Stefan Sołtyszewski
Zarząd majątkiem kościelnym w
kanonicznym ustawodastwie
powszechnym
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 3/3-4, 335-346
K S. STEFA N S O ŁTY SZEW SK I
ZARZĄD MAJĄTKIEM KOŚCIELNYM
W KANONICZNYM USTAWODAWSTWIE POWSZECHNYM
M ajątek kościelny tw orzą dobra m ate ria ln e , ta k ruchom e jak n ieruchom e o raz dobra m oralne, k tó re są w łasnością K o ścioła i k tó re przeznaczone są na cele i poży tek K ościoła1. P r a wo dek retało w e m ają te k kościelny w ogólności nazyw a „facu l ta te s ecclesiasticae”2, „res ecclesiae”3 lu b res ecclesiasticae”4. O kreśleniem ty m p o słu g u je się rów nież polskie ustaw odaw stw o sy n odaln e5. „Res ecclesiasticae” — m a ją te k kościelny pochodzi stąd, że w ie rn i z p o b ud ek w ia ry o b d arzają sw oim i d ob ram i K o ściół, aby um ożliw ić m u u trz y m an ie duchow nych, w y k ony w a nie k u ltu relig ijn eg o i w sparcie ubogich6.
i . G r a b o w s k i I., Prawo Kanoniczne. W arszaw a 1948, 491; por. Meysztowicz W., Dobra kościelne jako przedm iot upraw nień w praw ie
W. Ks. Litewskiego, Wilno 1935, 4.
2 c. 24, C, XVI, qu. 7: „Laicis quam vis religiosis nulla de eccle siasticis facultatibus aliquid disponendi legitur a ttrib u ta facultas.
3 c. 5, C. X, qu. 1; c. 21, C. XVI, qu. 7; c. 23, C. X II, qu. 1; c. 5, X, III, 25; c. 24, C. X II, qu. 1; c. 1—12, X, III, 13; c. 4, D. 89.
4 c. 13, C. X II, qu. 1.
5 S a w i c k i J., Concilia Poloniae, Źródła i studia krytyczne, t. III,
Synody diecezji łuckiej i ich statuty. W arszawa 1949, 75; S a w i c k i J., Concilia Poloniae, Źródła i studia krytyczne, t. V, Synody archidie cezji gnieźnieńskiej i ich statuty, W arszawa 1950, 265; „Item nullus
obliget res ecclesiae pro suis necessitatibus, et res alienare beneficii; aliter factum sit irritu m et inane”. Por. G r a b o w s k i I., j.w. 493.
6 K o l a ń c z y k Κ., Studia nad reliktam i wspólnej własności ziemi w najdaw niejszej Polsce, Poznań 1950, 49.
3 3 6 K S S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I
[II] M ajątek kościelny w ogólności dzielim y n a m ają te k b enefi- c jaln y, przeznaczony n a u trz y m an ie duchow nych i m ają te k ściśle kościelny, czyli fabryczny, przeznaczony na p okrycie w y datków , zw iązanych z u trz y m an ie m kościoła (tzw. fabrica ecclesiae7). M ajątek b en eficjaln y inaczej zwano „peculium cle ric a le ”8 w odróżnieniu od „peculium ecclesiasticum ” czyli „bo na fa b ric a e ”9. „Bona fa b ric a e ” lub „fabrica ecclesiae” jest to w ięc m a ją te k kościelny przeznaczony na budowę, napraw ę i u trz y m a n ie w do b ry m ' stan ie budynków kościelnych oraz na w ydatki, zw iązane z k u lte m re lig ijn y m 10. T erm in „fabrica eccl.” oznacza rów nież sam b u d y nek i urządzenie kościelne, jako w a rsz ta t pracy duchow nego, służący do spraw ow ania służby B ożej11. T erm inologię tę spotykam y już w D ekrecie G ra c ja n a 12, w daw nym ustaw odaw stw ie sy n o d aln y m 13, a o sta t nio w K odeksie P raw a K anonicznego” .14
W pierw szych lata ch swego istnienia, jeszcze za życia Apo stołów, Kościół rozporządza pew nym i m ate ria ln y m i dobram i 0 czym św iadczy fak t, że chrześcijanie sprzedaw ali sw oje dobra 1 pieniądze sk ład ali „u nóg A postołów ”15. Z tego w ynika, że p ierw o tn y m m ają tk ie m kościelnym dysponow ali Apostołowie. K o n sta n ty n W ielki nakazał zwrócić m ają tk i kościelne,
skon-7 G r a b o w s k i I., j.w., 493; zob. C. I. C. c. 717; c. 979; c. 1512. 8 Decretales Gregorii I X —· l.III, t. XXV: de peculio clericorum.
