Eugeniusz Szymik, Zuzanna Brosz
Wpływ mobbingu na zdrowie
psychiczne pracowników
Problemy Profesjologii nr 2, 167-185
U N IW ER SY TE T Z IE LO N O G Ó R SK I P ro b le m y P ro fcsjo lo g ii PO LSK IE T O W A R Z Y S T W O PR O F E S JO L O G IC Z N E 2/2009 E u g e n i u s z S z y m ik , Z u z a n n a B ro sz
WPŁYW MOBBINGU
NA ZDROWIE PSYCHICZNE PRACOWNIKÓW
S tr e s z cz en ie
A rty k u ł d a je o d p o w ie d ź n a p y ta n ie : J a k i j e s t w p ły w m o b b b in g u n a z d r o w ie p s y c h ic z n e p ra c o w n ik ó w . C z y te ln ik z n a jd z ie w n im o m ó w ie n ie z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h ze s p e c y f ik ą d z ia ła ń m o b b in g o w y c h (m .in . p r ó b ę z d e f in io w a n ia p o ję c ia m o b b in g u , j e g o c e c h , fa z , u w a r u n k o w a ń , n p. c z y n n ik ó w z e w n ę tr z n y c h ( s p o łe c z n o - k u ltu ro w y c h ), p rz y k ła d y d o ty c z ą c e p s y c h ik i i s y tu a c ji o fia ry o r a z m o b b e ra ).
P rz e m y ś le n ia w s p ó ła u to ró w a r ty k u łu p r o w a d z ą d o k o n k lu z ji, ż e m o b b in g u je d n o s te k w a r to ś c io w y c h . a m b itn y c h p o w o d u je a g r e s ję ( „ p u s z c z a n ie n e r w ó w ” ), n a to m ia s t u j e d n o s te k p r z e c ię t n y c h - d e p r e s ję i p o g o d z e n ie się z lo se m a lb o sy n d ro m o f ia ry , p o c z u c ie b e z s iln o ś c i.
S u m m a r y
T h e a rtic le a n s w e rs th e q u e s tio n : W h a t is th e in flu e n c e o f m o b b in g o n w o r k w e r 's s a n ity . T h e r e a d e r fin d s iss u e s a s s o c ia te d w ith p e c u lia rity o f m o b b in g (h o w to d e fin e th e c o n c e p t o f m o b b in g . its s p e c ific fe a tu re s , s ta g e s , e x te r n a l f a c to rs (so c ia l a n d c u ltu ra l), e x a m p le s c o n c e r n in g th e s itu a tio n a n d p s y c h e o f b o th th e v ic tim a n d th e m o b b e r.
A u th o r s o f th e a r tic le c o n c lu d e th a t m o b b in g c a u s e s a g g r e s s io n a s r e g a r d s a m b itio u s in d iv id u a ls , w h e r e a s in s itu a tio n s c o n c e r n in g a v e r a g e in d iv id u a ls , it c a u s e s d e p r e s s io n , s y n d r o m e o f v ic tim o r a se n s e o f im p o te n c e .
O m o b b in g u m ó w i się o s ta tn io w ie le , na p rz y k ła d w p o p u larn ej p rasie k o b ie c e j, a le p rz e c ię t ny c z y te ln ik - o d b io rc a nie p o trafi z d e fin io w a ć te g o z ja w is k a i o k re ślić je g o cech s p e c y fic z nych. D lateg o te ż p ra g n ę lib y śm y ro zp o c z ą ć od d o p re c y z o w a n ia pojęć i z a g a d n ie ń z nim z w iązan y ch .
Pojęcia, definicje
M o b b in g z a n g ie lsk ie g o to „ m o b b ” , o z n a c z a „ g ro m a d z ić się tłu m n ie ” 1 lub „ o ta c z a ć , a ta k o w ać” 2.
1 L a n g en sc h eid t's Polish D ictionary. N ew Y ork 1999.
168 E U G EN IU S Z S ZY M IK , Z U Z A N N A BR OS Z
K onrad L o re n z b y ł p ie rw sz y m n a u k o w cem , k tó ry p o słu ż y ł się te rm in e m m o b b in g . U żył go, by o p is a ć s y tu a c ję , w k tó rej g ru p a m n iejszy ch o so b n ik ó w z w ie rz ę c y c h a ta k u je w o b ro n ie w łasn ej d u ż e z w ie rz ę , w c e lu je g o o d s tra s z e n ia ’.
P ie rw sz a p u b lik a c ja d o ty c z ą c a z ja w is k a m o b b in g u w relacjach in te rp e rso n a ln y c h p o ja w iła się w S tan ach Z je d n o c z o n y c h . P sy c h ia tra i a n tro p o lo g d r C arro ll B ro d sk y u ży ł te rm in u
h a ra s sm e n t (n a p a s to w a n ie ) d la o k re ś le n ia z a c h o w a n ia , k tó re „ p o c ią g a z a s o b ą p o w ta rz a ją c e
i u trzy m u jące się p ró b y m ę c z e n ia , to rtu ro w a n ia i fru stro w a n ia w sp ó łp ra c o w n ik a lub w y m u sz a n ia na nim p e w n y ch reak cji. Je s t to z a c h o w a n ie , k tó re n ie u s ta n n ie p ro w o k u je , w y w ie ra p resję, zastra sz a , o n ie ś m ie la i p o w o d u je o g ro m n e p o c z u c ie d y sk o m fo rtu u tej o so b y ” 4. A u to r p o d k re śla p a ra liż u ją c y w p ły w ta k ie g o z a c h o w a n ia n a z d ro w ie p sy c h ic z n e i fiz y c z n e p ra c o w n ik ó w o raz e fe k ty w n o ś ć w y k o n y w a n y c h p rz e z nich c zy n n o ści.
Je d n a k z a p re k u rso ra bad ań nad z a c h o w a n ia m i m o b b in g o w y m i u w a ż a n y je s t szw ed zk i p sy c h ia tra i p ro fe so r p sy c h o lo g ii - H ein z L ey m an n . P o c z ą tk o w o z a jm o w a ł się on o d d z ia ły w an iem stresu w m ie jsc u p ra c y n a p ra c o w n ik a i je g o ro d zin ę. D zięki sw y m d o c ie k a n io m n a uko w y m p rz y c z y n ił się do ro z w o ju w ie d z y n a te m a t z ja w isk a , o k re śla n e g o m ian em te r ro ru
p sy c h ic zn e g o w m ie js c u p r a c y 1. Z d a n ie m L e y m an n a, „ o s o b a je s t p o d d a w a n a m o b b in g o w i
w sw o im m iejscu p racy , k ied y w c h o d z i w k o n flik t z k o leg am i lub p rz e ło ż o n y m i, p rz y jm u ją c o b ro n n ą p o z y c ję i je s t n a ra ż o n a , w sp o só b p o śred n i alb o b e z p o śred n i, na s y s te m a ty c z n e , b a r dzo c zęste i d łu g o trw a ją c e c h o ro b liw e z a c h o w a n ia , m o g ą c e p ro w a d z ić do p sy c h ic z n y c h , so cjaln y ch i g o sp o d a rc z y c h sz k ó d ”6. Z u p ły w em lat d e fin ic ja ta z o sta ła d o p re c y z o w a n a , p rz e d e w szy stk im p od w z g lę d e m k ry te riu m c zasu , w a ż n e g o w p ro c e sie d ia g n o z y m o b b in g u , a w zw ią z k u z ty m „ d z ia ła n ia p o d e jm o w a n e p rz e z sz y k a n u ją c y c h p o w in n y z d a rz a ć się co n ajm n iej raz w ty g o d n iu , p rz e z co n ajm n iej 6 m ie się c y ” 7.
W 1998 r. do ro z p o w sz e c h n ie n ia p ro b le m u m o b b in g u , w raz z z a p o c z ą tk o w a n ie m je g o n o w eg o u jęcia, d o p ro w a d z iły p u b lik a c je fra n c u sk ie j te ra p e u tk i M a rie -F ra n c e H irig o y e n . O d tąd szy k an y w m ie jsc u p ra c y o k re ś la się c z ę sto te rm in e m m o le sto w a n ie b ą d ź d r ę c z e n ie m o
ra ln e , d e fin io w a n e ja k o „ w sz e la k ie , n ie w ła ś c iw e p o stę p o w a n ie (g est, sło w o , z a c h o w a n ie ,
p o staw a), ( . . . ) k tó re p rz e z s w o ją p o w ta rz a ln o ść c z y sy ste m a ty c z n o ść n a ru s z a g o d n o ść lub in teg raln o ść p s y c h ic z n ą b ą d ź fiz y c z n ą o so b y , n ara ż a ją c j ą n a u tratę z a tru d n ie n ia lub p o g a r szając a tm o sfe rę p ra c y ” 8.
W p o lsk iej lite ra tu rz e n au k o w ej s p o ty k a m y się z p o d o b n y m i do w cześn iej w y m ie n io nych d e fin ic ja m i m o b b in g u .
H elen a S z e w c z y k tw ie rd z i, ż e p o le g a on na „ w ro g im i n ie e ty c z n y m , sy s te m a ty c z n ie p o w ta rz a ją c y m się z a c h o w a n iu , sk ie ro w a n y m w o b e c je d n e j lub kilk u o so b o m , k tó re g o re z u l tatem je s t p sy c h ic z n e , p sy c h o s o m a ty c z n e i sp o łe c z n e w y n isz c z e n ie p raco w n ik a. ( . . . ) Pod
3 Por. I. K orcz, M obbing w p racy, [w:] A. K usztelak: E dukacja dla bezpieczeństw a: życia, nauki, pracy, Poznań 2005, s. 342.
4E. Ger: M obbing. N ow e pojęcie, czy now e zjaw isko? Z p o g ra n ic za p sy ch o lo g ii klinicznej i p sy ch o lo g ii
p ra cy, vvww.lgrant.com
5 Por. 1. K orcz, M o b b in g ir p ra c y (...), op. cit., s. 342. 6 E ncyklopedia L eym anna., vvvvw.lcyman.se
7 A. B echow ska-G ebhardt. T. Stale wski. M obbing - p a to lo g ia zarządzania personelem . W arszaw a 2004, s. I 1.
W pływ m obbingu na zd ro w ie p sy ch iczn e pracow ników 169
w p ły w em m o b b in g u o so b y p o sz k o d o w a n e z o s ta ją z e p c h n ię te w b e z n a d z ie jn o ść , b ezrad n o ść, o raz tra c ą m o ż liw o ść o b ro n y ” 9.
