L is ty hetm ana T a r n o w sk ie g o do A lb rechta z r. 1544
o ta k ty c e w ojenn ej z T urkam i.
P ra w ie cały p ią ty d ziesiątek X V I w. był czasem ogólnego,
sp o tę g o w a n e g o n a p rę ż e n ia w św iecie chrześcijańskim . N igdy m oże
w tym w iek u P o lsk a nie b y ła ta k blizką w stąpien ia do ligi anty-
tu reck iej, tak blizką w alki z T u rk am i, ja k w ted y . C esarz, kró l rzy m
ski, h o sp o d a r w ołoski, ju ż się zw iązali, P o lsk ę u siło w an o w cią
g n ą ć 1). N ajzagorzalszym w P o lsce zw olenn ikiem k ru c y a ty n a T u r
kó w ze stro n y sk o alizo w an y ch p a ń stw chrześcijańskich b y ł h etm an
T a rn o w sk i. C ałe życie n u rto w a ła w nim m yśl k ru cy a ty , nie doczekał
się jej ziszczenia. S p e c y a ln ie też s tu d y o w a ł tak ty k ę w o jen n ą z T u r
kam i i T a ta ra m i, a w y razem tego je s t tra k ta t o w alce z T u rk am i,
k tó ry p o w sta ł z rozm ów h e tm a n a z Jan em S trazy u szem , przez tego
o sta tn ie g o spisan y ch d la K a ro la V (r. 1542) 2). R ok 1544 i 1545—
to la ta k ry ty czn e w tem o gólnem p o ru sz e n iu p rzeciw T u rk o m .
W te d y to h etm an T arn o w sk i i książę pruski, A lb rec h t, w ym ieniają
p la n y strateg iczn e, o m aw iają szczegółow o ta k ty k ę w alki przyszłej
z T u rk am i. Szczególniej ciekaw e p o d tym w zględem są listy T a r
n o w sk ie g o z r. 1544, z k tó ry c h trzy niżej p rzytaczam y. Z aleca
w nich h etm a n w y p ró b o w a n y p rzez siebie tab o r, ja k o je d y n y sp o
só b w alki z T u rk am i.
W sz y stk o o bm y ślo n e do k ład n ie i
szczegó-‘) D r. J. N istor. D ie M oldauischen A n sp rü ch e auf P o k u tien . A r c h iv f. •österr. G esch ich te 101 Bd. W ie n 1910. str. 150—1, D r. L. K o la n k o w sk i. P o li ty k a ostatn ich J a g ie llo n ó w . K w art, h istor. r. 1911, z e s z y t 1, str. 60.
2) J. C. T a rn o v ii de b ello cum iu ratissim is C h ristian ae fid ei h o stib u s g e r e n d o , disputatio sa p ien tissim a . R kp. B ib i. J a g iell. 949 (41—53), T ek i N aru sze w ic z a . (R k p . Mz. X X . C za rto ry sk ich ) Nr. 59, nr. 1*22, T . K orzon . D z ie je w o j e n i w o jsk o w o śc i w P o ls c e 1912, I. str. 295.
1 0 0 M rS C E L L A N E A .
łow o, w y sta w ia hetm an o w i św iad ectw o pierw szo rzęd n eg o stra te -
gika i p rak ty k a .
