próchnicy bardzo słabo wykształ cony w formie szarych plam i smug, zawierający niekiedy roz proszone węgielki drzewne, zawartość węgla 0,16%, pH 3,8. Wę gielki tego poziomu datowano metodą radiowęgla na 11150 lat ±1300 B.P. (Lod-30);
5,70- 5,85 m — słabo wykształcone poziomy eluwialno (A2) — iluwielne (B) w y stępują w postaci poziomów nieciągłych, brązowobiaławych plam w różnych miejscach kilkudziesięciometrowego odsłonięcia o różnym nasileniu barwy;
poniżej 5,85 m — jasnożółty poziom piasku wydmy starszego dryasu wykazujący warstwowanie, ponieważ proces glebotwórczy nie trwał tu zbyt długo i nie sięgał zbyt głęboko. Wykształcona z tego piasku
gle-88 К. Konecka-Betley
ba od stropu ku dołowi jest poprzecinana fibrami żelazistymi o poziomym, lecz nieregularnym iprzebiegu. Prawdopodobnie są to zjawiska późniejsze w stosunku do gleby. Ich powstawanie jest związane z przemywnym typem gospodarki wodnej, a miej sca wytrącenia żelaza — ze zmianami składu granulometryczne- go.
W przed staw iony m odsłonięciu, k tó re należy trak to w ać jako stra to - typ dla gleb kopalnych okolic W arszaw y, w y stęp u ją trz y gleby kopalne:
— n a jsta rsz a gleba słabo w ykształcona bielicow ana z in te rsta d ia łu A llerod, w ytw orzona z piasków starszego dryasu,
— m łodsza gleba rdzaw a ze zniszczonym poziom em po w staw a
nie jej należy w iązać najpraw d o po d o b niej z przełom em okresu boreal-nego i preborealboreal-nego; jest to gleba w ytw orzona z piasków m łodszego dryasu,
— bielica żelazisto-próchniczna lub bielica próchniczna p rz y k ry ta lo kalnie zm urszałym torfem , w ytw orzona z przew iew anych piasków n a j młodszego d ry asu lub z piasków w ydm ow ych drugiej fazy okresu p reb o realnego. Początek tw orzen ia się tej gleby należy odnieść albo do okresu borealnego albo do początku A tlan tik um .
S t a n o w i s k o 2 — W i ą z o w n a
0 - 2,00 m — warstwowany jasnożółty piasek nad wydmą środkowego dry asu o składzie granulometrycznym piasiku luźnego, pH 5,2; 2,00- 2,04 m — — inicjalny poziom gromadzenia substancji organicznej bar
wy szarobrązowej, przewarstwiony wstawką żelazistą o bar wie brunatnej, pH w KC1 4,5; zawartość węgla w stropie tego
poziomu wynosi 0,405, a w spągu 0,226%; jest to piasek słabo gliniasty z małą ilością części grubszych, ale z dużą domieszką pyłu (17-20%);
2,04- 2,19 m — poziom С — białożółty o składzie mechanicznym piasku luźne go -pylastego (29% pyłu), z bardzo drobnymi wstawkami sub stancji organicznej; w całym materiale zawartość węgla wynosi 0,08%, pH w KC1 4,3;
2,19- 2,39 m — poziom D skały podścielającej o składzie granulometrycznym otworu pyłowego zwykłego (tzw. mułki), oglejony, barwy nie- bieskoszarej, pH 4,2;
2,39- 2,55 m — warstwa piasku słabo gliniastego barwy szarej, pH 4.5; poniżej 2,55 m — warstwa pyłowa z przewagą piasku drobnego i 13% części ko
loidalnych, pH 3,8.
Je st to gleba in icjaln a (słabo rozw inięta) początkow ego stad ium roz wojowego. W okresie badań nad glebą in icjaln ą w ystępow ał piasek w a r stw ow any aż do obecnej pow ierzchni.
K ilkadziesiąt m etrów dalej od b adanych profilów 1 i 2 w ty m sam ym odsłonięciu na piaskach w ydm y młodszego d ry asu w y stępow ała dob rze w ykształcona bielica, najpraw d o po d ob n iej z okresu atlantyckiego i późniejszych, k tó rą porów nać m ożna z analogiczną glebą z Cięciw y (stanow isko 1) i W iązow ny-Piekiełka (stanow isko 3).
S t a n o w i s k o 3 — W i ą z ó w n a - P i e k i e ł k o
Gleby kopalne wydm okolic Warszawy 89
2 - 6 cm — A 2 — młody poziom eluwialny wielokrotnie przewiewany o skła dzie granulometrycznym piasku luźnego, pH 3,1;
6 -20 cm — A 1!A2 — poziom akumulacji próchnicy z zaznaczającym się pro cesem wymywania eluwialnym, o składzie granulometrycznym piasku luźnego, pH 3,1; jest to poziom najprawdopodobniej at lantyckiej bielicy;
20 -35 cm - A2 — poziom eluwialny jasnoszary, o składzie granulometrycz nym piasku luźnego, pH 3,4;
35 -55 cm — BHs — poziom iluwialny próchniczno-żelazisty bąrwy ciemno brązowej ze słabo wykształconymi rudawcami; skład granulo- metryczny — piaseik luźny, pH 4,3;
55 -90 cm — BC — poziom iluwialny przechodzący w skałę macierzystą bar wy jasnobrązowej, o składzie granulometrycznym piasku luźne go, pH 4,4;
90 -120 cm — jasnożółty piasek luźny, pH 4,5;
1,20-17,80 m — jasnożółty piasek wydmowy o składzie granulometrycznym pia sku luźnego;
17,80-18,00 m — spąg wydmy, jasnożółty piasek luźny o przewadze piasku drob nego, pH 6,4;
18.00-18,10 m — warstwowany poziom A1 gromadzenia substancji organicznej, ciemnoszary, w stropie z widocznymi wytrąceniami związków żelaza, wytworzony z piasku drobnoziarnistego. Zawartość w ę gla organicznego wynosi 2,09% w stropie tego poziomu i zmniej sza się w głąb profilu, pH 6,5;
18,10-18,27 m — poziom A 1 (bez wytrąceń żelazistych) słabiej zaznaczony, o skła dzie granulometrycznym piasku, lecz z domieszką do 20% pyłu, barwy szaroniebieskiej, zawartość węgla 0,42%;
18,27-18,50 m — warstwa piasku drobnoziarnistego jasnoszarego w części stro powej z przewarstwieniami mułków, pH 6.2;
18,50-18,69 m — drugi poziom A 1 ciemnoszary pylasty, w stropie z domieszką piasku, w spągu przechodzący w utwór ilasty oglejony; zawar tość węgla 0,78%, pH 6,5;
18,69-18,74 m — wstawka warstwowanego utworu pyłowo-piaszczystego przecię ta smugą rdzawą powstałą najprawdopodobniej w wyniku pod- siąku żelaza i procesów oksydacyjnych;
18,74-19,00 m — piasek barwy białoszarej, w części stropowej barwy żóHej; 19.00-19,58 m — utwór pyłowo-ilasty barwy szarobiałej, z dość silnie zaznaczo
nymi procesami oksydacyjnymi podkreślonymi wstawkami że la zisty mi, pH 6,7;
19,58-19,80 m — jasnoszary piasek luźny o przewadze piasku średniego, z nie wielką domieszką piasku grubego, pH 6,4.