A n n a S o łty s o k re ś la z ja w is k o m o b b in g u ja k o „ fo rm ę p rz e śla d o w a ń sto s o w a n ą w m ie j scu p ra c y w o b e c p ra c o w n ik a , o b e jm u ją c ą d z ia ła n ia o c h a ra k te rz e m a n ip u la c y jn y m . C elem ta k ic h 'd z ia ła ń s ą z d e c y d o w a n e z a m ia ry sz k o d z e n ia lub w y e lim in o w a n ia o so b y z zesp o łu p ra c o w n ic z e g o , p o d e jm o w a n e p rz e z je d n ą lub k ilk a o sób. Is to tą m o b b in g u je s t fakt, iż p o d d an y m u p ra c o w n ik o d c z u w a je g o p rz e ja w y ja k o fo rm ę d y sk ry m in a c ji” 10.
Cechy m obbingu
B o g u sła w a K. sk o ń c z y ła szko łą p ie lę g n ia r s k ą z w yró żn ien iem , w ię c n ie m ia ła p ro b le m ó w z e ta te m w r e n o m o w a n e j klin ice. J u ż p ie r w s z e g o d n ia z r o b iła d o b re w ra żen ie n a d yrekto rze, w sp ó łp r a c o w n ik a c h i p a c je n ta c h . A le n ie n a P a n i K rystyn ie, o d d zia ło w ej. D la n ie j m ło d a p r a c o w n ic a b y ła z b y t „ za d u fa n a w so b ie i a fiszo w a ła się s w ą w ie d z ą ”. Z te j o to p r z y c z y n y z a c z ę ły się c ią g łe u p o m in a n ia ze s tr o n y sze fo w e j, bo „ za d łu g o p o b ie r a n a b y ła k re w " , bo „ n ie d o k ła d n ie p o ś c ie lo n e b yło łó ż k o c h o r e g o ”. Z b ieg iem c za su u w a g i p r z e k s z ta łc iły się w krzyk, c za se m ta k że o rd y n a r n e s ło w a — n a w e t w to w a rzy stw ie in n y c h p ie lę g n ia re k . Te z w r a c a ły n ie k ie d y u w a g ę P a n i K rystyn ie, a le nie o d n o siło to sku tkó w . N a p o c z ą tk u B o g u sła w a b a g a te liz o w a ła w ro g ie za c h o w a n ia , p o te m m y śla ła o zło ż e n iu o fic ja ln e j ska rg i, ale z b y t n io się bała. T a k e g zy s tu je o d 2 la t i m y ś li o re z y g n a c ji z p o s a d y ( B o g u sła w a K ., 1. 2 8 , p ie lę
g n ia rk a , 2 lata stażu p r a c y ) .
T ru d n o ść w je d n o z n a c z n y m z d e fin io w a n iu z ja w is k a m o b b in g u d o p ro w a d z iła do w y ró ż n ie n ia je g o sp e c y fic z n y c h cech, k tó re o d ró ż n ia ły b y go od d ziałań n ie z a lic z a n y c h do tej k ateg o rii.
J e d n ą z isto tn y ch cech m a ltre to w a n ia w w a ru n k a c h p racy je s t b e z z a s a d n o ś ć . B ardzo c zęsto m o b b e rz y p o d e jm u ją sw e w ro g ie z a c h o w a n ia b ez isto tn y ch p rzy czy n c z y z arzu tó w d o ty c z ą c y c h o fia ry , stąd te ż „ k a ż d y z a tru d n io n y m o ż e w p ew n y m m o m e n c ie w e jść w rolę o so b y m o b b in g o w a n e j” 11.
S u b ie k ty w n o ś ć p o z w a la z d ia g n o z o w a ć d a n e z a c h o w a n ie ja k o m o b b in g o w e , je ś li „ tra k to w a n ie p o d w ła d n e g o je s t n ie w ła śc iw e , a o n sam o d c z u w a z teg o p o w o d u u p o k o rz e n ie , ja k ró w n ie ż w ted y , g d y ( . . . ) „ n ie z a le ż n i o b se rw a to rz y ” m a ją p o d staw y , b y p o stę p o w a n ie p rz e ło ż o n e g o , lub p ra c o w n ik a u zn ać z a n ie w ła śc iw e . R eak cja św ia d k ó w m o le sto w a n ia z a le ż na je s t od re p re z e n to w a n y c h p rz e z nich n orm ety cz n y ch i fo rm aln y c h , z w y c z a jó w i k u ltu ry o rg a n iz a c ji” 12.
9 A. B echow ska-G ebhardt, T. S talew ski, M obbing (...), op. cit., s. 12.
111 A. Sołtys, M obbing w organizacji - ana to m ia zjaw iska. „Z eszyty N aukow e” W yższej S zkoły H um ani styczno-E konom icznej. 2001, n r 4.
Źródłem przytoczonych w artykule w ypow iedzi są rozm ow y prow adzone przez je g o w spółautorkę z osobam i, które dośw iadczyły przem ocy w m iejscu pracy o raz ze stron W W W .
11 K..E. D am bacli, M o b b in g w szkole. J a k za p o b ie g a ć p rzem o cy grupow ej? G dańsk 2003, s. 33. 12 A. B echow ska-G ebhardt, T. S talew ski, M obbing - pato lo g ia (...), op. cit., s. 15.
170 EU G E N IU S Z S ZY M IK , Z U Z A N N A BR O S Z
M .F. H irig o y e n lj w sk a z u je na m a n i p u la t o r s k i a sp e k t z ach o w ań m o b b in g o w y c h . W e d łu g je j o p in ii, w ielu m o b b e ró w m a o p a n o w a n e do p erfek cji m e to d y m a n ip u lo w a n ia innym i d la o sią g n ię c ia o k re ś lo n y c h celó w . P o tra fią oni u m ie ję tn ie p o z y sk iw a ć sy m p a tię in n y ch , p rzek o n ać do sw y ch racji i tw o rz e n ia k o alicji p rz e c iw w y b ran y m o fiaro m (lu b o fie rz e ). Po m istrzo w sk u o p e ru ją sło w e m , p o s łu g u ją się n ie d o m ó w ie n ia m i, w y k o rz y s tu ją n ie p o ro z u m ie nia na s w o ją k o rzy ść.
M o b b in g je s t ta k ż e z ja w isk ie m „ w e w n ę tr z n ie z r ó ż n ic o w a n y m i w ie lo a s p e k to w y m , k tó reg o g en eza, p rz e b ie g , c z ę s to tliw o ść i- n a tę ż e n ie z a le ż ą od w ielu c z y n n ik ó w o rg a n iz a c y j n y ch , sp o łe c z n y c h , e k o n o m ic z n y c h i k u ltu ro w y c h .” 14. Isto tn e z n a c z e n ie m a ta k ż e p o z y c ja o rg a n iz a c y jn a , u m ie ję tn o śc i i k w a lifik a c je p rz e ło ż o n e g o , re la c je in te rp e rso n a ln e i o so b o w o śc i ak to ró w d ram atu z w a n e g o m o b b in g ie m . Z ró ż n ic o w a n ie d o ty c z y ta k ż e n arz ę d z i m o b b in g u . M o ż n a z a ry z y k o w a ć stw ie rd z e n ie , ż e ilu m o b b e ró w , ty le ró żn y ch te c h n ik sy ste m a ty c z n e g o n is z c z e n ia ludzi.
O statn ią, is to tn ą c h a ra k te ry s ty k ą m o b b in g u je s t je g o p r o c e s u a ln o ś ć . S k ła d a się on z etap ó w stan o w ią c y c h k o n tin u u m od su b te ln y c h d z iałań p rz e śla d o w c z y c h do sz y k a n o b e j m u jący ch co ra z w ię k sz e o b sz a ry ż y c ia m o b b in g o w a n e g o . A. L an k am er, P. C ib o rs k i, U. M in - g a sądzą, iż ” M ian em m o b b in g u n ie m o ż n a za te m n azw ać je d n o ra z o w y c h lub in c y d e n ta ln y c h z ach o w ań , n a w e t je ś li d o c h o d z i w ich c zasie d o n a ru sz e ń d ó b r o so b isty c h . P rz y jm u je się, że przejaw y m o b b in g u p o w in n y w y stę p o w a ć p rz y n a jm n ie j 6 m ie się c y (p rz e z tak i b o w ie m czas, zd an ie m p sy c h o lo g ó w , p rz e c ię tn y o rg a n iz m w y trz y m u je p e rm a n e n tn y stres b ez u sz c z e rb k u na z d ro w iu )” 15.
C harakterystyczne fazy m obbingu
„ W szystko z a c z ę ło się o d n ic n ie z n a c zą c e j k łó tn i w n a s z e j g r u p ie " , w sp o m in a G rz e g o r z W.,
p r a c o w n ik banku. S p r z e c z k a d o ty c z y ła p o d z ia łu za jęć, k tó r e n a m n o ży ły się w w y n ik u p e w n y c h zm ia n o r g a n iz a c y jn y c h ”. Z racji, że b y łe m n a js ta r s z y sta że m w d a n e j p la c ó w c e - tłu m a c z y G rze g o rz - p o s ta n o w iłe m w zią ć n a sie b ie n a jb a r d z ie j o d p o w ie d zia ln e za d a n ie , zw ią z a n e z za rzą d za n ie m p ie n ię d z m i z sejfu. B a rd zo nie sp o d o b a ło się to M arcie, te g o r o c zn e j a b s o l w en tce e k o n o m ii o w y g ó ro w a n y c h a m b ic ja c h i w y s o k ie j sa m o o c e n ie . S tw ie rd ziła , że b a rd z ie j n a d a je się d o te g o z a d a n ia n iż j a i w o d w e c ie z a ta k ą „ sk r o m n o ść ” k a za łe m j e j u k ła d a ć u lo tk i i broszury. O d p a rła w tedy, że m n ie z n is z c z y i ta k też u c z y n iła ”. M a rta ro z p o c zę ła w alką w su b te ln y sp o s ó b - ż a r ty o r u d z ie lc a c h (G rze g o r z j e s t ru d o w ło s y m m ężczyzn ą ), d o cin ki, p o tem „ p r z y p a d k o w o ” m y liła się w o b liczen ia ch , k tó re p o d p is y w a ł G rzeg o rz, „ z a p o m in a ła ” o p r z e k a z y w a n iu m u w a ż n y c h in fo rm a cji. O sta te c zn ie w n io sła sk a r g ę d o k ie r o w n ic z k i o d d z ia łu - z któ rą b a rd z o się o s ta tn im i c za s y za p r zy ja ź n iła . T a kim o to sp o s o b e m G rze g o rz z o s ta ł p o p r o s z o n y o z r e z y g n o w a n ie z p o sa d y , tu d z ie ż p r z e n ie s ie n ie się d o in n eg o o d d zia łu . P ro śb a z o s ta ła w y słu c h a n a (G rz e g o rz W ., 1 .3 1 , e k o n o m ista , 5 lat stażu pracy).