L isty te są jeszcze i dlateg o tak b ardzo w ażne i ciekaw e, że
d o w o d z ą zażyłości w sto su n k ach A lbrechta z hetm an em T a rn o w
skim , k tó ra w tych latach i n a stę p n y c h doszła do p u n k tu k ulm i
n acyjnego. K o re sp o n d e n c y a T a rn o w sk ie g o z A lb rech tem z lat p o
przed n ich ( p o r . 1532) 1) ożyw iona, w zm ogła się w tym czasie n ie
pom iernie. A lb rec h t żąd a od h etm an a, b y go b ratem nazyw ał, te n
p rzyjm uje p ro p o zy cy ę i po d p isu je się: se rv ito r obseq u en tissim u s e t
d editissim us frater. I rzeczyw iście, w tych latach (1544 i nast.) szcze
gólniej w y stę p u je T a rn o w sk i ja k o o ręd o w n ik A lb rec h ta w P olsce,
b ro n i je g o sp ra w i in te resó w , znosi się z nim w e w szystkich w ażn iej
szych sp raw ach R zeczy p ospo litej, chcąc go jakn ajsiln iej z n ią zw ią
zać 1), po m yśli z resztą księcia p ru sk ieg o , zdaneg o n a łask ę P o lsk i,
a p rag n ą c e g o zająć w ob ec niej w p ły w o w e i znaczące stan o w isk o .
1544
8
A pril.Illustrissim o Principi dom ino dom ino A lberto dei gratia M archioni B randeburgensi et in Prussia S tetin ia e Pom eraniae Cassubarum et S o - lauorum duci, Burgrauio N orim bergensi R ugiae Principi dom ino su o
colendissim o.
Illustrissim e P rin cep s dom ine dom ine colendissim e, A d d ictissim a obsequendi voluntate mea d iligen tissim e com m endata. Quantum meum ex titerit studium in prom ouendis n eg o ciis III. d. vrae., non dubito 111. d. vram. e x dom ino suo cancellario co g n o u isse. Quod autem ęxitus re rum neque voluntati 111. d. vrae. neque m eo desiderio satis respondit, causas et per se in te llig e r e et ex d. oratoribus a ccep isse 111. d. vram. puto, fuit uero ea causa 111. d. vrae. quae ut ex sentencia ejus confi ceretur sane aequum erat. S e d quum non defuerint, qui quo m inus 111. d. vrae. satisfieret intercedebant, factum opportuit, ut oratores 111. d. vrae. re infecta ad eam reuerterentur. Quod 111. d. vram. sap ien ter m oderateque ferre tem porique dare confido. Cui quidem quantus quan tus sum ob sequendi studium summum meum defero. Idque in prim is opto, ut aliquando hic com m oda m ea opera uti p o ssit 111. d. vra., quippe qui gratia 111. d. vrae. antiquius ducam nihil, in summoque fo elicita tis lo co ponam mandata 111. d. vrae. quae forte mihi dat dareque unquam velit.
l) T . j. po śm ie r c i S z y d lo w ie c k ie g o , te śc ia s w e g o , k tó reg o m ie jsc e za ją ł w stosu n k ach z A lb rech tem .
s) C h arak terystyczn e je s t w y r a ż e n ie T a r n o w s k ie g o w liśc ie do A lb r e chta z 16/VII. 1545 z W a rsza w y : E g o de om nibus, q u ae r e sp u b lica e isti p e r i cu losa fo re in tellig o , so le o lib eriu s cum 1 1 1. d. v. co n ferre, quod eam , h u ic reg n o conjunctissim am e s s e c e r to sc ia m “. A rch , w K ró lew cu Rkp. B r ie f A rchiv B 2.
! Nouarum rerum hie plane hoc tem pore est nihil, quas quidem 111. d. vrae. scire intersit ejus. Id tarnen ex n unciis V aiuodae M oldauiae cognouim us, m andasse illi C aesarem Thurearum, ut in aulam suam anno praesenti veniat e x pacto. Nam quum Moldauiam illi Caesar re stitueret, praescripsit illi, ut tercio quoque anno se co n u en iret itaque numc illi eundum e sse . Qui si iuerit, sunt qui existim en t isthic e sse periturum neque in M oldauiam reuersurum m agno nostro m alo. Nam si in Thurcia hom inem Caesar retinuerit, Sordziacum M oldauiae prae fecturum esse certum est. U nde quantum periculi nobis m etuendum erit, facile est cogitare. Nam ecia m si nullus Thurearum exercitu s sit futurus, tamen Sordziaco in M oldauia praefecto satis erit n o s a Thar- taris et M oldauis gem inis h ostibus vexari. S c io vaiuodam om nia tim ere inuitissim um que illuc e sse profecturum. S ed quid faciat? quum sp es in nobis nulla, nullus apud n o s receptus. N o n defuerunt qui S. Mtati. R e g ia e persuadebant, ut Vaiuodam adjutum uellet. S ed ut in caeteris rebus ita in ea quoque p lacet n os e sse securos neque m oueri im pen dentibus periculis. Quae ut deus in melius uertat precor.