Por. R e i f f e n s t u e l A., Jus canonicum universum , Prisiis 1854, II, 209: „Peculium clericorum esse et significare idem ac bonum seu bona clericorum ”.
9 M a ł e c k i F., Udział czynnika świeckiego w zarządzie m a ją t k ie m kościelnym w Polsce го pierw szych pięciu w iekach po w prow a dzeniu chrześcijaństwa, L ublin 1949, 22 (maszynopis).
10 G r a b o w s k i I., j.w., 428.
и J o u g a n A., Słow nik kościelny łacińsko-polski, „M ichalineum ” 1948, 225.
12 c. 26, 27, 28, C. X II, qu. 2.
13 C onstitutions Synodorum M etropolitanae Ecclesiae G nesnen
sis Provincialium... D. Joannis Wężyk (Zbiór Wężyka). Cracoviae 1630,
234.
14 C. I. С., с. 1183 § 1; с. 1184; с. 1186. 15 Dz. Ар. 4, 35—37; 5, 2.
[ I I I ] Z A R Z Ą D M A J Ą T K I E M K O Ś C IE L N Y M 3 3 7 fiskow anè w czasie prześladow ań, z czego rów nież w ynika, że Kościół je wówczas po siad ał16.
Ju ż od IV w ieku sobory m ia n u ją zarządcam i m a ją tk u ko ścielnego biskupów , k m rz y od początku zajm ow ali się zarzą dem i podziałem dochodów kościelnych. Panow ała ogólna za sada: „Iudicio e t p o testa te episcopi res ecclesiasticae g u b e rn e n t u r ”17. Poniew aż dusze ludzkie, pow ierzane biskupom są w ażniejsze niż dobra m aterialn e, dlatego też w ypadało, aby bi sku p tro skę o nie pow ierzył k ap łan o m i diakonom , a sam zajął się „rząd em du sz”. Zw łaszcza diakoni zajm ow ali się spraw am i zarządu doczesnego. G łów nym zadaniem ich była opieka nad biednym i, rozdaw nictw o i spraw iedliw y podział darów , ofiaro w anych gm inie ch rz e śc ijań sk ie j18.
S koro w IV i V w ieku w zrosła liczba kościołów 19, biskup ja ko głów ny a d m in istra to r dzielił dochody n a c z te ry części:
jed n ą część przeznaczał d la siebie, d ru g ą dla duchow ieństw a,
trzecią n a u trz y m an ie k u ltu , czw artą na ubogich20.
16 1. 1. C , de SS. eccl. I, 1. 17 c. 5, C. X, qu. 1.
18 c. 24, C. X II, qu. 1; U m i ń s k i J., Historia Kościoła, t. I, Opo le 1949, 69.
19 Encyklopedia Kościelna im. Nowodwoskiego, t. XI. W arszawa 1878, 200.
20 C. 26, C. X II, qu. 2: „Reditus et oblationes fidelium in quatuor partes dividat, quarum unam sibi ipse retineat, alteram clericis pro officiorum suorum sedulitate distribuat, fabricis tertiam , quartam p au peribus et peregrinis habeat fideliter erogandam ...” Por. Dictionnaire
de Droit canonique publié sous la direction de R. Naz. Fascicule XXV. P aris — VI, 1950, 1234: „L’éveque adm inistrateur général faisait quatre parts de produit global, dont l ’une était pour lui — même et les très autres aux clercs du diocèse, aux pauvres et a l ’entretien des églises”, c. 30, C. X II, qu. 2: „Mos est apostolicae sedis ordinatis episcopis p ra e ceptum tradere, u t de omni stipendio, quod accedit, quatuor fieri de beant portiones, una videlicet episcopo et fam iliae eius propter hospi talitatem et susceptionem, alia clero, te rtia vero pauperibus, qu arta
ecclesiis rep ara n d is”.