J e st to gleba glejow a dw upoziom ow a. Dla górnego poziom u organicz nego tej gleby lub kom pleksu glebowego otrzym ano radiow ęglem d atę 10 430 ± 450 (Lod-32). D ata w skazuje na końcow y etap tw orzenia się om aw ianej gleby, należy jed n ak przypuszczać, że proces pow staw ania tego kom pleksu glebowego rozpoczął się w in te rsta d ia le A ller0d, a być może znacznie w cześniej.
Na w spółczesnej w ydm ie na pow ierzchni pod roślinnością borow ą w y stęp u je relikto w a bielica żelazisto-próchniczna, dobrze rozw inięta, dojrzała, z silnie w ykształconym i poziom am i genetycznym i. Można p rz y
90 K. Konecka-Betley
puszczać, że tw orzenie się tej gleby p rzy p ad a n a okres a tla n ty c k i i trw a w m niejszym zakresie do dnia dzisiejszego.
Opis m orfologii s t a n o w i s k a 4 — C a ł o w a n i e został opubli kow any we w cześniejszych pracach [18, 19, 9].
S t a n o w i s k o 5. — N a r t
0 - 2 cm — Aq — słabo wykształcona ektopróchnica typu mor;
2 -10 cm — (A1) inicjalny poziom akumulacji próchnicy, piasek luźny jasno-żółty;
10 —150 cm — С — piasek luźny;
1,50- 1,55 m — piasek luźny z przewagą piasku drobnego, przewarstwiony pa semkami substancji organicznej o zawartości węgla 0,91%; 1,55- 1,70 m '— warstwa torfu czarnej barwy, silnie rozłożona, słabo zapiaszczo-
na, o zawartości węgla 7,39%. Datowanie radiowęglem — 5400 ±250 B.P. (Lod-94);
1,70- 2,00 m — piasek luźny, ze znaczną przewagą piasku drobnego, szary ogle- jony, zawierający 0,43% węgla;
2,00- 2,30 m — piasek luźny oglejony „warstwowany” substancją organiczną o zaburzonej powierzchni, zawartość węgla 2,98%;
2.30- 2,50 m — warstwa torfu ze śladami gytii, barwy brązowej, niektóre resz tki roślinne dobrze zachowane, zawartość węgla 9,50%. Dato wanie radiowęglem 7110±320 B.P. (Lod-91);
poniżej 2,50 —piasek luźny oglejony z występującymi pieprzami żelazistymi, za wartość węgla 1,49%.
Z powyższego opisu odsłonięcia w ydm y w części czołowej w ynika, że piaski w ydm ow e w strefie brzeżnej to rfow iska są p rzew arstw ione dw o m a poziom am i torfu, k tó ry ch d aty k o relu ją z datow aniam i bielicy a tla n tyckiej w Cięciwie, zwłaszcza d ata starsza. D ata starszego to rfu w N a r cie, k tó ry w chodzi na w ydm ę, św iadczy o okresow ym podniesieniu zw ier ciadła w ody g ru n tow ej; w ty m czasie w Cięciwie n a stę p u je kształto w a nie poziom u B Hs.
S t a n o w i s k o 6 — R e z e r w a t G r a n i c a
0 - 3 cm — Aql — podpoziom surowinowy, pH w KC1 4,2; 3 -13 cm — a o f h — podpoziom butwinowy o pH 3,0;
12 -22 cm — A ± z pewną domieszką podpoziomu A OH — ciemnoszary piasek słabo gliniasty, pH 2,6;
22 -34 cm — A2 poziom eluwialny wymywania, jasnoszaropopielaty piasek luźny, pH 3,0;
34 -42 cm — BH — podpoziom iluwialno-próchniczny ciemnobrunatnordzawy piasek słabo gliniasty, pH 3,9;
42 -60 cm — Bs — podpoziom iluwialno-żelazisto-glinowy, jasnordzawy pia sek luźny, pH 4,3;
60 -80 cm — BC — poziom iluwialny przejściowy do skały macierzystej, jas-nożółty piasek luźny, pH 4,2;
80 -110 cm — С — jasnożółty piasek luźny, pH 4,5;
1,10- 1,30 m — D1G — warstwa żółtoszaroniebieska utworu pyłowego zwykłe go, pH 3,6;
1.30- 1,80 m — D2G — szarobiala warstwa piasku luźnego, pH 4,4.
próchnicz-■"Gleby kopalne wydm okolic Warszawy 91
na właściwa), w ytw orzona z w ydm ow ego p iasku słabo gliniastego p rz e chodzącego w piasek luźny, p rzew arstw io n a pyłem , próchnica ty p u hi- grom or.
Dla sch arak tery zo w an ia su b stra tu , z którego tw orzyły się w ydm y i gleby kopalne okolic W arszaw y przeprow adzono badania p e tro g raficz ne piasków z n iek tó ry ch odsłonięć. Zbadano fra k c ję lekką o średnicy w granicach 0,5-0,8 i 0,25 do 0,5 m m oraz oznaczono m in erały ciężkie. F ra k cję lekką stanow i przede w szystkim kw arc oraz podrzędnie pew na ilość skaleni i okruchów skał krystalicznych. W ystępują w niej rów nież liczne g ru dki piaszczysto-organiczne, piaszczysto-żelaziste lub piaszczy- sto -ilaste (tab. 1).
N ajczęściej m a te ria ł ten jest półobtoczony i obtoczony, a stopień ob toczenia w zrasta z grubością frakcji. Obtoczenie m a te ria łu świadczy, że pochodzi on z redepozycji starszych od d ry asu piasków czw artorzędo w ych. N atom iast frak cja ciężka (tab. 2), w y p rep aro w an a w brom ofor- mie, zaw iera m in erały pochodzące z n arzu to w y ch skał krystalicznych, reprezen to w an y ch głównie przez gnejsy. M ateriał ten był zapew ne w ie lokrotnie tra n sp o rto w a n y i p rze ra b ia n y m echanicznie.