Imperatorem Thurearum non putant in H ungariam p erson aliter e s s e uenturum, sed missurum tam en exercitum , ipsum uero in propin quioribus illinc lo cis futurum. Nunc autem aduentare illuc dicuntur in d ies m ilites T hurcici, nulloque cum periculo num erus illorum crescit, qui quum confecerint justum exercitum id quod reliquum est n on ca p torum locorum expugnare conabuntur procul dubio. Quod reliquum est com m endo me iterum atque iterum plurimum et ex anim o gratiae
111. d. vrae. Cujus su ccessu s ut d. deus perpetuo p rosp eret multorum que temporum ei vitam con ced at precor.
D atae T harnouiae 8. A p rilis A n n o dom ini 1544. 111. d. vrae.
S e r u it or
Ioannes Comes in Tarnow etc. scripsit.
A rch iw u m w K ró lew c u . R kp. B riefa r ch iv B2.li>44 8 Apr.
Illustrissim o Principi dom ino dom ino A lberto d ei gratia M archioni B randeburgensi et in Prussia S tetin ia e Pom eraniae Cassubarum et Sclauorum Duci Burgrauio N orim bergensi R ugiae P rincipi etc. domino
suo colendissim o. In manus proprias.
Illustrissim e princeps, dom ine dom ine plurimum observandissim e. Paratissim a obsequendi volu n tate d ilig en tissim e com m endata. Quod I. d. v. tantopere agit gracias pro ea opere, quam in com iciis rebus pme (P y prestiti ea e t si non est tanti facere tam en dignatur pro sua in me gracia. E go autem ita sum addictus nom ini I. d. v., ut nihil sit tantum quod non quantum in me e s s e t sem per lib en tissim e causa I. d. v. facere velim . Et nunc quo et e dignitate et e x sen ten cia n ég o cia I. d. v. conficerentur dedi operam quam potui, de quo con stitit inpri- mis I. d. v. dom ino C ancellario qui hic et spectator et sollicitator
di-1 0 2 M rS C E L L A N E A .
ligentissim us unacum co lleg a suo fuit. Cum quo aperte sum sep e lo cu tus, quod autem m inus quam ego optabam et I. d v. voluit p rofece rimus. quid obstiterit, tum ipsa sap ien ter perspicit, tum v ero ex orato ribus suis habet com pertum . Id enim et hic in n e g o c iis v. I. d. im pe dim ento fuit, quod alyas sep e et in aliis n e g o c iis reipublice officere so le t, ut tandem tam en ea mala que n os in perniciem trahunt superem us fa- xit deus. Nec m ichi dubium est quin I. d. v. suo prudenti c o n silio pro sua sapiencia com m unicato cum his con silio qui hanc Rem publicam saluam e sse uolunt et qui ea am bicione non ducuntur, ut propter eam n ég o cia publica parum curent, non sit regn o huic defutura habituraque sit virtutis su e am orisque erga eam Rem publicam curam, ut aliquando ad hoc tendatur, n e R espublica p ereat et id euellatur quod n ocet, ne- ce sse tam en est, ut id in tem pore et tem pestive fiat, nam posthac v ix consilium reperiri poterit per quod respublica saluari possit, ut nunc in regn o vngarie apparet, de quo scribit I. d. v. Regnum enim illud priuatis et in testin is odiis am bicione ceterisque viciis ardebat. quorum malorum non m agis certe n on minus aput nos e st faciliusque, nisi do minus deus saluos nos e sse vo lu erit ad extrem um periculum libertatis nostre n os ven tu ros, quippe qui ea présidia n o n habeamus quibus V ngaria abundabat. E go quantum in me est d o le o vicem nostram , sique