338 K S S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [ I V ] M ajątk iem kościelnym nie m ógł zarządzać ani archidiakon, an i arch ip rezb iter, an i prepozyt, an i d ziekan bez zezw olenia lub zgody biskupa. K to b y ośm ielił się uzurpow ać sobie władzę w ty m względzie, m iał być w ykluczony z kościoła czyli eksko- m u n ik o w an y21.
B iskup n ie m ógł dow olnie dysponow ać m ają tk ie m kościel nym . O graniczony był w tej m ate rii różnym i przepisam i. Ca non 39 „C anonum S an cto ru m A postoloru m ” stanow i, że bis k u p nie może przyw łaszczyć sobie cokolw iek lub podarow ać swoim k rew n y m , chyba, że są ubodzy, to pow inien ich wesprzeć jako ubogich22. Mógł n a to m ia st biskup k orzystać z m ają tk u kościelnego dla koniecznych potrzeb osobistych i swoich bli skich, w edług p raw a Bożego: „kto ołtarzow i służy z o łtarza ż y je ”23, byleby ty lk o z u m iarem i bez n ad u żyć24.
Chociaż „in p o testate episcopi” był zarząd m a ją tk u kościel nego, to jed n a k nie m ógł bisku p posiadłości jednego kościoła
21 c. 11. C. XVI, qu. 7: „Nullus omnino archidiaconus, au t archi- presbyter, sive praepositus, vel decanus anim arum curam vel prae
bendas ecclesiae sine iudicio vel consensu episcopi alicui trib u at; imo, sicut cunctis canonibus constitutum est, anim arum cura et pecuniarum ecclesiasticarum dispensatio in episcopi iudicio et polestate perm aneat. Si quis vero contra hoc facere aut potestatem , quae ad episcopum p er tinet, sibi vendicare praesum serit, ab ecclesiae lim inibus arc e a tu r”.
22 G racjan powołuje się na 39 C aput „Canonum Sanctorum Apo stolorum ”: „Omnium ecclesiasticarum reru m episccpus habeat solici- tudinem , et dispenset eos tam quam Deo contem plante. Non licet autem ei frau d are quicquam ex illis, vel cognatis propriis donare quae Dei sunt. Quod si pauperes fu e rin t ut pauperibus largiatur, sed non sub horum occasione quae su n t ecclesiae d efran d en tu r”.
23 c. C. X II, qu. 1: „Ex his autem , quibus episcopus indiget (si tam en indiget), at suas necessitates et perigrinorum fratru m usus et ipse percipiat, u t nihil ei possit omnino deesse. Lex enim Dei praecipit ut qui altario deserviunt pascantur de ipso”.
34 c. 23, C. X II. qu. 1: „P articipet autem et ipse quibus indiget, (si tam en indiget), tam in suis quam in fratrum , qui ab eo suscipiuntur, necessariis usibus profuturis, ita ut in nullo qualibet occasione fra u dentur, iuxta sanctum Apostolum sic dicentem : „H abentes victum et tegum entum , his contenti sim us”.
[V ] Z A R Z Ą D M A J Ą T K I E M K O Ś C IE L N Y M 3 3 9 zam ienić na posiadłość innego kościoła, chociaż oba kościoły byiy pod jego władzą, chyba, że obie stro n y n a to się zgodzą25. B iskupi w zarządzie m ają tk ie m kościelnym byli zależni od przepisów sy nodalnych i odpow iedzialni przed synodem p ro w in cjo n aln y m 26.