13 Por. ibidem , s. 16. 14 Ibidem , s. 16.
Wpływ m obbingu na zd ro w ie p sy ch iczn e pracow ników 171
M o b b in g je s t p ro c e se m , zacz y n a ją c y m się n ie p o z o rn ie i o siąg ający m w sz y b k im tem p ie p u n k t k ry ty c z n y , od k tó reg o nie m a j u ż p o w ro tu d o n o rm a ln e g o fu n k c jo n o w a n ia . D ręczen ie p sy c h ic z n e p ra c o w n ik a trw a n ie k ie d y w ie le lat, cią g le e w o lu u je , p rz e c h o d z ą c p rz e z k o lejn e etap y . H ein z L ey m an n , p rz y w o ła n y w a rty k u le E. G e r pt. M o b bing. N o w e p o ję c ie , c zy n o w e
zja w isk o ? 2 p o g r a n ic z a p s y c h o lo g ii k lin ic z n e j i p s y c h o lo g ii p r a c y ]6 w y ró ż n ia 5 fa z m o b b in
gu: 1. K o n flik t. 2. A k ty ag resji. 3. W łą c z e n ie zarz ą d u w cykl. 4. E ty k ie ta b y c ia tru d n y m lub ch o ry m . 5. P sy c h ic z n e w y k lu c z e n ie .
U p o d ło ż a m o b b in g u leży k o n flik t. B łędem b y ło b y je d n a k tw ie rd z e n ie , ż e k aż d y k o n flik t w y stę p u ją c y w o rg a n iz a c ji im p lik u je in icjaty w ę z ach o w ań m o b b in g o w y c h . P o w sz e c h n ie w ia d o m o , że w sz ę d z ie ta m , g d z ie m a m y do c z y n ie n ia z in te ra k c ją sp o łe c z n ą , k o n flik ty s ą n ieu ch ro n n e. „ N ie s ta n o w ią o n e c z y n n ik a z a g ra ż a ją c e g o d la o rg an izacji pod w aru n k ie m d o b reg o i k o n stru k ty w n e g o ich ro z w iązan ia, d o b rej w o li i chęci w sp ó łp ra c y je g o u c z e stn ik ó w . W tak im b o w iem p rz y p a d k u k o n flik ty m o g ą n a w e t sta n o w ić w a ż n y c z y n n ik p o z y ty w n ie w p ły w a ją c y na z a c h o w a n ia tw ó rc z e i m o ty w a c y jn e z a a n g a ż o w a n y c h ” 17. Z atem k o n flik t sa m o istn ie nie sta n o w i je s z c z e m o b b in g u . N ie m niej je d n a k , to on je s t n a jc z ę s ts z ą p rz y c z y n ą je g o in icjacji.
R. J. E d elm an stw ie rd z a , iż „ K o n flik ty in te rp e rso n a ln e m o g ą p rz y b ie ra ć ró żn e f o r m y - od n iew ielk ich n ie p o ro z u m ie ń , aż po w ro g ie scy sje, m o g ą trw ać m ie sią c a m i a lb o z o stać ro zw iązan y m i n a ty c h m ia s t.” 18
K o n flik t, k tó re g o e s k a la c ja p o trafi d o p ro w a d z ić do zac h o w a ń m o b b in g o w y c h , m o że być z u p e łn ie b łah y , w y sta rc z y n ara ż e n ie się n ie o d p o w ie d n ie j o so b ie. K o n flik t m o ż e te ż być p o zo rn y , sta n o w ić p re te k st d o ata k u , g d y ż „ n ie ch o d zi tu o spór, ale o o so b ę ” 19. K o n flik t w y ła n ia b o w iem o fia rę , n ajc z ę śc ie j je d n o s tk ę , k tó ra stw a rz a z a g ro ż e n ie d la p o te n c ja ln e g o p rz e śla d o w c y , sz c z e g ó ln ie w w a ru n k a c h ry w a liz a c ji.
Po w y ło n ie n iu z g ro n a p ra c o w n ik ó w o d p o w ie d n ie j o fia ry ro z p o c z y n a ją się a g r e s y w n e z a c h o w a n ia i p s y c h o lo g ic z n e a ta k i , k tó re w p ra w ia ją m o b b in g w ruch. T o , co n a jb ard ziej d o ty k a je d n o s tk ę , to c z ę s to tliw o ść to rtu r, ich p o w ta rz a ln o ść i c ią g ło ść w c zasie. Z a le ż n o ś ć ta je s t w p ro st p ro p o rc jo n a ln a . W ed łu g E. G er, „ N ie u m n ie jsz a to je d n a k z n a c z e n ia ro d zaju sto
so w an y ch to rtu r. T e, p re c y z y jn ie d o b ra n e p rz e z p rze śla d o w c ę , s ta n o w ią c h a ra k te ry sty c z n y , w y ra fin o w a n y sp o só b z n ę c a n ia ” 20. R ó ż n ic e w sp o so b ach z n ę c a n ia p o le g a ją n a k o n fig u racji p o je d y n c z y c h te c h n ik , k tó re L ey m an n s k la sy fik o w a ł w p ięć kateg o rii:
16 Por. E. G er, M obbing. N ow e pojęcie, czy now e zja w isko ? (...), op. ci!., w w w .lgrant.com 17 Ibidem , w w w .lgrant.com
18 R. J. Edelm an. K onflikty w pracy, G dańsk 2002, s. 94.
19 A. L ankam er, P. C iborski, U. M inga, M obbing (...), op. cit., s. 22.
172 E U G EN IU S Z S ZY M IK , Z U Z A N N A B RO SZ
Tabela I. Typologia technik m obbingu
K A T E G O R IA I A tak na procesy kom u n ik acji i możliwość w y ra żania poglądów K A T E G O R IA II A tak i na relacje społeczne K A T E G O R IA III A taki na re p u ta c ję K A T E G O R IA IV A taki na jak o ść
sy tu acji zaw o dow ej i życiowej K A T E G O R IA V A tak i na z d ro wie O graniczenie możliwości wyra żania własnego zdania W prow adzenie zakazu prow a dzenia rozmów z ofiarą,
Zlecanie zadań bezsensownych, szkodząc sam o ocenie ofiary N iedotrzym yw a nie warunków umowy Zmuszanie do szkodliwej dla zdrow ia pracy N ieustanne prze rywanie wypo wiedzi
Uniem ożliw ienie komunikacji z innymi Plotkowanie o ofierze Traktowanie z pozycji władzy Stosowanie pogróżek doty czących prze mocy fizycznej Permanentna krytyka życia prywatnego Odizolow anie m iejsca pracy
W yśm iew anie (ze względu na cho robę, pochodzenie itp.) Zlecanie zadań poniżej kwalifi kacji Stosowanie „lekkich” aktów agresji dla za straszenia Ciągłe niezado wolenie ze sposo bu wykonywania obowiązków za wodowych Ofiara je st „trak tow ana ja k pow ie trze”
Traktow anie ofia ry jak o niepoczy talnej N iszczenie dóbr materialnych w miejscu pracy i domu N adużycia fi zyczne Groźby werbalne, pisemne Oczernianie ofia ry za jej plecami, obrażanie Zm uszenie do badań psychia trycznych W yrządzanie krzywd mających wpływ na efekt finansowy Przem oc seksu alna Terror telefonicz ny Przedrzeźnianie, np. sposobu cho dzenia, głosu Posługiwanie się w kontakcie w ie loznacznością i ironią itp. Kwestionowanie kompetencji
Źródło: L eym ann21
Z a c h o w a n ia m o b b in g o w e u trz y m u ją się, bo s ą ig n o ro w an e, to le ro w a n e , n ie p ra w id ło w o in te rp re to w a n e cz y w rę c z n a p ę d z a n e p rz e z z e sp ó ł k iero w n iczy . C o w ię c e j, m o b b e r, d y s p o n u jący w y ra fin o w a n y m k u n sztem m a n ip u lo w a n ia o to c z e n ie m , łatw o z je d n u je so b ie z e sp ó ł
W pływ m obbingu na zd ro w ie psychiczne pracow ników 173
dręczy cieli. Jest to d la n ie g o o ty le ła tw e , iż sto su je c z ę sto z a c h o w a n ia m a ją c e c h a ra k te r a g re sji biernej. O z n a c z a to , że „ d z ia ła n ia a ta k u ją c e w p lą ta n e s ą w p rz e ja w y u p rz e jm o śc i i g rz e c z n o ści” 22. P rz e śla d o w c a , z a p e w n ia ją c , że k o n flik t je s t ro z w ią z a n y , d e k la ru je , iż w sz y stk o je s t w y ja śn io n e i pod p o z o rn ie p rz y ja c ie lsk im i z a c h o w a n ia m i a tak u je c o ra z b ard ziej z m ę c z o n ą o fiarę. T a p o sta n a w ia w a lc z y ć z b e z p ra w ie m , je d n a k ż e je j z a c h o w a n ia i re a k c je (w y b u c h y ag resji, fu rie lub s k ra jn a a p atia) w y d a ją się b y ć p o stro n n y m o b se rw a to ro m n ie w sp ó łm ie rn e do sy tu acji, w któ rej się z n a jd u je . W tak i to sp o só b , na b azie n ie tra fn y c h o c e n z a c h o w a n ia m o le sto w an ej je d n o s tk i w cy k l m o b b in g u z o sta je w łą c z o n y z a r z ą d o rg an izacji.
W szelak ie z a c h o w a n ia o fia ry , m a ją c e n a celu w y ja śn ie n ie zaistn iałej sy tu acji o k a z u ją się n ie sk u teczn e. W z a m ian sz y k a n o w a n a je d n o s tk a z a c z y n a by ć p o strz e g a n a ja k o n ie p o c z y taln a, p rz y p isu je się je j u ro je n ia i w z n ie c a n ie k o n flik tó w . Z o sta je o b d a rz o n a p rz e z w sp ó łp ra c o w n ik ó w e ty k ie tą b y c ia t r u d n y m i c h o ry m .