Na ziarnach kw arcu stw ierdzono w ystępow anie śladów tra n s p o rtu fluw ialnego i eolicznego. Z iarna te m ogą pochodzić rów nież z osadów łach rzecznych, k tó ry c h m ate ria ł po w yschnięciu ulegał zw iew aniu i przenoszeniu na pew ne odległości.
N atom iast w a rstw y m ułków czy m ułków ilastych, w y stęp ujące w odsłonięciach W iązow na i W iązow na-Piekiełko pod w ydm ą, mogą być albo osadam i zastoiska w arszaw skiego, albo osadem jeziornym lub rzecz nym . Na razie nie m ożna tego jednoznacznie określić. M ożna jed n a k stw ierdzić, że już od głębokości zalegania m ułków b rak na ziarnach kw arcu śladów tra n s p o rtu eolicznego, k tó re były widoczne w próbkach ze spągu w ydm y. W m u łkach ziarna k w arcu są bardzo dobrze p rzem y te wodą; św iadczy to o ich p o w staw an iu i tran spo rcie w odnym . Ś lady tra n s p o rtu w odnego w y k azu ją rów nież głębiej zalegające poziom y p y laste w glebach z re z e rw a tu G ranica.
W niek tó ry ch odsłonięciach m ate ria ł kw arcow y w ykazu je zawsze śla dy obu typów tra n sp o rtu .
Na podstaw ie przeprow adzonych badań m ożna stw ierdzić, że piaski w ydm ow e młodszego dryasu, nie o bjęte procesam i glebotw órczym i, są bardzo zbliżone cecham i p etro g raficzn ym i do piasków starszych ogniw d ryasu, pom ijając u tw o ry pyłow e i pylaste.
W porów nan iu z piaskam i z tego te re n u bad any m i przez K u ź n i c - k i e g o i w spółpr. [12], piaski opisane w niniejszej p racy są nieco uboż sze w okru ch y skał krystalicznych, a bogatsze w g ra n a ty i epidoty. Z a w ierają rów nież niew iele ziaren cy rk o nu i piroksenu. Może to świadczyć o in n y m nieco źródle m ate ria łu d etrytycznego lub o różnym w ieku m
a-I-vfC'Üor.tC'Wy Г.кГ'гЛ p e t r o g r a f i c z n y g l e b P e t r o g r a p h i e c o m p o s i t i o n o f s o i l s i r . p e r r e n t T a b e l a 1 CD t o -luma = 100% - ;'um = 1007! II “ ■ ■ p j c r a i.: >\. bj k- . A ai a. ri îr i m in e r a l ? ! :* m i g r a i g r a i n s f. kruch;v ok . ; ГОГ»: г i П • ' :'7 . 'z : ; t k i :ro-i]iïiT.»î T’ Ja.it; :r.. ;; . "er .th U) i.Vr ^ .■U'irtZ r\ Ь feld sp a rs а Ь D io tjt b io tit e a V. magno t.. t migr.‘: t i t -г. b k ï J-Jt ï l l ;Z- r../c h ;'r.v ^T a i Л:.с г k r 2 c m. i - kcw;. ob. a i i ic e л ; с,ГО р:1л.52 • ; ici 4 z V ■ ' V ■: lump.; "ragnier.t V im ii k „ я -.iin^ :'r-i<pmen,‘. s -л Г':-'-: ..V, ^ U - j . - ' I W;:.ïr, ^ :;o:Ll u:. ôsusa «
?y o.t i l - y,;rс : i I« ;
pi u ' r : V v ^am- -.:V. à -.1 fn-;- ■ - . t t . n i * -1« , к. 5 4 5 - -I + - - 1 - - - -; 00 100 - -1-.' , C - 4o / - V - - - - - - - - - ÎOO 5 3 - -v: , 2 V - 18 - 5 0 - 2 - - - - - ~ - - - з; П ■ - -V ' t Гч - 1 b , 6 r* - - - - - - - - ■.00 -;G0 - -v - , 6 « - i 8 f # ?2 95 ■- ■*, -- * ■if •1 ч - ~ 2 0 - - - -0. r „Vi - 5 2 - 2 - - - - - 1 - _ 100 45 - 5 5 10 p r c f i i - y 2 G 12 2 - 0 , 34 5 6 0 - 2 - - - - - + - - 5 5 3G - 6 0 ?.o 0 , У *- 0 , 4 2 32 30 : - - - - 2 ■; - - 6 0 10 - 1 0 10 0 , 4 2 - 0 , 0 0 4- ■V, т 5 - - - - V 1 - - - - - 4 0 10 U, ô O - ; t 0C - л3 - 6 - - - - + 1 - - т - - - -7 10 0 - % 10 - +■ 100 100 - - -•îr 7 0 - 1 » 8 0 îiO 1 £ 7 -r 1 - - 1 1 - - 4 7 - - - -O i ç c î ’.v^ 1 , 1 5 - • , 2 0 5 5 5 6 3 2 - - - - 2 2 _ . V V _ 3 2 p s o f i l - ^ r o f i l a 3 1 , 3 0 - ! , ;o 91 5 2 4 - - - - 5 4 - - - - - 2 1 1f 4 0 - ; , 5 0 7 3 54 1 3 - - - - 3 3 - - 22 10 - 1 1 1,50-1 . ?0 51 5 3 4 5 - - - - 5 2 - - - - - + 2 , 2 0 - : , 3c 8 2 6 5 - - ń- - b 4 ~ - - - - T + ?, 5 0 - 2 160 о б Ю 6 7 - - - » 3 - ■¥ - + - - -Ci - .v.. 5 , 0 0 - 5 ,.70 05 5 3 5 - - - - 7 2 + - » _ _ _ _ . 1 ' -‘. ч л- p r o f i l ? 5 , 7 0 - 5 , 0 5 ‘■‘0 55 3 - - - - 4 2 - - 2 + - - -5 , 6 -5 - 6 , 0 0 ■90 5 5 5 3 - - - ' 5 2 + - - - - -
-_ - £ r a k e j a z i i r -'л о / G, 5 - 0 , 8 mn - : e n o f ijr. ii nü ;o f d i a 0 , 5 - 0j 8 .Tim + - e l e m e n t y c Lud owe - t r a c e e l c n s n t s
b - f r n k e j. i z i-iT ^ n о ? 0 ,2 5 -0 ,5 0 ПШЗ - ..где с гo n Ol‘ o f d i a 0 , 2 5 - 0 , 5 0 :TUS - - b r a k - n o o c c u r r e n c e
K . K o n e c k a -B e tl e y
Gleby kopalne wydm okolic Warszawy 93
te ria łu wyjściow ego. P o tw ierdziłoby to rów nież tezę o różny m w ieku tarasów , na k tó ry ch w y stęp u ją badane odsłonięcia.