Na Soborze C halcedońskim w r. 451 postanow iono, aby bisk u pi spośród w łasnego k le ru w yznaczyli ekonom a, k tó ry b y za rządzał m ają tk ie m kościelnym w edług d y re k ty w swego O rd y n a riu sz a 27. P rzepis te n obow iązyw ał w szystkich biskupów pod san k cją k a rn ą ,,si quis hoc non o b serv av erit, su biaceat reg u lis”28. U staw y w yraźnie zab ran iały poruczenie ad m in istra c ji m a ją t k u kościelnego ludziom św ieckim , a nakazy w ały pow ierzenie jej w ypróbow anym duchow nym z otoczenia biskupiego29. Z da rza ły się bow iem w ypadki, że m a ją te k kościelny był pow ierza n y w zarząd ludziom św ieckim , k ió rzy niekiedy w yiam yw ali się z pod k u ra te li biskupów i nie chcieli im składać spraw oz
25 c. 1, X, III, 13: „Non licet episcopo vel abbati te rra m unius ecclesiae v ertere ad aliam quam vis am bae in eius sunt potestate, ta men, si com m utare voluerit terra s earum , cum am barum partiu m fa cit”.
26 c. 23, C. X II, qu. 1: ... „ut p er huiusm odi personas occulte res la ed an tu r ecclesiae, synodo provinciae poenas iste persolvat”. Por. K a r ł o w s k i Κ., Z dziejów zarządu m a ją tku kościelnego. Miesięcznik kościelny. O rgan A rchidiecezji -Gnieźnieńskiej i Poznańskiej. R. 1936, Nr. 51, s. 210.
27 c. 21, C. XVI, qu. 7: Singuli episcopi suos habent oeconomos... „omnem ecclesiam habentem episcopum habere oeconomum de clero proprio, qui dispenset res ecclesiasticas secundum sententiam proprii episcopi... Quod si hoc m inim e fecerit, divinis constitutionibus subia-
cebit”.
Por. c. 4, D. 89: ...„placuit omnes ecclesiae habentes episcopos etiam oeconomum habere de proprio clero, qui gubernet ecclesiae res cum a rb itrio sui episcopi...”
28 Tamże.
29 c. 5, D. 89. „Saecularibus viris res ecclesiasticae non com m ittan tu r: ... De cetero vero cavendum a fra te rn ita te vestra est, ne saecula ribus viris atque non sub regula nostra degentibus res ecclesiasticae com m ittantur, sed probatis de vestro officio clericis...”
340 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [V I] d a ń ze sw ych rządów 30. D e k re t G racjan a jeszcze inaczej uza sadnia dlaczego „laici non s u n t co n stitu en d i oeconom i”31. U sta now ienie laików ekonom am i, tw ierd zi D ek ret, w rzeczach od noszących się do Boga jest przeciw ne zw yczajom kościelnym . Nie w ypada bow iem żeby „laik był zastępcą biskupa i, żeby św ieccy b y li sędziam i w kościele”. Tego sam ego bowiem u rz ę du nie m ogą spraw ow ać różne sta n y (stan duchow ny i świecki), gdyż nie zgodzą się ze sobą. I tu G racjan, dla poparcia swej tezy, pow ołuje się na słowa S tareg o T estam en tu: „Nie będziesz orał w ołem pospołu i o słem ”32. B iskup, k tó ry b y o d tąd w ykro czył przeciw tem u przepisow i będzie uzn an y w in n y m nie tylko wobec C hry stu sa ale i k ary g o d n y m wobec Soboru, jako „con tem p to r canonum e t fra u d a to r ecclesiasticarum r e r u m ”, k o n k lu d u je D e k re t G ra c ja n a 33.
Sobór L a tera n eń sk i z ro k u 1123 potw ierdza tę zasadę i pod k reśla, że laicy, choćby byli zakonnikam i nie m ogą zarządzać m ają tk ie m kościelnym 34. K ażdy, czy to książę czy inny św iec ki, k tó ry b y przyw łaszczył sobie zarząd lu b posiadanie m a ją t
30 Tamże: „Iudieatum est nebis, quod laicis quibusdam curam vestri patrim onii com m iseritis qui postmodum in rusticorum vestro rum depraedationibus atque fatigationibus fu erin t deprehensi, et red dere res, quas indecenter retin en t habitas quasi suae ditionis, quippe vestrae non suppositi ratio n i postponat, vobisque despiciant actuum suorum reddere rationem ”.