R o zp o c z y n a się p ro c e s iz o lo w a n ia i w y k lu c z a n ia . K o m p eten c je o fia ry s ą w sp o só b c ią g ły k w e stio n o w a n e , c o p ro w a d z i do o c e n y je j ja k o n ieg o d n ej zau fan ia. O d c z u w a ją c to d o tk liw ie o fia ra sa m a m y śli, że je j p ra c a je s t nic nie w a rta i je j sa m o o c e n a d ra s ty c z n ie sp ad a. W k o n se k w e n c ji p ro w ad zi d o p o w a ż n e g o sp a d k u k o n cen tracji i p o ja w ie n ia się o b ja w ó w s o m aty czn y ch . N a tym e ta p ie o fia ra c z ę sto z m u s z a n a je s t d o p o d d a n ia się p sy c h o lo g ic z n y m b ad an io m sp e c ja listy c z n y m , k tó ry ch e fek tem j e s t o rz e c z e n ie o n ie z d o ln o śc i d o pracy. W i d o c z n e j u ż o b jaw y z a b u rz e ń p sy c h ic z n y c h i c h o ro b y fiz y c z n e to k o n se k w e n c je , d z ię k i któ ry m p ra c o d a w c a m a fa k ty c z n e p o d sta w y d o nisk iej o c en y ta k ieg o p raco w n ik a.
U WA R UN K O W A N I A MOBBI NGU
N ie ła tw y m z a d a n ie m o k a z u je się je d n o z n a c z n e o k re śle n ie p rzy czy n m o b b in g u . B o d źcem u ru ch am iający m a g re s y w n e z a c h o w a n ia w firm ie m o g ą b y ć o k re ślo n e w a ru n k i śro d o w isk a , m a s o c h isty c z n e c z y p ro w o k a c y jn e te n d e n c je o fia ry , sp e c y fic z n a k o n fig u ra c ja cech o so b o w o ści m o b b era, b ą d ź inne, b liżej n ie s p re c y z o w a n e czy n n ik i.
L ite ra tu ra p rz e d m io tu w y ró ż n ia k ilk a e le m e n tó w m ający ch n a jp ra w d o p o d o b n ie j n a jw ię k szy w p ły w na w y stę p o w a n ie m o b b in g u . S ą to:
• C zy n n ik i z e w n ę trz n e (sp o łe c z n o -k u ltu ro w e ); • P sy c h ik a i s y tu a c ja o fiary ;
• P sy ch ik a i s y tu a c ja m o b b era; • C zy n n ik i o rg a n iz a c y jn e .
W ażn y m p o d k re ś le n ia je s t fakt, iż e le m e n ty te s ta n o w ią p ew ien sy stem i n ie p o z o sta ją w zg lęd em sieb ie b ez w p ły w u . N ie n a le ż y w ię c sz u k a ć p rz y c z y n a g re sy w n y c h z a c h o w a ń w je d n y m c z y n n ik u , lecz w z a le ż n o śc i, w ja k ie j p o z o sta je on z p o zo stały m i.
174 E U G E N IU S Z SZYM IK , Z U Z A N N A BR OS Z
Czynniki zew nętrzne (społeczno - kulturowe)
W ażn y m u w a ru n k o w a n ie m m o b b in g u s ą c z y n n ik i z e w n ę trz n e z w ią z a n e z p re fe ro w a n y m i p rz e z sp o łe c z e ń stw o n o rm a m i i w a rto śc ia m i. T e w p o łą c z e n iu z p a n u ją c ą filo z o fią c z y re lig ią m o g ą zn a c z n ie w p ły w a ć n a z a c h o w a n ia je d n o s te k w o rg a n iz a c ji. P rzy k ład em m o g ą b y ć p ie lęg n o w an e p rz e z d a n ą s p o łe c z n o ść stereo ty p y . T ak na p rz y k ła d w p e w n y ch g ru p ach z a w o d o w y ch , u zn aw a n y c h p rz e z tra d y c ję z a ty p o w o m ę sk ie n iełatw o b ęd zie k o b iecie, n a w e t d o sk o nałej w sw ym rz e m io śle , z d o b y ć re s p e k t i u zn an ie.
W g ru p ie p rz y c z y n z e w n ę trz n y c h b a rd z o c z ę sto w y ró ż n ia się tr u d n ą sy tu a c ję n a ry n k u p racy z to w a rz y s z ą c y m je j b e z ro b o c ie m . Z ja w isk a te re d u k u ją sz a n sę i m o ż liw o ść z m ia n y zatru d n ie n ia , n a k a z u ją je d n o s tc e g o d z ić się n a w sz y stk o , n a w e t u p o k o rz e n ie , by ty lk o nie stracić p osady.
N a p ię c ia w ś ro d o w isk a c h p ra c o w n ic z y c h w y w o łu ją te ż w sz e la k ie z ja w is k a e k o n o m iczn e, p rzed e w sz y stk im re c e s ja g o s p o d a rc z a o ra z g lo b a liz a c ja .
G lo b a liz a c ja ro z u m ia n a ja k o „ z m ia n y w sp o łe c z e ń stw a c h i g o sp o d a rc e św ia to w e j, k tó re w y n ik a ją z g w a łto w n e g o w z ro stu m ię d z y n a ro d o w e j w y m ia n y h an d lo w ej i k u ltu ra ln e j” 23 w y m u sz a re s tru k tu ry z a c ję p rz e d s ię b io rstw . P rz e k s z ta łc e n ia i re fo rm y firm y s ą co p raw d a, p o d staw o w y m w a ru n k ie m o p a rc ia się k o n k u re n c ji i u trz y m a n ia na ry n k u , ale n ie ste ty , g ro ż ą b ard zo c zęsto re d u k c ją z a tru d n ie n ia i z u b o ż e n ie m sp o łe c z e ń stw a .
Psychika i sytuacja ofiary
J u s ty n a T. m a 2 2 lata. M a r zą j e j się s tu d ia w W yższej S zk o le P o lic y jn e j w S zczytn ie. N a ra z ie o d b y w a sta ż w j e d n e j z m ie js k ic h kom end. „ N ie j e s t ła tw o - m ów i. W p r a c y ś m ie ją się, ż e ta ka babka, j a k ja , ta kie ch u ch erko , nie d a r a d y w P olicji, „ ch yb a , że d o n o sz e n ia k a w k i" . S ta r a m się j a k m ogę, b y u d o w o d n ić, ż e się m ylą. P ie c zo ło w ic ie w y p e łn ia m w szy s tk ie o b o w ią zki, d o sko n a łe w y p isu ję ra p o rty, za s k a k u ję k o m e n d a n ta m o ją w ie d zą d o ty c z ą c ą p r a w a ka rn eg o . N ie p o d o b a się to m o im w sp ó łp r a c o w n ik o m . S zc z e g ó ln ie b y li n ie za d o w o le n i, g d y d o w ie d z ie li się, ż e m a m d u że s z a n se d o s ta n ia się d o S zczytn a . P rzyp u szcza m , że za c z ę li się m a rtw ić o sw ą p o sa d ę. W tedy s ię za c zę ło . N ie m iłe kaw ały, c h o w a n ie ubrań, z a m y k a n ie w celi. N ie d o w a la m p o w o li rady. J e d y n e o p a rc ie m ia ła m w ch ło p a ku , k tó r y ^ostatecznie te z m n ie rzucił, b o p o d o b n o zr o b iła m się s tra sz n ie n erw o w a . J u ż m ia ła m zr e z y g n o w a ć z p r a k ty k i i z ło ż y ć w ym ó w ien ie, a le to p r z e k r e ś liło b y m o ja s z a n s e n a re a liza c je m a rzeń . Z a p a rła m się w ię c i zo sta ła m . K o le d z y n a d a l m n ie g n ęb ią , c h o ć tro c h ę m niej, g d y d o w ie d z ie li się, że ze S zc z y tn a j a k n a ra zie n ic i" (J u sty n a T ., I. 2 2 , 14 m ie się c y stażu pracy)
Istotnym c z y n n ik ie m m a ją c y m w p ły w n a u ru c h o m ie n ie zac h o w a ń m o b b in g o w y c h je s t p sy c h ik a i sy tu a c ja o fiary .
M. F. H iry g o y en s łu sz n ie z a u w a ż y ła , iż „o fia ry s ą w y b ie ra n e d lateg o , ż e p o s ia d a ją coś sz c z e g ó ln e g o , co a g re s o r sta ra się z a w ła sz c z y ć ” 24. N a to m ia st zd an ie m R. K a c z y ń sk ie
j-ly Por. w w w .pl.vvikipedia.org
W pływ m obbingu n a zdrow ie p sy ch iczn e pracow ników 175
M aciejo w sk ie j, „ O fia ry s ą c z ę sto o so b a m i n ie tu z in k o w y m i” 25 o w y so k im p o z io m ie k re a ty w n ości, ase rty w n o śc i i p rz e b o jo w o śc i. T o je d n o s tk i ek sp a n sy w n e , z d o ln e , w y k sz ta łc o n e , z u m ie ję tn o śc ią sa m o o rg a n iz a c ji o ra z o sią g n ię ty m i su k cesam i. W sp e c y fic z n y c h sy tu a c ja c h , np. w s p ó łz a w o d n ic tw a o a w an s c z y p re s tiż w m ie js c u p racy , ce c h y te m o g ą sta n o w ić z a g ro że n ie d la n ie k tó ry c h o só b , i je ś li p o s ia d a ją o n e w ła d z ę , tu d z ie ż sze ro k ie p o p a rc ie o ra z o d p o w ie d n ie ce c h y w łasn e, to w ó w c z a s - ja k tw ie r d z ą b a d acze m o b b in g u - „ n ie je d n o k ro tn ie j e d y nym sp o so b em „ lik w id o w a n ia ” teg o z a g ro ż e n ia staje się d la n ich s p ro w a d z e n ie d o p o zy cji o fiary o so b y będ ącej je g o p rz y c z y n ą i d o p ro w a d z e n ie je j do d e sta b iliz a c ji z a w o d o w e j i o s o b i ste j.” 26
G ro n o b a d a c z y m o b b in g u d o sz u k u je się je g o p rzy czy n w w y so k im p o z io m ie m a s o c h i zm u p o te n cjaln y ch o fiar, z d u m ie w a ją c e je s t b o w iem a k c e p to w a n ie p rz e z nie sw e g o losu.
F aktem je s t, iż o fia ry m o b b in g u rzad k o p o d e jm u ją d ra m a ty c z n ą i ż m u d n ą w alk ę 0 sw o je praw a, p o z o s ta ją w to k sy c z n e j a tm o sfe rz e , g o d z ą c się na rolę m ę c z e n n ik a . P ytanie ty lk o , d la c z e g o ? C z y p rz e m a w ia tu taj rz e c z y w iś c ie p ra g n ie n ie b y c ia p o n iż a n y m i k a ra n y m ? A m o że ich z a c h o w a n ie to w y n ik b e z ra d n o śc i, n ie d o strz e g a n ia w in y w so b ie i b rak u p o c z u c ia b y c ia o d p o w ie d z ia ln y m z a to , co się d z ie je ?