P o ró w n u jąc skład petro g raficzn y ch arak tery zo w an y ch piasków i p ia skam i ze stanow iska Całow anie [9], dostrzega się znaczne podobieństw o w obróbce m echanicznej ziaren k w arcu oraz w ystępow anie m ałych ilo ści cyrkonu, r u ty lu i tu rm a lin u , czyli m inerałów n a jb a rd zie j trw ały ch , a znacznie w iększych ilości g ran atu . M ateriał piaszczysty ze stanow iska C ałow anie b ył rów nież w ielo k ro tn ie p rze ra b ia n y m echanicznie i rese- dym entow any.
Z aw artość m inerałów ciężkich n ietrw ały ch , śred n io trw ały ch i tr w a łych na niszczenie m echaniczne, oznaczona dla n iek tó ry ch odsłonięć, jest podobna, choć niekiedy, jak n a p rzy k ła d w odsłonięciu W iązow na-Pie- kiełko, w y stęp u je w w arstw ach głębszych nieco m niej m inerałó w trw a łych. N ajm n iej m inerałów n ietrw a ły c h szybciej w ietrzejący ch zaw iera ją w ierzchnie poziom y gleb kopalnych czy reliktow ych, gdzie procesy glebotw órcze są silnie zaaw ansow ane. Rów nież w ty ch poziom ach sto sunek m inerałów n ie trw a ły c h do odpornych na niszczenie k sz ta łtu je się poniżej jedności, w głębszych zaś pow yżej jedności.
Skład g ran u lo m etry czn y (tab. 3) m a te ria łu w ydm ow ego lew ego i p r a wego brzegu W isły jest częściowo podobny, a częściowo różni się za sadniczo pod w zględem zaw artości fra k c ji piasku, p y łu i części koloidal nych. P iaski południow ego pasa w y dm Puszczy K am pinoskiej n a le w ym brzegu W isły, z glebam i o zachow anych cechach relik to w y ch s ta r szych procesów glebotw órczych, odznaczają się w ystępow aniem n a jw ię k szych ilości fra k c ji piask u drobnego (0,25-0,1 m m ) oraz śladow ym i za w artościam i piasku grubego (1,0-0,5 mm). W ich podłożu w y stę p u ją u tw o ry pyłow e, k tóre odznaczają się p rzew agą ziaren o śred nicy 0,1 do 0,05 mm, czyli py łu grubego. N atom iast północny pas w yd m Puszczy K am pinoskiej w ykazuje w składzie gran u lo m etry czn y m najw iększe ilo ści piask u średniego (0,5-0,25 mm) i nieco w iększe p iasku grubego (1,0-0,5 mm).
W tych sam ych wiekowo glebach relik to w ych praw ego brzegu W isły, w ytw orzonych z piasków w ydm ow ych na szczycie w ydm y w odsłonię ciach W iązowna, W iązow na-Piekiełko i Całow anie oraz jako gleby k op al nej w Cięciwie, przew aża fra k c ja p iask u średniego (0,5-0,25 m m) i w ięk sza ilość piasku grubego (1-0,5 mm).
Zarów no na praw ym , jak na lew ym brzegu W isły w y stę p u ją pod m a teriałem w ydm ow ym eolicznym u tw o ry pyłow e, a niekied y n a w e t ilaste. C h a ra k te ry sty k a gleb k opalnych obejm uje rów nież całokształt w łaś ciwości fizykochem icznych. Z aw artość kationów w ym iennych (tab. 4) 0 c h a ra k te rz e zasadow ym zarów no w glebach kopalnych, jak i re lik to w ych jest bardzo m ała, c h a ra k te ry sty c z n a dla tego g a tu n k u piasków 1 procesu bielicow ania. O w iększej pojem ności sorpcyjnej decyduje głów nie wodór, którego najw ięk sza ilość w y stęp u je w poziom ach
ściół-94 K. Koneeka-Betley S k ł a d m i n e r a l n y f r a k c j i c i ę ż k i e j o 0 0 , 0 6 - 0 , 2 0 mm P r o f i l P r o f i l e G ł ę b o k o ś ć D e p t h m % M i n e r a ł y n i e - p r z e z r o c z y s t e N o n - t r a n s p a r e n t m i n e r a l e M i n e r a ł y p r z e z r o c z y s t e / s u m a = 100%/ w a g . W e i g h t % % m a g n e t y t m a g n e t it e le u k o k s e n le u c o x e n e a n d a lu z y t a n d a l u s it e a m f ib o l a m p h ib o le a p a t y t a p a t i t e b i o t y t b i o t i t e c h l o r y t c h l o r i t e c y r k o n z ir c o