31 c. 22, C. XVI qu. 7: ... „contra mores ecclesiasticos laicis habere in rebus divinis constitutos oeconomos... Indecorum est enim laicum vicarium esse episcopi, et saeculares in ecclesia iudicare. In uno enim eodemque officio non debet dispar esse professio. Quod enim in lege divina, prohibetur, dicente Moyse: „Non arabis in bove sim ul et asino, id est: homines diversae professionis in officio uno non sociabis”.
32 Deut. 22, 10.
33 c. 22, C. XV, qu. 7: „Si quis autem episcopus posthac ecclesia sticam rem aut p er laicalem procurationem adm inistrandam elegerit... ut contem tor canonum et fra u d ato r ecclesiasticarum reru m non solum Christo de rebus pauperum iudicabitur reus, sed etiam concilio m ane b it obnoxius”.
34 c. 24, XVI, qu. 7: „Laicis quam vis religiosis nulla de ecclesiasti cis facultatibus aliquid disponendi legitur attrib u ta facultas”.
[ V II] Z A R Z Ą D M A J Ą T K I E M K O Ś C IE L N Y M 3 4 1 ku kościelnego m iał być osądzony jako „sacrilegu s”35. K siążęta św ieccy m a ją tk u kościelnego nadaw ać nie m ogli, a ktokolw iek p rzy ją łb y z ich rąk m a ją te k kościelny byłby ekskom unikow any, i u tra c iłb y n aw et w szystko, co niegdyś leg aln ie o trzy m ał od Kościoła36.
Z początku m asy m ajątk o w ej nie dzielono naw et, gdy poczę to budow ać po w siach kościoły, a w szystkie o fiary i darow izny oddaw ano kościołowi b isk u piem u 37. Z czasem m ają te k kościel ny, zostający pod w ładzą biskupa, został podzielony pom iędzy poszczególne kościoły i in sty tu cje kościelne, n a czele k tó ry ch stali duchow ni diecezjalni, k tó rz y w edług życzenia b iskupa m ieli zarządzać częścią m a ją tk u kościelnego przypadającego na p arafię38. Później poszczególne kościoły m iały już w łasny m a jątek , sk ład ający się z dziesięcin, nieruchom ości i o fiar38. Nie wolno było duchow nym , u stanow ionym po parafiach , sp rzed a wać, darow ać czy w in n y sposób alienow ać m a ją tk u kościel neg o 40. Na zasadzie przepisów część czw artą lu b trzecią do chodów p arafialn y ch z ogólnej m asy przeznaczał proboszcz na rzecz b isk u p a41.
25 c. 25, C. XVI, qu. 7: „Si quis principum vêl aliorum laieorum dispositionem seu dom inationem rerum sive possessionum ecclesiasti carum sibi vendicaverit, u t sacrilegus iu d icetu r”.
36 c. 2, X, III, 13. Sum m arium : „Principes saeculares res ecclesioe donare non possunt, et qui ab eis recipiunt, exc : m m unicantur et p e r dunt omnia, quae ab ecclesia alias legitim e obtinebant”.
37 K a r ł o w s k i K., j.w., 209.
38 c. 32, C. X II, qu. 2: „Statuim us (quod omnes canones iubent) ut. civitatenses sive diocesani presbyteri vel clerici, salvo iure eccle siae, rem ecclesiae, sicut perm iserunt episcopi, teneant, vendere autem
aut donare penitus non praesu m an t”. Por. c. 35, C. X II, qu. 2. 39 K a r ł o w s k i K., j. w., 209.
40 с. 35, C. X II, qu. 2: „Diaconi vel presbyteri in parochia consti tu ti de rebus ecclesiae sibi creditis nihil audeant com m utare, vende re, vel donare....”
41 c. 61, C. XVI. qu. 1.
42 c. 4, C. X II, qu. 3: „Episcopus tertiam p artem sibi debitam eccle siae relinquere p o te rit”. Zob. Encyklopedia Kościelna, t. 11, j.w., 201.