O d p o w ied zi n a p o w y ż sz e p y ta n ia u d z ie la M .F H iry g o y en . Jej o b se rw a c je o só b m o b - b o w an y ch d o w o d z ą , że je ś li, za cen ę o g ro m n e g o w y siłk u , u d aje się im u w o ln ić sp o d ja r z m a o p raw có w „ d o z n a ją n ie z w y k łe g o w p ro st u c z u c ia w y zw o len ia. C z u ją ulgę, p o n ie w a ż c ie rp ie nie ja k o ta k ie ich n ie p o c ią g a .” 27 T o o d ró ż n ia o fia ry m o b b in g u od m aso c h istó w .
W ażn y m c z y n n ik ie m n a ra ż a ją c y m na m o le sto w a n ie w m ie jsc u z a tru d n ie n ia je s t ta k ż e p o w a ż n e tra k to w a n ie sw o ich z a w o d o w y c h o b o w ią z k ó w . A. B e c h o w s k a - G e b h a rd t i T. S ta- lew ski w y ró ż n ia ją „ p e rfe k c jo n istó w o d u ży m sto p n iu z a a n g a ż o w a n ia w p ra c ę ” 28. J a k o je d e n z p o d staw o w y ch ty p ó w o só b z a g ro ż o n y c h m o b b in g ie m . Jed n o stk i tak ie, z w a n e b a rd z o c zęsto p ra c o h o lik a m i, u to ż s a m ia ją się siln ie z p rz e d s ię b io rstw e m , tr a c ą p o c z u c ie w łasn ej in d y w id u aln o ści, p o d p o rz ą d k o w u ją c sw e ży cie i p ra g n ie n ia sp raw o m firm y . Jeśli ta k a o s o b a n a p o tk a na sw ej z aw o d o w ej d ro d z e p rz e s z k o d y w p o staci n ie d o c e n ia ją c e g o i p rz e c ią ż a ją c e g o o b o w iązk am i szefa, tu d z ie ż k ry ty k u ją c e g o lub lep szeg o w sw y m rz e m io śle w sp ó łp ra c o w n ik a , p rz e ż y je to nad w y ra z d o tk liw ie , g d y ż - ja k c z y ta m y u M . L aszczak - „ je d n o s tk i w ie c z n ie z a a b so rb o w a n e p ro b le m a m i z a w o d o w y m i i sp ro w a d z a ją c e w sz y stk o do z a g a d n ie ń z w ią z a nych z w ła s n ą s p e c ja ln o ś c ią d o p ro w a d z a ją ty m sam y m do z e rw a n ia w sz e la k ic h w ięzi p oza- z a w o d o w y c h ” 29, a zate m n atu raln ej sieci w sp arcia.
Is tn ie ją ró w n ie ż sy tu a c je , g d y o fia ra m i s ta ją się o so b y , k tó re z racji n ie d o s to s o w a n ia w y m a g a ń d o ich u m ie ję tn o ś c i n ie ra d z ą so b ie z re a liz o w a n ie m n a ło żo n y c h n a nie za d a ń . T o c z ę sto je d n o s tk i o słab szej in d y w id u a ln o śc i, n isk im p o z io m ie p o c z u c ia w łasn ej w a rto śc i, n iew ielk ich k w a lifik a c ja c h c z y d o św ia d c z e n iu za w o d o w y m . U n ik a ją k o n fro n ta c ji, s ą uległe 1 bezrad n e. B rak im a se rty w n o śc i i z d o ln o śc i w k o m u n ik o w a n iu się.
25 R. K aczyńska-M aciejow ska, K oszm ar w g o d zin a c h pracy, „C haraktery” 2002, nr 3.
26 D. M erecz, A. M ościska, M. D rabek, M o bbing w środow isku pracy. C harakterystyka zjaw iska, je g o
kosekwencje. a sp e kty p ra w n e i sp o so b y przeciw działania, Ł ódź 2005, s. 22.
27 M. F. H irigoyen, M olestow anie (...), op. cit., s. 139.
28 A. B echow ska-G ebhardt, T. Stalew ski, M o b b in g -p a to lo g ia (...), op. cit., s. 51.
w M. Laszczak, P atologie w organizacji. M echanizm y pow stania, zw alczanie, zapobieganie. K raków 1999, s. 163.
176 EU G E N IU S Z SZY M IK , Z U Z A N N A BR OS Z
K olejnym isto tn y m c z y n n ik ie m , który m o że stać się p rz y c z y n ą d rę c z e n ia w m ie jsc u p ra c y je s t s p e c y f ic z n a s y tu a c ja ż y c io w a zatru d n io n e g o . O so b y , u k tó ry ch na sk u te k p rz e ż y w a n ia tru d n e g o o k re su w ż y c iu p o ja w ia się sz c z e g ó ln a p o d a tn o ś ć n a z ra n ie n ie i n ie u m ie ję t n o ść ra d z e n ia so b ie z w ro g o ś c ią ze stro n y in nych, z ła tw o ś c ią sta ć się m o g ą o fiaram i p rz e m o cy. S ła b sz a k o n d y c ja fiz y c z n a i p s y c h ic z n a ty c h je d n o s te k m o ż e d o p ro w a d z ić d o ró żn eg o ro d zaju sy tu acji b u d z ą c y c h n ie z a d o w o le n ie w sp ó łp ra c o w n ik ó w czy p rz eło żo n y ch . A stąd n ie d a le k a m o ż e by ć j u ż d ro g a do p a to lo g ii, u w id a c z n ia ją c e j się w p o staci p o n iżan ia, n a ru s z a nia g o d n o ści i g n ę b ie n ia p ra c o w n ik a p rz e ż y w a ją c e g o p ro b le m y o so b iste.
S y tu a c ją „ s k a z u ją c ą ” z a tru d n io n e g o n a b y c ie o fia rą m o b b in g u , m o ż e być „ w y k r y c ie i w y k a z a n ie p r z e z n ie g o n ie p r a w id ło w o ś c i w f u n k c jo n o w a n iu p r z e d s ię b i o r s t w a ” 30. N ie je d n o k ro tn ie p ra c o w n ik , k tó ry o d w a ż a się n a o tw a rtą o b ro n ę p o w sz e c h n e g o p ra w a i u c z c iw o ści, staje się o s o b ą n ie w y g o d n ą d la p ra c o d a w c ó w lub te ż innych o só b z a a n g a ż o w a n y c h w p rzestęp czy p ro c e d e r, a w ó w c z a s je d n y m ze sp o so b ó w d z ia ła ń w o b e c niej m o ż e stać się zastra sz a n ie , s z a n ta ż o w a n ie , d rę c z e n ie i p o n iżan ie, k tó re w z a m y ś le sp ra w c ó w m a d o p ro w a d z ić d o lub w y e lim in o w a n ia ta k ie j o so b y z g ro n a p raco w n ik ó w .
N a sz y k a n o w a n ie w m ie jsc u p ra c y m o ż e ta k ż e n a ra z ić n ie ty p o w o ś ć d an ej je d n o s tk i pod w zg lęd em w y z n a n ia , p o c h o d z e n ia c z y p re fe re n c ji se k su a ln y c h . B y cie p rz e d sta w ic ie le m m n iejszo ści na te ra n ie d a n e g o p rz e d s ię b io rstw a m o ż e stać się c z y n n ik iem p re d y s p o n u ją c y m d a n ą o so b ę do roli o fia ry d y sk ry m in a c ji c z y te ż p rz e m o c y ze stro n y w sp ó łp ra c o w n ik ó w . T ym b ard ziej, je ś li p ra c u je się w firm ie k u lty w u ją c e j ste re o ty p y i u p rzed zen ia.
S z c z e g ó ln ie k o b ie ty s ą n a ra ż o n e na m o b b in g , bo to w ła śn ie o n e p ra c u ją w n a jb ard ziej ry z y k o w n y ch (p o d w z g lę d e m sto p n ia n a ra ż e n ia n a b y c ie m o le sto w a n y m ) zaw o d a c h ta k ic h , ja k : n au czy ciel, p ie lę g n ia rk a , sp rz e d a w c a , k a sje r, b a n k o w ie c .
D rugim k ry teriu m p rz y d z ie le n ia p o sa d y i u m o ż liw ia n ia ro zw o ju z a w o d o w e g o je s t w iek. B elbin tw ie rd z i, iż „ w d y n a m ic z n ie ro z w ija ją c y c h się, n o w o c z e sn y c h firm ac h d o św ia d czen ie m usi u stą p ić m ło d o śc i, w ig o ro w i i św ieżo ści w y k sz ta łc e n ia . C i, k tó rzy nie sp e łn ia ją tych o c z e k iw a ń , m a ją k ie p s k ie p e rs p e k ty w y ” 31.
M o żn a by w y m ie n ić je s z c z e sz e re g w a ru n k ó w o so b isty c h i sy tu a c y jn y c h , k tó re p o w o d u ją, że p ew n e o so b y s ta ją się o fia ra m i m o b b in g u . Je d n a k ż e , ja k ju ż zo sta ło w sp o m n ia n e , lista tak ich p o te n c ja ln y c h c z y n n ik ó w , m o ż e by ć a k tu a ln ie ty lk o zb io rem h ip o te z i e m p iry c z nych o b se rw a c ji, ja k o że n a o b ecn y m eta p ie ro zw o ju badań ten o b sz a r p ato lo g ii relacji m ię d z y lu d zk ich nie je s t je s z c z e w w y sta rc z a ją c y m sto p n iu zg łę b io n y , co o g ra n ic z a m o ż liw o ść w y sn u w a n ia n a u k o w o w ia ry g o d n y c h w n io sk ó w .
S tąd d o ść p e sy m isty c z n a k o n k lu z ja M .F. H iry g o y en , iż „ o fia rą stać się m o ż e k ażd y ( . . . ) . Je s t o n a po p ro stu w y m ie n ia ln y m p rz e d m io te m , k tó ry z n a la z ł się w n ie w ła śc iw y m m ie jsc u w n ie w ła śc iw y m m o m e n c ie ” 32.
311 D M erecz, A. M ościska, M. D rabek, M obbing ir środow isku (...), op. cii., s. 23. 31 R. M. Belbin. Tw oja ro ta (...), op. c it., s. 16.