n d y s t e n d i s t e n e p id o t z w y c z a j n y co m m o n e p id o t e W i ą zo w n a p i a s e k w s p ą r g l e b a p o d g u wydmy 0 , 1 8 1 3 11 2 4 18 3 + + 3 2 9 wydmą s a n d a t t h e s o i l u n d e r b o t t o m t h e d un e 1 8 , 0 0 - 1 8 , 1 0 0 , 1 8 15 1 3 2 2 2 5 + + + 8 2 10 p r o f i l - p r o - f i l e 1 1 8 , 1 0 - 1 8 , 2 7 0 , 3 6 10 9 1 1 , 8 2 1 , 9 + + + 3 , 6 0 , 9 1 0 , 9 1 8 , 2 7 - 1 8 , 5 0 0 , 0 7 11 7 4 2 36 + + + 2 2 21 1 8 , 5 0 - 1 8 , 6 9 0 , 3 0 15 1 3 2 2 7 - + - 2 + 12 1 8 , 6 9 - 1 8 , 9 0 0 , 2 7 19 16 3 3 2 8 + - - + + 15 G r a n i c a 0 , 1 2 - 0 , 2 2 0 , 4 8 2 5 2 4 1 1 2 0 + _ _ 3 2 9 p r o f i l - p r o 0 , 2 2 - 0 , 3 4 0 , 4 3 2 9 2 6 3 + 17 - - - 1 3 2 2 f i l e 2 0 , 3 4 - 0 , 4 2 0 , 5 8 3 2 2 9 3 - 14 - - + 1 3 - 11 0 , 4 2 - 0 , 6 0 0 , 4 4 2 4 2 2 1 19 - + - 8 2 S 0 , 8 0 - 1 , 0 0 0 , 7 6 3 3 2 9 4 2 1 7 + - - 12 1 5 о 0 1 о 0 , 1 5 19 16 3 1 4 0 + + + 6 1 11 1 , 7 0 - 1 , 8 0 0 , 3 8 2 4 2 0 4 4 34 + + + 5 1 11 C i ę c i w a 1 , 1 5 - 1 , 2 0 0 , 3 3 31 2 7 4 3 17 _ + + 6 2 5 p r o f i l - D r o - 1 , 3 0 - 1 , 4 0 0 , 3 6 2 3 19 4 5 17 - - - 2 1 4 f i l e 3 1 , 4 0 - 1 , 5 0 0 , 5 1 2 2 18 4 1 2 0 - + + 1 1 5 1 , 5 0 - 1 , 6 0 0 , 5 3 2 8 2 6 2 2 1 3 - - - 3 + 3 2 , 2 0 - 2 , 3 0 0 , 3 1 3 3 31 2 3 36 - + - 3 + 5 2 , 5 0 - 2 , 6 0 0 , 7 3 28 2 5 3 2 21 - - - 2 + 6 C i ę c i w a 5 , 6 0 - 5 , 7 0 1 . 2 1 2 9 2 7 2 2 2 0 _ _ _ 6 + 11 p r o f i l - p r o - 5 , 7 0 - 5 , 8 5 1 , 0 6 2 4 2 2 2 1 2 2 1 - - 10 + 7 f i l e 4 5 , 8 5 - 6 , 0 0 0 , 6 3 2 0 18 2 2 2 5 + - - 7 + 6 N - m i n e r a ł y p r z e z r o c z y s t e n i e t r w a ł e n a n i s z c z e n i e m e c h a n i c z n e : a m f i b o l i p i r o k s e n S - m i n e r a ł y p r z e z r o c z y s t e , s r e d n i o t r w ą ł e n a n i s z c z e n i e m e c h a n i c z n e i c h e m i c z n e : a p a t y t , b i o t y t , c h l o - r y t , e p i d o t z w y c z a j n y , k l i n o z o i z y t g r a n a t , m o n a c y t , s y l i m a n i t 0 - m i n e r a ł y p r z e z r o c z y s t e , o d p o r n e n a n i s z c z e n i e m e c h a n i c z n e i c h e m i c z n e : a n d a l u z y t , c y r k o n , d y s t e n , r u t y l , s t a u r o l i t , t u r m a l i n w e d ł u g L . B . R u c h i n a + - i l o ś c i ś l a d o w e - - b r a k
ki i ak u m ulacji próchnicy oraz w poziom ach iluw ialnych. Stopień w y- sycenia zasadam i m ały i bardzo m ały (poniżej 10%) ko relu je z bardzo dużą zaw artością w odoru w poró w n an iu z k ation am i zasadow ym i i z n i skim p il k sz ta łtu jąc y m się w g ranicach 3,5 do 4,5. Poziom y o niskim pH odznaczają się rów nież znaczną kwasowością w ym ienną w skazującą na rolę glinu w ym iennego w procesach glebotw órczych.
D iam etralnie odm ienne w łaściw ości sorpcyjne w yk azu ją osady ko palne w y stęp u jące pod w ydm am i, np. odsłonięcie 2 W iązow na i 3 W ią- zow na-Piekiełko. C h a ra k te ry z u ją się one dużą zaw artością p y łu i iłu py- lastego, pH zbliżonym do obojętnego, bardzo m ałą kwasow ością hyd ro
-Gleby kopalne wydm okolic Warszawy 95 T a t* i,* 1 u 2 M i n e r a l c o m p o s i t i o n o f h e a v ; / f r a c t i o n , o f 0.06-0. 2 0 mm i n d i a T r a n s p a r e n t m i n e r a l s / s u m 100%/ W s p ó ł c z y n n i k i l i c z b o w e N u m e r i c a l c o e f f i c i e n t s g la u k o n it g l a u c o n it e g r a n a t g a m e t k l i n o z o i z y t c l i n o z o i s i t e 0 ■p -p r>) -и 00 a a) GG о о s н pir o k s e n p y r o x e n e r u t y l r u t i l e s t a u r o l i t s t a u r o l i t e <0 +» +» •H -H S i iH (H ?-> ?