342 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [V III.] K ied y b iskupi zrzekli się sw ojej części42, dzielono dochody kościelne na trz y części43. G dy ubogim i zajęły się zakłady do broczynne tzw. „szpitale” i specjalne zakony, k tó re m iały od ręb n ą dotację, w ted y nastąp ił podział dochodów p arafialn y ch na dwie części: jed n ą część przeznaczano na p otrzęby kościoła, d ru g ą na u trz y m an ie k a p ła n a 44. Początkow o przy k a te d rac h była w spólnota m ajątk o w a, dopóki · bisku p prow adził życie w spólne (vitam com m unem ) ze sw oją k a p itu łą 45. K iedy u s ta je „vita com m unis” m asa m ajątk o w a zostaje podzielona na m asę biskupa i część k ap itu ły , k tó rą kanonicy znowu dzielili pom ię dzy siebie, a część m a ją tk u przeznaczono na k a te d rę 46. Poczę to w ted y odróżniać m a ją te k biskupi, k tó ry m zarządzał ekonom ,
i m ają te k k ap itu ły , k tó ry m zarządzał arch id iak o n lub p ro boszcz k a p itu ły 47.
Częścią m a ją tk u przeznaczoną d la k a te d ry zarządzał biskup lu b k a p itu ła albo raz e m 48. A d m in istracja m a ją tk u kościelnego przy poszczególnych kościołach p a ra fia ln y ch p rzypadała w udziale proboszczom 49.
Papież In n o cen ty IV na Soborze Liońskim w ro k u 1245 w ydał szczegółowe przepisy, dotyczące adm inistrow ania m ają tk a m i k ościelnym i50.
Kościół k ato lick i do X II w ieku kierow ał się zasadą, że adm i n istra to ra m i m a ją tk u ściśle kościelnego m ogą być ty lk o d u chowni. B yły jed n a k w ty m w zględzie pew ne odchylenia, tak, że już synod w C h âlon -su r-S aô n e (644) w y daje zarządzenie,
43 Synodus Posnaniensis ... convocata Anno ab Incarnato Verbo 1689. Cap. De usu et adm inistratione bonorum ecclesiae.
44 K a r ł o w s k i K., j.w., 210. 45 K a r ł o w s k i Κ., j.w., 210. 46 Tamże, 210.
47 Tamże, 211. Por. Podręczna Encyklopedia Kościelna pod red. ks. Chelmickiego, t. XXI — X X II, W arszawa, 1910, 335.
48 K a r ł o w s k i Κ., j.w., 211. 49 Tamże, 210.
50 U m i ń s k i J., j.w., I, 417. 51 M a ł e с к i F., j.w., 16.
[ I X ] Z A R Z Ą D M A J Ą T K I E M K O Ś C IE L N Y M 343 aby nie dopuszczać św ieckich do zarządu m ają tk ie m kościel n y m 51, co p o tw ierdził później Sobór L a te ra ń sk i w ro k u 1123. W X III atoli w ieku w yrobiła się ogólna p rak ty k a , że do puszczano św ieckich do zarządu m a ją tk ie m kościelnym , zwłasz cza jeśli chodzi o p a ra fię 52.
Proboszczom przydzielano osoby św ieckie do pom ocy w za rządzie m ają tk ie m kościelnym , k tó ry c h głów nym zadaniem była tro sk a o dochody kościoła53. Pom ocnicy ci nosili różne nazwy: quaest ores seu pet i t ores, provisores, procurat ores, m a gi st ri fabri cae, fabricerii, mat rycul ari i , iurati, aeditui, aediles,
a najczęścej v i t r i ci 5i.
P ra k ty k a dopuszczania św ieckich do zarządu m ają tk ie m k o ścielnym w eszła do życia kościelnego drogą zw yczaju, a u sa n k cjonow ana została później przez ustaw odaw stw o synodalne, k tó re uregulow ało szczegółow ym i przep isam i spraw ę u działu czynnika św ieckiego w a d m in istra c ji m a ją tk ie m kościelnym 55.