Wpływ m obbingu na zd ro w ie p sy ch iczn e pracow ników 177
Psychika i sytuacja m obbera
M g r J a c e k K., p rz y sto jn y , m ło d y w y k ła d o w c a n a uczelni, k tó r ą sa m u k o ń c zy ł p r z e d k ilk o m a la ty . ,, W ied za n iew ielka , a le s r o g ie w y m a g a n ia , b ra k zd o ln o ś c i m e to d y c zn y c h i p o tr z e b a d o w a rto ś c io w a n ia s i ę ” - o p isu je g o W ojtek J., stu d e n t II ro k u m a tem a tyki. U m a g istra K. z d a w a ł p o p r a w k ę z fiz y k i. „ D o g a b in e tu w sze d łe m tro c h ę strem o w a n y, b o w ied zia łem , że K. j e s t s u r o w y - o p o w ia d a W ojtek - C zu łe m się je d n a k p e w n ie , z a r w a łe m k ilk a nocy, ż e b y z d a ć ten eg za m in . ” M g r K. w sk a za ł m u k rz e sło i w y c ią g n ą ł z te c z k i p y ta n ia . Z a d a ł p ie r w s ze . W ojtek o d p o w ie d zia ł p o p ra w n ie . Z a d a ł d ru g ie, tru d n iejsze. W ojtek p o d a ł n iep ełn e ro zw ią za n ie. D o k to r za p y ta ł się tr z e c i ra z i g d y W ojtek, ją k a j ą c się, z a c z ą ł m ów ić, w y k ła d o w c a p o ło ż y ł się n a p o d ło d ze. S tu d e n t p r z e r w a ł i zd z iw io n y sp yta ł, c o się sta ło ? M g r K. o d p o w ie d zia ł sp o k o jn ie i z s a ty sfa k c ją w g ło s ie : „ Z n iż a m się d o p a ń s k ie g o p o z io m u ”33.
C h a ra k te ry sty k a s p ra w c ó w m o b b in g u , p o d o b n ie ja k je g o o fiar, je s t p e łn a n iu an só w i p rzy p u szczeń . Z p o w o d u b rak u je d n o z n a c z n y c h d o w o d ó w em p iry c z n y c h n ie m o ż liw y m je s t s tw o rz e n ie w pełni w ia ry g o d n e g o o b razu m o b b e ra . Z a n a jb ard ziej isto tn e w k sz ta łto w a n iu się o so b o w o ści a g re s o ra w y ró ż n ia się e g o ty z m , n arcy zm i p y ch ę, „ n e u ro ty c z n e d ą ż e n ie do u trz y m a n ia w ła d z y ” ’4 c z y g e n e ra ln ą p o sta w ę ro sz c z e n io w ą . N ie m niej je d n a k w ła śc iw o śc i i m e c h a n iz m y z a c h o w a n ia sp ra w c y p rz e m o c y s ą n ie p o d w ażaln y m c z y n n ik iem sp rz y ja ją c y m m o lesto w an iu w firm ie.
H ein z L e y m a n n 35 u trz y m u je , ż e lu d zie u c ie k a ją się do sto so w a n ia p rz e m o c y w m iej scu pracy, ab y re k o m p e n so w a ć sw o je b rak i. A g re so ra m i s ta ją się c z ę sto o so b y o siln y m lęku o ra z n ie p e w n o śc i, co do w łasn ej rep u tacji i p o z y c ji. T o , w p o łącz en iu z c h ro n ic z n y m p o c z u ciem braku b e z p ie c z e ń stw a , p c h a je d n o s tk i d o p o n iż a n ia sw ych p o d w ła d n y c h , tu d z ie ż w sp ó ł p raco w n ik ó w .
S zw ed zk i p sy c h o lo g w y ró ż n ia c z te ry g łó w n e p o w o d y , d la k tó ry ch lu d zie s ta ją się m o b b eram i. S ą nim i:
1. P rzek o n an ia; 2. P o trzeb a stym u I acj i; 3. A n ty p atia;
4. U p rz e d z e n ia 36.
P ierw szy z p o w o d ó w d o ty c z y p r z e k o n a n i a p rz e śla d o w c y , ż e „ g ru p a m o ż e być sp ó jn a i e fe k ty w n a je d y n ie w ted y , g d y je s t n a o d p o w ie d n io w y so k im p o z io m ie u n ifik a c ji” 37. M ob- bin g staje się w ię c n a rz ę d z ie m u m o ż liw ia ją c y m u je d n o lic e n ie ze sp o łu , z m u s z a je d n o s tk i do p o d p o rz ą d k o w a n ia się n o rm o m w m yśl z asad y : „Jeśli się nie d o sto su je s z , m u s is z o d e jś ć ” .
P o tr z e b a s ty m u la c ji je s t k o lejn y m m o ty w e m u ru ch am iający m z a c h o w a n ia m o b b in - gow e. „W m o n o to n n y m śro d o w isk u p ra c y m o b b e rz y c z e rp ią p rz y je m n o ść ze z n ę c a n ia się nad k im ś” ’8. P o n iżan ie, d o k u c z a n ie , w y śm ie w a n ie sta je się idealnym n ie m a lż e sp o so b e m n a w al
33 w w w .e-lam a.pl
34 A. B echow ska-G ebhardt, T. S talew ski, M obbing - p a to lo g ia (...)., s. 46.
35 Por. E. G er, M obbing. N ow e pojęcie, c zy now e zjaw isko? (...). op. cit., w w w .lgrant.com 3<’ Ibidem , w w w .lgrant.com
17 Ibidem , w w w .lgrant.com 3H Ibidem , w w w .lgrant.com
178 E U G E N IU S Z SZYM IK , Z U Z A N N A B R O SZ
kę z n u d ą i w o ln o p ły n ący m c z asem . W arto z a u w a ż y ć , że w tak im p rz y p a d k u cele m d rę c z y cieli nie je s t w y e lim in o w a n ie o fia ry - je s t to je d y n ie sk u tek „ d o b rej z a b a w y ” .
A n ty p a tia ro z u m ia n a ja k o „ u c z u c ie silnej w ro g o śc i i n iech ę ci do k o g o ś lub c z e g o ś ” -’ je s t, zd an iem L e y m a n n a , trz e c ią , w a ż n ą w ła ś c iw o ś c ią ag re so ra . M o b b e r u p aja się ty m , że
ko g o ś nie lubi. P rzy k ażd ej o k a z ji m a n ife stu je s w o ją aw e rsję i p o d k re ś la irra c jo n a ln e c zęsto an tag o n izm y . R obi to w ta k s p e k ta k u la rn y sp o só b , że p ro b lem u ra sta o sta te c z n ie do sk ali o r g an iza cy jn ej, sta ją c się p o w a ż n y m d y le m a te m firm y .
U p r z e d z e n ia , p ro w a d z ą c e w sw ej sk rajn ej p o staci d o zac h o w a ń d y sk ry m in a c y jn y c h sta n o w ią cz w a rty p o w ó d sto s o w a n ia to rtu r w m ie jsc u zatru d n ie n ia . T u taj m o b b e r n a p a d a na ludzi o o d ręb n y ch p rz e k o n a n ia c h , o k reślo n ej re lig ii, rasie czy p rz y n a le ż n o śc i do danej g ru p y sp o łeczn ej. P re z e n tu ją c o tw a rc ie n e g a ty w n ą p o sta w ę , nie ty lk o u p o k a rz a ty ch , k tó rzy z n a jd u ją się w m n ie jsz o śc i, a le p o p rz e z sw e ataki m o d e lu je u p ra c o w n ik ó w m ech a n izm o p a rty b rak u ak cep tacji. T ym b a rd z ie j, je ś li je s t o s o b ą zn aczącą.
P o w y ższy o b ra z d rę c z y c ie la m o ż n a u z u p e łn ić je s z c z e je d n ą c ech ą, w y e k s p o n o w a n ą przez B au m eister'a. Je g o z d a n ie m to , co sp ra w ia , ż e ludzie p o d e jm u ją d z ia ła n ia g w a łto w n e i n ach aln e w y p ły w a z z a b u rz o n e g o e g o ty z m u . N ie p ra w id ło w o ś ć ta p o le g a na ’’n a d m ie rn y m faw o ry zo w an iu w ła sn e j sa m o o c e n y o p artej na n ie sp ó jn y c h i słab y ch p o d sta w a c h . A g re sja sk ie ro w a n a na z e w n ą trz je s t o d p o w ie d z ią na sy g n a ły o b n a ż a ją c e w ła śc iw y p o zio m tej sam o
-,,40 o cen y .
N a jp ra w d o p o d o b n ie j je d n o s tk i p e rw e rsy jn o -n a rc y s ty c z n e , tra k tu ją c e innych in stru m en taln ie i n ie o d c z u w a ją c e w y rz u tó w su m ie n ia z p o w o d u w y k o rz y sty w a n ia o raz p o n iżan ia, stały się ta k o w y m i, b o w iem siln ie z o sta ły z ra n io n e w d z ie c iń stw ie - b y ły tra k to w a n e ja k o p rzed m io ty , n ie m o g ły się z re a liz o w a ć ani cz e rp a ć z ż y c ia p rz y je m n o śc i i te ra z p ró b u ją p rz e szk o d zić w tym innym . O d tw a rz a ją sy tu a c je z w łasn ej p rz e s z ło śc i, p o n iż a ją i n is z c z ą ludzi z o to cze n ia, w im ię sa m o a k c e p ta c ji, ja k ró w n ie ż w y z b y c ia się z a z d ro ś c i, p o n ie w a ż sz c z ę ś c ie o raz su k cesy innych s ta w ia ją im przed o c z y m a ich w ła sn e p orażki.
P o n ad to o so b y p e rw e rsy jn o -n a rc y s ty c z n e n ie p o tra fią w z ią ć n a sie b ie o d p o w ie d z ia l ności za w ła sn e c z y n y . D z ie je się tak d lateg o , bo „ n ie p o s ia d a ją p raw d ziw ej p o d m io to w o śc i, są n ieo b ec n i d la sie b ie i d la in n y ch ” '. T a w e w n ę trz n a p u stk a z w ią z a n a je s t ze sła b o z a ry s o w a n ą sfe rą e m o c jo n a ln ą , k o sztem której n a d m ie rn ie ro z w in ą ł się intelekt. M o le stu ją c y m o ra l nie to o so b y w y so c e b ły s k o tliw e i p rzeb ieg łe, a ja k p o d k re ś la M .F. H iry g o y en , p rz y w o ła n a w książce G. C h rz a n o w sk ie g o U kryta a g r e s ja n , „im bard ziej s ą in telig en tn e, ty m b ard ziej d e stru k ty w n e ” . U p o rc z y w ie s to s u ją m e c h a n iz m p ro jek cji, p rz y p isu ją c w szy stk im w k o ło w in ę za w łasn e b łęd y i n ie d o c ią g n ię c ia , z a to, co im się p rzy d arza.
Jak w id ać, M .F. H irig o y e n 43 d o sz u k u je się w m o b b erze o so b y , której p o d sta w o w y m sp o so b em fu n k c jo n o w a n ia je s t d rę c z e n ie i d e p re c jo n o w a n ie innych. Je d y n ie sto su ją c tak ie m ech a n izm y a g re s o rz y m o g ą się d o w a rto ś c io w a ć i p o czu ć lep szy m i, „ m o g ą u c h ro n ić się
y> A. D m ow ska, Sło w n ik W spółczesnego Języka Polskiego. W arszaw a 2006.