■> Ш n tu r m a li n t o u r m a li n e N s 0 TT+50 ЪN ЪS / N - 3 4 2 - 5 2 5 2 11 2 3 5 0 2 7 0 , 3 9 0 , 8 5 1 , 8 5 0 , 4 6 _ 35 1 _ 8 2 2 _ 5 3 3 46 21 0 , 2 7 1 , 5 7 2 , 1 9 0 , 7 1 4 6 , 4 1 , 8 - 0, 9 0 , 9 1 , 8 + 9 , 1 2 2 , 8 5 9 , 1 1 8 , 1 0 , 2 2 1 , 2 5 3 , 2 6 0 , 3 8 + 2 7 3 - 1 + 3 1 2 37 5 2 11 0 , 1 2 3 , 3 6 4 , 7 2 0 , 7 2 + 4 7 2 - 4 - 3 + 1 31 61 8 0 , 0 8 > , 3 6 - 7 , 6 2 0 , 5 0 + • 4 0 3 - 4 + 2 3 2 32 61 7 0 , 0 8 4 , 5 8 8 , 7 1 0 , 5 2 _ 4 6 1 _ 5 2 7 - 4 25 56 19 0 , 2 3 1 , 3 1 2 , 9 0 0 , 4 4 - 5 0 1 - 2 3 4 + 6 1 9 5 3 28 0 , 39 0 , 6 7 1 , 8 9 0, 36 - 4 8 + - 3 2 1 1 7 17 6 0 2 3 0, 30 0 , 7 3 2 , 6 C 0 , 2 0 - 46 + - 5 5 4 - 1 2 4 55 21 . 0 , 2 7 1 , 1 4 2, 61 0 , 4 3 - 5 0 + - 3 5 4 + 1 2 0 5 5 25 0 , 3 3 0 , 8 ü 2 , 2 0 0 , 3 6 - 2 7 1 - 5 1 4 + 3 45 39 1b 0 , 1 9 2 , 8 1 2 , 4 ^ 1 , 1 5 - 35 3 - b + + + 1 4 0 4 9 11 0 , 1 2 3 , 6 3 4 , 4 5 0 , 8 1 _ 4 8 2 _ 7 2 3 + 5 2 4 55 21 0 , 2 7 1 , 1 4 2, 61 0 , 4 3 - 6 0 1 - 3 1 2 1 3 2 0 6 6 14 0 , 1 7 1 , 4 2 4 , 7 1 0 , 3 0 - 61 + - 5 1 4 - 1 2 5 6 6 9 0 , 1 0 2 , 7 7 7 , 3 3 0 , 3 8 - 6 5 1 - 6 + 4 1 2 19 7 0 11 0 , 1 2 1 , 7 2 6 , 3 5 0 , 2 8 - 36 + - 5 - 5 1 6 41 42 17 0 , 2 0 2 , 4 1 2 , 4 7 0 , 9 3 - 5 9 + - 4 + 3 2 1 25 6 7 8 C , C 3 3 , 1 2 8 , 3 7 0 , 3 7 _ 4 4 1 _ 6 6 2 _ 2 26 56 18 ü , 22 1 , 4 4 3 , 1 1 0 , 4 7 - 4 5 1 - 4 4 3 1 1 26 55 19 0 , 2 3 1 , 3 6 , 2 , 8 9 0 , 4 7 - 39 2 - 7 1 7 1 3 32 48 20 0 , 2 5 1, 60 2 , 4 0 g, a N - t r a n s p a r e n t m i n e r a l s s u s c e p t i b l e t o m e c h a n i c a l w e a t h e r i n g : a m p h i b o l e a n d p y r o x e n e S - t r a n s p a r e n t m i n e r a l s , m ed i u m s u s c e p t i b l e t o m e c h a n i c a l a n d c h e m i c a l w e a t h e r i n g : u p a t i t - i , b i o t i t ^ , c h l o r i t e , common e p i d o t e , c l i n o z o i s i t e , g a r n e t , m o n a c i t o , s y l i m a n i t c 0 - t r a n s p a r e n t m i n e r a l s r e s i s t a n t t o m e c h a n i c a l a nd c h e m i c a l w e a t h e r i n g : a n d a l u a i t e , z i r c o i ; , d i r t ' i r . , s t a u r o l i t e , t o u r m a l i n e - a f t e r L . 3 . R u k h i n + - t r a c e e l e m e n t s - - n o o c c u r r e n c e
lityczną oraz dużą pojem nością sorpcyjną w stosun ku do kationów . D u ży stopień w ysycenia wiąże się z in n y m pochodzeniem i składem g ra n u lom etry czn y m osadu tw orzącego w pierw szym okresie swego istnien ia glebę bagienną, a w d rugim okresie — glebę pobagienną gruntow ogle- jową. Gleba ta w yk azu je d w u k ro tn ie w iększe nagrom adzenie su b sta n cji organicznej przedzielonej w arstw ą p iask u z dużą ilością py łu g ru b e go (odsłonięcie 3 W iązow na-Piekiełko). Można tę glebę tra k to w a ć róż nie: albo jako dwie gleby pow stałe z różnych wiekowo osadów, albo jako utw ó r alu w ialn y — sta rą m adę, z w arstw am i o różnym składzie g ra nulom etrycznym . Może to rów nież być osad brzeżny s tre fy zastoiska
со СП T a b e l a 3
Skład granulometryczny gleb kopalnych wydm o k o lic Warszawy Granulometric composition o f f o s s i l s o i l s in dunes o f the Warsaw environs
O dsłonięcie Crossection Miejscowość, nr p r o filu L o c a lity , p r o file No. Głębokość m Depth m
Procentowa zawartość poszczególnych fr a k c ji w prze! / < 1 mm/ o średnicy w в Percentage o f p a rticu la r fr a c tio n s in conversion to
o f mm in dia
Liczeniu na c z ę ś c i ziem iste om
p a r tic le s sm aller then 1 mm