Sobór T ry d encki zatw ierdził zw yczaj pow szechnie w ty ch czasach p rz y ję ty i w ydał przepisy ogólne, n o rm u ją ce udział a d m in istrato ró w św ieckich w zarządzie m ają tk ie m kościel n y m 58. Na podstaw ie praw a pow szechnego m ianow ał ich biskup, biskupow i też przysługiw ało bezpośrednie praw o usuw ania ich z u rz ę d u 57. W edług Soboru T rydenckiego a d m in istra to rz y ta k duchow ni ja k świeccy, zarządzający m a ją tk ie m fa b ry k i ja k ie gokolw iek kościoła, także k ated raln eg o czy szpitalnego m ieli obow iązek każdego ro k u zdawać spraw ozdanie z a d m in istracji
52 T h o m a s s i n L., Ancienne et Nouvelle Discipline de l ’Eglise, E ar-le-D uc 1870, VII, 65.
Kiedy mówi o w ieku X II nadm ienia: „Ce fu t là une des prem ières occasions qui fit appeler les laïques à l'adm inistration de la fabrique des églises”. Kiedy chodzi o w iek X III pow iada już: „Cet usage était alors fo rt com m un”...
53 M a ł e c k i F., j.w.
54 Podręczna Encyklopedia Kościelna, 335. Por. K a r ł o w s k i , j.w., 210.
55 N o w i c k i E., Zarząd m a ją tku kościelnego w rozporządzeniu ks. k ardynała Prym asa z 23 w rześnia 1935 roku. Miesięcznik kościelny.
R. 1936, Nr 51, 35.
55 K a r ł o w s k i Κ., j\v., 254. 57 Tamże.
344 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I
[X] ordynariuszow i, k tó ry m iał praw o dom agać się teg o spraw ozda nia w czasie w izy tacji p a ra fii58. B yli więc oni u zależnieni od w ładzy duchow nej. Zasadniczo bow iem głów ny zarząd nad m a jątk o m kościelnym spraw ow ali nie k olatorzy, lecz biskupi, w czym pośredniczyli a d m in istra to rz y duchow ni i św ieccy59.
O k o m peten cjach zarządców św ieckich m a ją tk u kościelnego Sobór T ry den ck i nie w ydał żadnych szczegółowych p rzep i sów60. Z n a tu ry rzeczy w ynikało, że m ieli oni praw o i obowią zek czuw ania nad u trz y m an ie m kościoła, k ontrolow ania fu n d u szów kościelnych, zaopatryw ania kościoła w konieczne p o trze by, słow em spełnianie czynności niezbędnych przy zarządzie m ają tk ie m kościelnym 61.
S ynodalne praw o p a rty k u la rn e określało szczegółowo zada nia, obow iązki oraz u p raw n ien ia ty ch zarządców.
W edług K odeksu P ra w a K anonicznego, dziś obow iązujące go, m a ją tk ie m ściśle kościelnym , należącym do kościoła k a te draln ego zarządza biskup z k ap itu łą, kościoła kolegiackiego — kolegiata, m ają tk ie m należącym do innych kościołów zarządza
58 Cone. Trid. s. X X II, c. 9. de ref.: „A dm inistratores tam eccle siastici quam laici fabricae cuiusvis ecclesiae, etiam cathedralis, h :s - pitalis... singulis annis te n e a n ta r reddere rationem adm inistrationis ordinario... Por. P irhing E., Ius canonicum, t. III. Dllingae 1676, s. 531, nr. 24: „Quinimo episcopus non tantum potes visitare, sed etism sin gulis annis ab illarum adm inistratoribus tam ecclesiasticis qusm 1 ricis rationes exigere potest...”. Por. F a g n a n u s P., Commentaria Decre
talium , Romae 1661, l.III, pars II, s. 201, nr. 5; R e i f e n s t u e l A.,
j.w., 347. Zob. m oja rozpraw a m agisterska na tem at: Szpitale w usta
w odaw stw ie kościelnym pow szechnym i synodalnym polskim , (maszy
nopis), 19.