411 R. F. B aum eister, L. Sm art, J. M. Boden, R elation o f th re a te n ed egotism to violence a n d A ggression:
The dark side o f high s e l f - esteem . P sychological Review. Vol. 1, 1996, s. 28.
41 Ibidem , s. 131.
42 G. C hrzanow ski, U kryta agresja. „C haraktery” 2002, nr 8.
Por. .1.C ackow ska-D em irian. M olestow anie m oralne — p e n v e rsja m oralna, czy p a to lo g ia sp o łe czn a , w w w .psychologia.cdu.pl
W pływ m obbingu na zd ro w ie psych iczn e pracow ników 179
przed w e w n ę trz n ą d e z in te g ra c ją ” . M . D ą b ro w s k a -K a c z o re k i P. B an asik , w o p arciu o b ad a n ie i an alizę o rg an izacji d o tk n ię ty c h sz y k a n o w a n ie m , p o g ru p o w a li z a c h o w a n ia d rę c z y c ie li w trzy kategorie:
1. A g resy w n e; 2. B ierne;
3. B ie rn o -a g re sy w n e 44.
Z a c h o w a n ia a g r e s y w n e , czyli tak ie, k tó re „ m a ją z a za d a n ie sp o w o d o w a n ie szk o d y p sy ch iczn ej lub fiz y c z n e j” 45 p rz e ja w ia n e s ą p rz e z m o b b e ró w sz c z e g ó ln ie w o b e c ty c h , k tó rzy z d a ją się być p o te n c ja ln y m z a g ro ż e n ie m w ich śro d o w isk u pracy. A k ty ag resji m a ją na celu p o d p o rz ą d k o w a n ie o to c z e n ia , z d o b y c ie k o n tro li nad w sp ó łp ra c o w n ik a m i, tu d z ie ż ich w y e li m in o w an ie. „ W ro d z y d rę c z y c ie le - ja k p is z ą - c y to w a n i au to rzy - c z ę sto z a z d ro s z c z ą m ło dym - w iek u , w y k w a lifik o w a n y m - w y k s z ta łc e n ia i o k a z u ją im to p rzy sp o so b n y c h o k o lic z n o śc ia c h ” 46. K re u ją się na a u to ry te t i z n a w c ę sw e g o rzem io sła, o d n o sz ą c się z p o g a rd ą i nie n a w iśc ią do m niej d o św ia d c z o n y c h . P o n iżają, o śm ie sz a ją , w p ro w a d z a ją ja w n y te rro r p sy ch icz n y . N ie o b c e s ą im ta k ż e w sz e la k ie ro d z a je p rz e m o c y fizy czn ej - od „ p rz y p a d k o w e g o ” p o p c h n ię c ia do z a d a n ia cio su .
N ie p o z o sta w ia w ą tp liw o śc i fakt, że p ra c a z cz ło w ie k ie m n a p a stliw y m je s t stre su ją c a i w y ją tk o w o u c ią ż liw a , a le j a k się o k a z u je ró w n ie iry tu jące m oże być o b c o w a n ie z je d n o s tk ą p re z e n tu ją c ą z a c h o w a n ia b ie r n e . P a sy w n o ść w ty m p rzy p ad k u p rz e ja w ia się tłu m ie n ie m em o cji, lękiem p rzed k o n fro n ta c ją , n ie u m ie ję tn o ś c ią p o d ję c ia d e c y z ji. C h a ra k te ry sty c z n e dla tej strateg ii d z ia ła n ia - u stę p liw o ść i u c ie c z k a p rzed o d p o w ie d z ia ln o śc ią - nie ty lk o s ą fru stru jące d la z a tru d n io n y c h , a le b ard zo c z ę sto b lo k u ją ta k ż e sp ra w y firm y. S z c z e g ó ln ie , je ś li p o sta w a b ie rn a p re z e n to w a n a je s t p rz e z je j k ie ro w n ic tw o . „T ak i p rz e ło ż o n y n ie sta n ie n ig d y po stro n ie p ra c o w n ik a , nie p o p rz e je g o n o w a to rsk ic h ro zw iązań , n ig d y n ie z a sk o c z y s p o n ta n ic z n o ś c ią ” 47 - k o n k lu d u ją D ą b ro w s k a - K aczo rek i B anasik.
T rzecim sty lem , m o ż liw y m do z a p re z e n to w a n ia p rzez m o b b e ra s ą z a c h o w a n ia b ie r - n o -a g r e s y w n e . „ J e s t to n a jb ard ziej n ie b e z p ie c z n a , bo u k ry ta fo rm a ag resji. T ru d n o się przed n ią o b r o n ić , z w ła sz c z a , je ś li je s t u d ziałem k o goś b lisk ie g o ” 48.
P ró b u jąc z e sta w ić ze s o b ą ek sp o n o w a n e p rz e z literaturę ce c h y i m e c h a n iz m y d z ia ła n ia m o b b era, n a su w a się w n io se k , że n ajc z ę śc ie j n a le ż ą do nich: brak u sp ra w c y m o b b in g u w y rzu tó w su m ie n ia , m istrz o w s k ie n ie m a lż e o p a n o w a n ie tech n ik m an ip u lacji o raz n arc y sty c z n e cech y o so b o w o śc i.
M o b b er, to, p a ra fra z u ją c sło w a L. G lass, to k s y c zn y czło w iek, czyli tak i, k tóry, k ieru jąc się p ry m ity w n y m i z a sa d a m i w łasn ej p rz y je m n o śc i, u p rz y k rz a ży cie innym , h a m u ją c ich
roz-. -49 WOJ
.
44 M. D ąbrow ska-K aczorek, P. Banasik, Ja k w ygrać z m obbingiem ?, G dańsk 2004, s. 49. 45 w w w .pl.vvikipedia.org
4<’ M. D ąbrow ska-K aczorek, P. B anasik, J a k w ygrać (...). op. cit., s. 50. 47 Ibidem , s. 54.
48 Ibidem , s. 54.
180 E U G E N IU S Z S ZY M IK , Z U Z A N N A BR OS Z
KOSZTY DO ŚWI ADC ZAN IA MOB BI NGU
„ K ró tko p o tym , j a k o tr zy m a ła m p o sa d ą n a u k o w c a d o w ie d zia ła m się, że n a sz a p r z e ło ż o n a
ż y je w n ie n a jle p s zy c h r e la c ja c h z in n y m i p ra c o w n ik a m i. J e d n a z k o le ż a n e k z w o ln iła się j u ż p o 4 m ie sią c a c h n a sz e j za w o d o w e j k o o p era cji. P o te m w y p o w ie d ze n ia sk ła d a ły k o le jn e osoby, n ie z a d o w o lo n e z e w s p ó łp r a c y z k ie r o w n ik ie m in stytu tu . J a p o s ta n o w iła m zo sta ć, i to b y ł błąd. C a ła z ło ść i a g re s ja sze fo w e j, o k tó ry c h d o tą d ty lk o sły sza ła m sk u p iła się n a m nie. C ią g łe d o św ia d c z a n ie n a c is k u z e s tr o n y p rze ło żo n e j, p o g a n ia n ie , n ie u s ta n n a k ry ty k a i p e rm a n e n tn e u czu cie n a p ię c ia d o p r o w a d z iły d o tego, ż e p o p ó łto r a r o k u „ h a r ó w k i” nie m o g ła m spać, zn a c z n ie ze s zc zu p la ła m , c ie r p ia ła m n a s iln e b ó le g ło w y i z a b u r z e n ia żo łą d k o w o - je lito w e . S tra c iła m o ch o tę n a z a b a w ę i k o n ta k ty z p rz y ja c ió łm i. L e k a rz z d ia g n o z o w a l z a b u r z e n ia p s y ch o so m a tyczn e. D o s ta w a ła m c zę s te zw o ln ie n ia z p ra c y , w y je żd ż a ła m d o sa n a to riu m w c e la c h re h a b ilita c y jn y c h . Tam d o w ie d zia ła m się, że to, c ze g o d o św ia d c z a m n o s i n a zw ę m o b b in g u . P o sta n o w iła m z g ło s ić się d o p ra w n ik a . Ten w s z c z ą ł p o s tę p o w a n ie są d o w e, w e fe k c ie k tó r e g o S ze fo w a d o sta ła n a k a z „ p rz e str ze g a n ia p r a w p o d w ła d n y c h ”. S y tu a c ja w p r a c y p o g o r s z y ła się. P rze ło żo n a o g r a n ic z a ła z e m n ą ko n ta kt, o c z e r n ia ła m n ie z a p le c a m i. K o le jn y r a z p o p r o s i łam o p o m o c sw e g o a d w o ka ta . Tym ra ze m w y ro k ie m s a d u o trzy m a ła m h o rre n d a ln e o d sz k o d o w a n ie ”50.
Jak n ie tru d n o z a u w a ż y ć , „ M o b b in g je s t p ro c e se m , k tó ry n ie sie za s o b ą d ru z g o c ą c e straty (...)” 51.
K o n se k w e n c je m o le sto w a n ia o d c z u w a ln e s ą n ajsiln iej p rz e z o fiarę, a le d o ty k a ją on e nie ty lk o niej. K o szty p o n o si ta k ż e ro d z in a n a p ię tn o w a n e g o cz ło w ie k a , o rg a n iz a c ja , w któ rej pracu je, j a k i całe sp o łe c z e ń stw o .
Koszty ponoszone przez ofiarę
P ersp ek ty w a je d n o s tk o w a w k w estii sk u tk ó w p rz e m o c y w m iejscu z a tru d n ie n ia z d a je się być n a jw a ż n ie jsz ą i n ajg łęb iej p o zn an ą. M o b b in g o d c is k a p iętn o na z d ro w iu i p ro d u k ty w n o ś c i sw y ch o fiar, ich re la c ja c h in te rp e rso n a ln y c h i sta n ie p sy ch iczn y m .
K o n tak t z a g re s o re m je s t d la je d n o s tk i źró d łem siln e g o stresu i w y w o łu je n e g a ty w n e k o n se k w e n c je w p o sta c i o b n iż e n ia s a m o p o c z u c ia , sta n ó w d e p re s y jn y c h , lub, p rz e c iw n ie , n ie k o n tro lo w a n y c h w y b u c h ó w w ściek ło ści.
W śród n a stę p stw n a ra ż e n ia na ag re sję ro z ró ż n ia się te, k tó re p o ja w ia ją się w p ro st po a tak u (sk u tk i k ró tk o te rm in o w e ) o raz te, k tó ry c h e fe k ty s ą b ard ziej o d d a lo n e w c z a sie (sk u tk i d łu g o te rm in o w e ).