1 -0 ,5 0 , 5 -0 ,2 5 0 ,2 5- 0 ,1 00 ,0 5, 1 - 0 ,0 5 -0,02 0 ,0 2 -0 ,-0 -0 5 0 ,0 0 5 -0,002 < 0 ,0 0 2 ogółem - t o t a l 1-0 , 1 0,1 -0 , -0 2 < 0 ,0 2 1 2 3 4 . 5 6 7 8 9 10 11 12 „13. 14 3 W iązowna-Piekiełko, 0 , 0 -0 ,0 2 5 ,0 5 0 ,5 37 ,5 2 2 1 1 1 93 4 3 szczyt wydmy 0,02-0 ,0 6 5 ,2 5 0 ,5 3 7,8 4 0 1 1 1 93 4 3 Wiązowna-Pie k ie łk o ,
top o f the dune, 0 ,1 5 - 0 ,2 0 4 ,0 4 6 ,5 4 4 ,5 2 1 1 0 1 95 3 2
p r o fil - p r o file 3 0 ,2 5 - 0 ,3 5 4 ,0 5 3 ,0 3 8,0 3 1 0 0 1 95 4 1 0 ,4 5 - 0 ,5 5 3 ,2 4 8 ,5 4 3 ,3 4 0 0 0 1 95 4 1 0 ,8 0 -0 ,9 0 4 ,0 5 0 ,2 4 4 ,8 1 0 0 0 0 99 1 0 1,10-1 , 2 0 7 ,2 7 8 ,0 11,8 2 0 1 0 0 97 2 1 3 Wiązowna-Pie k ie łk o , 1 8 ,1 7 -1 8 ,1 8 0 ,2 5 36,0 5 8 ,7 2 2 1 0 0 95 4 1
gleba pod wydmą
1 8 ,4 5 -1 8 ,5 0 0, 0 0 ,7 5 68,2 22 4 2 0 3 69 26 5
Wiązowna-Piekiełko,
s o i l under the dune 1 8 ,5 0 -1 8 ,5 1 0, 0 1 ,5 2 6 ,5 45 12 6 2 7 28 57 15
p r o fil - p r o file 2 1 8 ,5 1 -1 8 ,5 4 0, 0 0 ,5 2 5 ,5 8 23 17 9 17 26 31 43 18,54-18,60 0, 0 0 ,2 5 16,7 10 14 22 7 30 17 24 59 18,60-18,66 0, 6 2 ,4 14,0 8 9 19 18 29 17 17 66 18,66-18,92 0 , 0 0 ,4 34,6 47 8 4 2 4 35 55 10 1 8 ,9 2 -1 9 ,0 8 0 ,2 5 5 ,0 19,7 9 18 18 12 18 25 27 48 1 9 ,0 8 -1 9 ,5 8 0 ,7 23,1 59 ,2 17 0 0 0 0 83 17 0 1 9 ,5 8 -1 9 ,6 8 2 , 0 5 8 ,2 38,8 1 0 0 0 0 99 1 0 i K . K o n e c k a -B e tl e y
- i . - i - - J g . ZTi ..з I 4 I- 9 I ь ? " I- 5 " д : т " : т р - " ” г i f 1 i и г и г ~те— 1 Cięciwa 1 ,1 8 -1 ,2 8 8 ,0 6 0,5 26,5 1 1 3 0 0 95 2 3 p r o f il - p r o file 2 1 ,3 0 -1 ,4 0 5,5 59,2 30,3 2 0 3 0 О 95 2 3 1 ,4 5 -1 ,5 5 6 ,9 57,0 33,1 1 1 1 О О 97 2 1 1 .7 0 -1 ,8 0 10,5 59,5 28,0 1 О 1 О и 98 1 1 2 ,0 0 -2 ,1 0 1 ,7 29,5 51,8 12 2 1 О 2 83 14 3 2 .5 0 -2 ,6 0 10,7 58,7 24,6 2 1 3 О 1 94 3 3 1 Cięciwa 1 ,1 5 -1 ,2 0 9 ,6 59,0 26,4 1 1 3 О О 95 2 3 p r o f il - p r o fil« 3 1 ,2 0 -1 ,3 0 8 ,7 61 , 0 2 6 ,3 1 1 2 О О 96 2 2 1 ,3 0 -1 ,4 0 5 ,7 53,5 35,8 1 2 2 О О 95 3 2 1 ,4 0 -1 ,5 0 6 ,2 56,7 32,1 2 2 О О 1 95 4 1 1 .5 0 - 1 ,6 0 2 ,2 4 5 ,0 4 6 ,8 5 1 О О о 94 6 0 2 ,2 0 -2 ,3 0 11,7 59,0 2 4 ,3 2 2 1 О О 95 4 1 2 Wiązowna, 0 ,0 -2 ,0 0 3 ,6 33,5 38,9 10 7 , 4 1 2 76 17 7
gleba pod wydmą
/przy s z o s ie / 2 ,0 1 -2 ,0 4 1,2 30,3 23,5 26 5 ' 4 4 6 55 31 14
Wiązowna, 2 ,0 4 -2 ,1 9 0 ,7 46,8 22,5 24 3 2 O 1 70 27 3
s o i l ander the dune
/ a t the highway/ 2 ,1 9 -2 ,3 9 1,5 20,7 32,8 36 5 1 1 2 55 41 4 p r o f il - p r o file 2 2 ,3 9 -2 ,5 5 5 ,3 39,2 3 3,5 12 3 3 2 2 78 15 7 < 2,55 4,8 11,8 25,4 12 15 12 8 13 42 25 33 6 Rezerwat Granioa, 0 ,0 7 -0 ,1 7 0 ,9 16,9 63,2 9 4 2 1 3 81 13 6 misa deflacyjna 0 ,2 2 -0 ,3 2 0 ,8 15,7 7 0,5 4 3 4 1 1 87 7 6 Reserve o f Granica,
d e fla tio n bowl, 0 ,4 5 -0 ,5 5 0 ,7 15,3 7 2,0 5 3 2 1 1 88 8 4
p r o fil - p r o file 2 1 ,0 0 -1 ,1 0 0 ,4 7 ,3 8 7 ,3 3 0 1 0 1 95 3 2 1 .7 0 -1 ,8 0 2 ,7 35,7 54,6 2 3 1 0 1 93 5 2 7 — R o c z n ik i G le b o z n a w c z e ed. t a b e li 3 G le b y k o p a ln e w yd m ok ol ic W a rs za w y 9 7
T a b e l a 4 . ć:i>‘.i.vc .^ci C iz i; kocham i -:zr.e gl-^b >;ic których. od słon ięć
Khy.'sico-v-.hGniv'î-il y o iî prcj.-ortie.; ir. зоте cro:jcjoction
Mr p ro filu P ro file No. ' J i t b e k . ; ś ć . . c p t h -t^cz r. . . Oor.-.'tic pH Hh 3 T
Procentowy u d zia ł kationów wymiennych w kompleksie sorpcyjnym^ gleby Percentage o f exchangeable ca tio n s
in the s o i l sorption complex