53 Cone. Trid. s. X X II, c. 3 de ref.: „Patroni... neque v isita ti:n i ornam entarum ecclesiae, aut bonorum stabilium , seu fabricarum pro ventibus im m isçant, nisi quatenus id eis e s institutione ac fundatione com petat; sed episcopi ipsi haec faciant et fabricarum reditus in usus ecclesiae necessarios et utiles prout sibi expedire m agis visum fuerit, expendi c u ren t”.
60 К a r ł o w s к i Κ., j.w., 254. 61 Tamże.
[XI] Z A R Z Ą D M A J Ą T K I E M K O Ś C IE L N Y M 3 4 5 sam rząd ca kościoła62. O rd y n ariu sz m oże jed n a k powołać do zarządu m ają tk ie m kościelnym ta k duchow nych, ja k świeckich, k tó rz y w te d y w raz z rządcą kościoła jako przew odniczącym tw orzą rad ę fa b ry k i kościoła63. Członków te j rad y m ia n u je i dla w ażnej przyczyny odw ołuje o rd y n ariu sz lu b jego delegat, o ile ustaw a inaczej nie po stan aw ia64. Z akres działalności R ady fab ry k i kościoła ogranicza się ty lk o do sp ra w czysto m a te ria l n y ch z w ykluczeniem sp raw d u chow nych65.
W edług nowego K odeksu udział św ieckich w a d m in istracji m a ją tk u kościelnego jest niekonieczny, lecz fak u ltaty w n y , o czym św iadczą w arun k ow e zdania u ż y te w k an on ach 66. N ie jest to bowiem praw o konieczne i pow szechnie obow iązujące, gdyż w n iek tó ry ch k ra ja c h w a ru n k i i okoliczności nie zezw alają na udział laików w zarządzie m ają tk ie m kościelnym 67. P raw o u działu św ieckich w zarządzie m ieniem kościelnym nie jest z ustanow ienia C hrystusa, lecz z u stanow ienia Kościoła. K o ściół bow iem może powołać do pom ocy lu d zi św ieckich w dzie dzinie, k tó ra nie w ym aga c h a ra k te ru k apłańskiego68. Świeccy przeto m ogą spraw ow ać i sp raw u ją urząd kościelny w szerszym znaczeniu (officium ecclesiasticum lato sensu), a działalność ich w ty m w ypadku ograniczona jest do dziedziny czysto m a
te ria ln e j69. ,
Na podstaw ie w ielow iekow ego dośw iadczenia, w oparciu o K odeks P raw a K anonicznego, K o n fe re n c ja P le n a rn a
Episko-62 C.I.C., c. 1182 § 1: „Firm o praescripto can. 1519—1528, adm ini stratio bonorum quae destinata sunt reparandae decorandaeque eccle siae divincque in eadem cultui exercendo, pertinet, nisi aliud ex spe ciali titulo vel legitim a consuetudine constet, ad Episcopum cum Ca pitulo, si de ecclesia cathedrali agatur; ad C apitulum ecclesiae colle- giatae, si de collegiata; ad rectorem , si de alia ecclesia”.
63 C.I.C., c. 1183 § 1.: Por. W i ś l i c k i J., Prawo św ieckie w k o
ściele katolickim , Lublin 1939, 44.
64 C.I.C., c. 1183 § 2. 65 Tamże, c. 1184. 66 M a ł e c k i F., j.w., 20. 67 W i ś l i c k i J., j.w., 44. 68 N o w i c k i E., j.w., 134. 69 M a ł e c k i F., j.w., 21.
346 K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I [ X I I ] p a tu Polski z d n ia 7 w rześnia 1947 roku, zaleciła pow oływ anie św ieckich, k tó rz y m ają, zarządzać, w spólnie z proboszczem , m ają tk ie m kościelnym w poszczególnych p arafiach. Tw orzą oni tzw. R ady parafialn e, o p a rte na statu cie zatw ierdzonym przez E piskopat70. P re k u rso ra m i rad n y ch p arafialn y ch są daw n i św ieccy w spółzarządcy m a ją tk u kościelnego, zwani powszech
nie vi tri ci—w i t r y k u s a m i .