M ając n a w z g lę d z ie b e z p o ś r e d n ie k o n s e k w e n c je m o le sto w a n ia M .F . H irig o y en w y m ie n ia ta k ie z ja w is k a , j a k : 52
1. U stęp stw a;
5,1 w w w .m obbing.-help.de
51 M. D ąbrow ska-K aczorek, P. Banasik, J a k w ygrać (...), op. cit., s. 3. 52 Por. M. F. H irigoyen, M olestow anie (...), op. cit., s. 149 i dalsze.
W ptyw m obbingu n a zd ro w ie psych iczn e pracow ników 181 2. K.onfuzja; 3. W ątp ien ie; 4. Lęk; 5. S tres; 6. Izolacja. 1. U s tę p s tw a
H irig o y en za u w a ż y ła , że „W fazie z a w ła d n ię c ia o b y d w aj p ro tag o n iści p rz y jm u ją b e z w ie d n ą p o sta w ę u stęp stw , w celu u n ik n ię c ia k o n flik tu ” 50. A g re so r za d a je d ro b n e , p o śre d n ie c io sy , by w y p ro w a d z ić s w ą o fia rę z ró w n o w a g i. C zy n i to je d n a k „ s u b te ln ie ” , c z ę sto w u k ry ciu , by n ie d o p u śc ić do o tw a rte g o a k tu p rz e m o c y . P o sta w ę u n ik a n ia p rz y jm u je te ż je d n o s tk a m o b b o w a - na, k tó ra n ie ro z u m ie p rz y c z y n ag resji i w ie rz ą c w szy b k ie ro z w ią z a n ie p ro b le m u - p o d d a je się. G d y się o k a z u je , że c zas nie ła g o d z i sy tu a c ji, o fia ra p o d p o rz ą d k o w a n a je s t j u ż c a łk o w ic ie sw em u k atow i. W tak i to sp o só b sta je się o n a c o ra z bard ziej z g aszo n a, p rz y b ita i b ezrad n a.
2. K o n tu z ja
W sk u tek m o le sto w a n ia je d n o s tk i s ta ją się z a g u b io n e , nie p o tra fią lub nie o ś m ie la ją się b ro n ić. „ S k a rż ą się n a p u stk ę w g ło w ie o ra z u tru d n io n e m y ślen ie, o p is u ją a u te n ty c z n e z u b o ż e n ie i sp ad ek zd o ln o ści in te le k tu a ln y c h , a m p u ta c je te g o w sz y stk ie g o , co b y ło w nich ży w e i s p o n ta n ic z n e .” 54 T a k rodzi się re z y g n a c ja , a p a tia i zan iż o n e p o c z u c ie w łasn ej w a rto śc i.
3. W ą tp ie n ie
G d y p o ja w ia się o tw a rta p rzem o c, w z ra sta p o zio m d e zo rien tacji m o b b o w a n e g o . N ie m o że z ro z u m ie ć , d la c z e g o sp o ty k a go u p o k o rz e n ie i ból. K o m p u lsy w n ie w rę c z s z u k a log iczn y ch w y ja śn ie ń za istn ia łe j sy tu a c ji, p o d c z a s, g d y „ p ro c e s ten - zd an ie m H irig o y en - m a c h a ra k te r a u to n o m ic z n y i nie m a n ic w sp ó ln e g o z o s o b ą o fia ry ” 55. N iem n iej je d n a k to o n a o d g ry w a najb ard ziej o b c ią ż a ją c ą ro lę w firm o w y m „ h o rro rz e ” , traci p ew n o ść sie b ie i s z a rg a n a w y a lie no w an y m p o czu ciem w in y sta je się d ra ż liw a , a n a w e t a g re sy w n a . B u rz liw e e m o c je i ich n a g łe w y ła d o w a n ia w p ły w a ją na z e w n ę trz n y c h o b se rw a to ró w , u tw ie rd z a ją c w p rz e k o n a n iu , że n a p ię tn o w a n y w sp ó łp ra c o w n ik z a słu ż y ł so b ie na to , co go sp o tk a ło .
4. L ęk
Z d a n ie m M . F. H irig o y en , „ W sz y s tk ie o fia ry o p is u ją u czu cie lęk u ” 56. Z n a jd u ją się on e w s ta nie c ią g łe g o z a g ro ż e n ia , śle d z ą sp o jrz e n ia ludzi z o to c z e n ia , a n a liz u ją ich g e sty lub to n , w a ż ą sło w a. B o ją się reak cji inn y ch o só b , ich n a sta w ie n ia - ew e n tu a ln y c h uw ag, d rw in .
” Ibidem , s. 149. Ibidem , s. 150. " I b i d e m , s. 151.
182 EUGENIUSZ SZYM IK, ZUZANNA BROSZ
5. S t r e s
N ie u leg a w ą tp liw o ś c i, że b y c ie o fia rą p rz e m o c y je s t s y tu a c ją siln ie stre so g e n n ą , w o b liczu której o rg an izm re a g u je stan em g o to w o śc i (tzn . „ p o b u d z e n ie m fiz jo lo g ic z n y m , p rz y g o to w u ją c y m o rg a n iz m d o w alk i lub u cie c z k i p rzed s tre so re m ” ).57 T en je d n a k , w o b liczu c h ro n ic z n ych n ac isk ó w i a ta k ó w , m o ż e p rz e s ta ć z d aw ać sw ó j eg z a m in w za p o b ie g a n iu ró ż n e g o ro d z a ju za b u rz e n io m ty p u fu n k c jo n a ln e g o i o rg a n ic z n e g o . D łu g a se ria p o ra ż e k e w o lu u je u o fia r w p o czu cie z n ie c h ę c e n ia d o p racy , p rz e ra ż e n ia , sta n y p re su ic y d a ln e . G. A n isz e w sk a i J. G ieł- nick a z a u w a ż y ły , iż „ C o d z ie s ią ty p ra c o w n ik m a w z a a w a n so w a n e j fazie m o b b in g u m yśli sam o b ó jc z e , a co se tn y p o d e jm u je p ró b ę sa m o b ó jc z ą ” 58.
6. I z o l a c j a
W o b liczu w y ró ż n io n y c h p o w y żej z ja w isk o fia ry c z u ją się o sa m o tn io n e . R o d z ą się zatem pytania: Jak m ó w ić o w e w n ę trz n e j d e stru k c ji? Jak o p isa ć p e łn e n ien aw iści sp o jrz e n ie , u k ry tą ag resję p o ja w ia ją c ą się p o d p o s ta c ią n ie d o m ó w ie ń i p rz e m ilc z e ń ? W ja k i sp o só b p rz y ja c ie le m o g lib y u z m y s ło w ić so b ie , co się d z ie je ? T ym b ard ziej, że n a w e t n a jb liż sz e o to c z e n ie trz y m a się n a og ó ł na d y sta n s w m y śl m a k s y m y : „ N ie c h c e m y się w to m ie sz a ć ” , a n ie m a b ard ziej sk u teczn ej b roni p rz e c iw m o b b in g o w i, n iż w sp a rc ie sp o łe c z n e . D zięki niem u „ lic z b a k o n iecz n y ch in te rw e n c ji p ro fe sjo n a ln y c h w d an y m w y p ad k u się m n iejsza, a p o p ra w a n a stę p u je sz y b c ie j” 59- j a k tw ie r d z ą M . D ą b ro w s k a - K a c z o re k i P. B anasik.
N ie rz a d k o n ę k a n ie trw a latam i, a „ w y trz y m a ło ś ć je d n o s tk i nie je s t n ie o g ra n ic z o n a , ulega sto p n io w ej e ro z ji, p ro w a d z ą c do w y c z e rp a n ia p s y c h ic z n e g o ”60. P o ja w ia ją się z a b u r z e n i a o t r w a ł y m c h a r a k t e r z e - z g e n e ra liz o w a n y stan lęk o w y , d e p re sja , z a b u rz e n ia k o n c e n tra cji u w agi, u z a le ż n ie n ia . O fia ry p rz e m o c y w p racy b a rd z o c zęsto n ie p o tra fią sk u p ić się na n ajp ro stszy ch c z y n n o śc ia c h , g o rzej i w o ln iej w y k o n u ją sw e o b o w ią z k i, tr a c ą z a in te re s o w a n ia . P o n ad to „ s k a rż ą się n a szereg d o le g liw o śc i so m a ty c z n y c h tak ich , ja k : b ó le g ło w y , ch o ro b y w rzo d o w e, w y m io ty , z a k łó c e n ia sn u , o raz z a b u rz e n ia se k s u a ln e ” 61. N ie k tó re c h u d n ą , s ła b n ą w y ra ż a ją c sw y m c ia łe m ra n ę p sy c h ic z n ą , k tó ra w sw ej n ajg o rszej p o staci d o p ro w a d z ić m o ż e do ro zp ad u to ż s a m o śc i o s o b y m o b b o w a n e j. Z a b u rz e n ia p sy c h o s o m a ty c z n e i inne w yżej w y m ien io n e d e k o m p e n s a c je nie p o ja w ia ją się w p ro st po atak u , m a ją c h a ra k te r o d ro c z o n y , s ą w y n ik iem fak tu , że o fia ra a g resji z n a jd u je się w p erm a n e n tn y m stresie.
N e rw ic a u ra z o w a u o só b m o le sto w a n y c h w p racy p o w stać m o ż e w w y n ik u całe g o szereg u sy tu a c ji z a g ra ż a ją c y c h in teg raln o ści p sy c h ic z n e j, tu d z ie ż fizy czn ej. M e c h a n iz m y o b ro n n e p rz e s ta ją w ó w c z a s fu n k c jo n o w a ć i p o ja w ia się stan o streg o lęku w p o łą c z e n iu z o b ja w a m i fiz y c z n y m i, ty p u : ta c h y k a rd ia , d ren ie, p o c e n ie itp. N a s a m ą m yśl o p ó jściu d o p racy , o so b a p o p a d a w stan siln e g o lęku, cierp i n a stale n a w ra c a ją c e sn y i o b ra z y p o n iż e ń , szy k an ,
f7 M. E. S elignian, E. F. W alker, D. I.. Rosenhan, Psychopatologia, Poznań 2003, s. 541.
511 G. A niszew ska, J. G ielnicka, C zarna owca. M obbing ja k o p a to lo g ia m otyw ow ania pracow ników . „ P er sonel”, 200, nr 2.
59 M D ąbrow ska-K aczorek, P. B anasik, J a k w ygrać (...). op. cit.. s. 7. 60 M. F. Ilirigoyen, M olestow anie (...). op. cit., s. 158.