m h o r i z o r -ч КМ те/100 g o f j o i lто/100 g globv А* С a '«Ig К Na H 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Cięciwa p r c fil - pr,.f ilü ?. to rf-} oat 1,18-1,26 А1лг 4,8 3,7 2 ,2 1 0,147 2, 36 6,24 4,24 0 ,4 3 0 ,43 1,14 93,76 1 ,jO-1,40 hi., 4,4 3,9 4,54 0,104 4,64 2,24 1,61 0,17 0,22 0,24 97,76 1,45-1,55 "я 4,4 4, 3 2,51 0,057 2,57 2,22 0,78 0,19 0,39 0,86 97,73 1,70-1,80 С 4,8 4.4 1,31 0,069 1,38 5,00 2,17 0,14 0 ,7 3 1,96 95,00 2,00-2,10 Br 4,7 4.4 1,35 0,101 1,45 6,96 3,45 0,14 0,89 2,48 93,04 2,50-2,60 5,0 4,6 0,90 0,042 0,94 4,46 2 , 1 2 0 , 2 2 0 ,5 3 1,59 95,54 Cięciwa p r o fil - p r o file 3 fcorf-peat 1,1 5 -1 ,2 0 А1А2 4 ,3 3,4 5,40 0,032 5,43 0,59 0,09 0,09 0,09 0,32 99,41 1,2 0 -1 , X) 4,0 3,2 7,16 0,059 7,22 0,82 0, 56 0 ,07 0,07 0 , 1 2 99,18 о i о А2 4 ,7 3,5 2,59 0,082 2,67 3,07 0,94 0,1 1 0 ,19 1,83 96,93 о ) с ън 4,4 3,9 6,15 0,073 6,22 1,17 0,24 0,06 0 ,08 0,79 98,83 1 ,5 0 -1 ,6 0 4,8 4 ,2 2,77 0, 117 2,89 4,05 1,73 0,28 0 ,1 7 1,87 95,95 2,20-2,jO 4,9 4 ,3 1,16 0,093 1,25 7,42 2,79 0,24 0,64 3,75 92,53 V. i u z own а о 0 1с N> л0 3,9 3,1 7,84 1,028 8 ,8 7 11,59 6, 20 4,80 0 ,0 3 0,55 88,41
na szczy cie wydmy
5 ,6 0 0,66
Wiązowna 0 , 2 -0 , 6 Л2 3,6 •,1 4,99 0.?96 5,29 4,16 0,19 0,59 94,40
top o f the dune, 0 ,1 5 -0 ,2 0
А1 3,9 3, I 7,12 0,175 7,30 2,40 1,37 0 ,34 0, 2 2 0,47 97,60 profiJ - p r o file 2 1 3,61 96,39 0 ,2 5 -0 , ;5 л2 4,4 3,4 2,59 0,097 2,69 1,8b 0 ,3 3 0 ,19 1,23 0 ,4 5 -0 ,5 5 ?Не 4,6 4 ,3 4,35 0,099 4,45 2 , 2 2 1 , 1 2 0 ,09 0 ,1 8 0 ,8 3 97,78 0 ,8 0 -0 ,9 0 с 4 ,7 4 ,4 1,01 0,090 1,10 8 , 1 8 4,54 0 ,27 0 ,7 3 2,64 91,82 1,10-1,20 с 4 ,8 4 ,5 1 , 2 0 0,087 1,29 6,76 3,88 0 ,2 3 0,78 1,86 93,24 98 K . K o n e o k a -B e tl e y
_______ 1___ J____ Д, . 1 . Л. .. ь... I .7 . L . S I g . L .to.. .1.- 1 1 .14 — W l ą z o w n a - P i e k i e ł k o piatu.*к w :?pągu p o d v^dmą ffj dm-j W i ą z o w n a - P i e k i e ł k o s a n d a t t h o ur . de r t h e dur.e. d u n e b o t t o m p r o f i l - р г о Г П о ? 1 8 , 1 7 - 1 8 , 1 8 7 , 0 6 , 4 0 , 37 0 , 9 0 0 1 , 2 7 7 0 , 8 7 3 5 , 4 3 3 3 , 5 4 1 , 0 2 0 , 8 7 2 9 , 1 3 1 8 , 4 5 - 1 8 , 5 0 7 , 3 6 , 5 0 , 4 9 2 , 1 0 5 2 , 6 0 8 1 , 1 2 6 5 , 5 1 1 3 , 9 1 1 , 1 2 0 , 5 8 1 8 , 8 8 1 8 , 5 0 - 1 8 , 5 1 7 , 1 6 , 4 0 , 9 4 8 , 7 9 4 9 , 7 3 9 0 , 3 4 7 4 , 4 8 1 4 , 6 6 0 , 7 2 0 , 4 8 9 , 6 6 ' b , 5 1 - 1 9 , 5 4 6 , 9 6 , 2 1 , 8 4 2 9 , 0 9 7 3 0 , 9 4 9 4 , 0 5 7 2 , 7 3 1 9 , 7 2 0 , 8 7 0 , 7 3 5 , 9 5 l 8 , 5 4 - i 8 . 6 C 7 , 5 6 , 4 0 , 6 7 2 5 , 2 1 0 2 5 , 8 8 9 7 , 4 1 7 6 , 7 0 1 8 , 0 0 1 , 9 0 0 , 8 1 2 , 5 9 i e , b 0 - l 8 , 6 b 7 , 3 6 , 5 0 , 9 0 . 3 8 , 4 3 4 3 9. 3 j 9 7 , 7 1 8 2 , 6 2 1 2 , 8 0 1 , 1 9 1 , 0 9 2 , 2 9 1 8 . 0 6 - 1 8 , - 2 7 , 8 6 , 7 0 , 4 5 2 5 , 1 8 4 2 5 , 6 3 9 8 , 2 4 9 0 , 7 0 6 , 5 3 0 , 2 1 0 , 8 0 1 , 7 6 1 8 , 9 2 - 1 9 , Ot 7 , 4 6 , 7 0 , 7 5 2 1 , 6 - 9 2 2 , . < ) 9 6 , 6 5 8 3 , 1 9 1 1 , 7 9 0 , 9 5 0 , 7 2 3 , 3 5 19.06-19,58 7,6 6 ,7 0 , 4 r,0 2 7 1, '7 75,13 6 4,0 1 9 ,9 5 0 , 36 0,80 24,37 1 9 ,5 8 -1 9 ,ьв 7 ,5 6 ,4 C.-4 0,593 0 ,9 3 63,56 53,59 7,72 0 ,86 1,39 36,44 •.'•r-.r:ica 0 ,0 -0 ,3 A. 4 ,7 4 ,0 6?,?1 33,15 100,86 32,87 25,54 4,85 2,87 0 , 6 1 67,13 j .r c f i i - p ro ’ä b ; C, 3 -0 ,1 2 AF ; :,7 3,0 110,26 1 6 , 2 3 126,49 12,63 10,57 1,'iO 0 ,68 0,28 87,17 0 , 1 2-С,2Г-! 3 2 , 6 1 0 , 9 0 0 , 5 6 1 1 , 4 6 4 , 8 7 3 , 3 1 0 , 7 8 0 , 6 1 0 , 1 7 9 5 , 1 3 О, ? л - С , : 4- ;;,6 3 , 0 4 , 5 7 0 , 1 6 4 , 7 3 3 , 3 8 2 , 3 3 0 , 4 2 0 , 6 3 ^ l a d 9 6 , 6 2 / t r a c e 0 . , 3 4 - G , : 2 -:P ' V 3 1 1 , 2 " 0 , 1 9 1 1 , 4 2 1 , 6 6 1 , 1 4 0 , 1 7 0 , 2 6 0 , 0 9 9 8 , 3 4 ' Cv12-(\6C- : . 4, j 4,*» 4 ,Ob 0 ,07 4 ,13 1,69 0,97 0,24 0,48 :!lad 98,31 t r a c e c ,:C - l\p o зс *,5 з,ео 0 , 1 1 3, 91 2 , 8 1 1 , 5 3 0 , 2 5 0 , 7 8 0 , 2 5 9 7 ,19 0 , ? C - 1 , C O - ! , « ?,-? * 0 , C 7 1 , 5 0 4 , 6 7 : ? , 6 7 0 , 6 7 1 , V > 9 5 , 3 3 t r n c e G le b y k o p a ln e w yd m ok ol ic W a rs za w y 9 9 cd, t a b e li 4