p otero pro mea paruitate I. d. v. et illis qui R eip u b lice b en e uolent (utinam aliquando ad hoc veniat, ut periculum preueniam us) assistam , precandus itaque dom inus deus, ut om nia in m elius uertat. accep i ta bulas ab I. d. v. ad quarum picture sim ilitudinem Im peratoris T u rea rum exercitu s dicitur instrui solere, quarum unam m em ini me v id isse aput Ioannem regem . S ed cum quodam fidem Mahometanam professo, licet aliunde oriundus, qui a puericia in turcia sit educatus hom oque m ilitaris sit, de his cum conferrem hanc quam a m e habet ab illo accepi, quam refereb at e sse ueram, vtcum que tam en sit, non sunt n i mium difficiles, constat enim a lateribus a tergo equitibus suis hostem circum dare so lere, a fronte uero ita instructum esse, ut bombarde ca ten is com pacte peditatum antecedant. Cameli vero sim iliter catenis colligati a lateribus sint pro p resid io et m unicione, et ita ad hoc aduer- tendum et in ten d en d u s anim us, quoniam primum dei auxilio demum tam en bono ordine talis ejus apparatus perfringi possit. Cum autem exercitus principum cristianorum , quibus cum eo res est, non e st tam num erosus quod uiribus seu num ero cum ejus copiis equari p o ssit, cogitanti mihi hec racio instruendi exercitu s accom odata mihi est visa multas propter causas, quas explicare coram facilius possem quam de scribere, quod aliquando deodante erit, quo mihi copia conferendi de his et aliis n ecessariis cum I. d. v. erit. Quia uero com unicare uoluit me I. d. v. secum hanc picturam mitto eandem ad I. d. v. et quicquid eciam suo judicio fecerit aduersus tam instructum hostem uelit quoque mecum com unicare. Cujus judicium ut pote tanti ac scien tissim i rerum bellicarum ducis aput me erit loco magni m uneris, antequam autem ad conflictum generalem veniendum sit, hoc mihi videtur non p ostre mum immo summe neccesarium , ut leui equitatu pabulatores qui akan- dze uocantur arceri p ossin t, n e exercitu i victus copiam m inistrent, quod quidem d ei auxilio non nimium foret difficile. In redeundo quoque fa cile aggredi possit, dicitur enim in omni ex p ed icio n e exercitum suum
labore ita attritum e sse quod tunc tem poris facile aggred i p ossit, uiden- turque mihi eciam alia stratagem ata, quibus si ad congressum g e n e rale ventum foret in cam elis e t peditibus suis magnum disturbium e sse n t factura, de quo pocius coram quam per litteras. H ec et s i sciam ea om nia que ad usum belli p ertin en t v. I. d. m elius n o sse et scire, pro mea tam en in eam obseruancia quod que ita voluit et ut agn oscat c o n fidentissim e et optim o anim o om nia secum u e lle me agere. Idcirco e t id pro ten u itate in g e n ii m ei quod aput me cogitau i id ipsum offerre libenti anim o volui. C om endans cum his plurimum et ex animo I. d. v . gracie. Cui m ultos et felicis annos a dom ino d eo precor et exop to, ex Tarnow 8 aprilis 1544
E. v. 1. d.
Servitor
Io annes Comes in Tarnow etc. scripsit.
A rch iw u m w K ró lew c u . R kp. B riefa rch iv B 2.1544 26 Junii.
Illustrissim o P rincipi dom ino dom ino A lberto dei gratia M archioni B randeburgensi et in P ru ssia S tetin iae P om eran iae Cassubarum et Sclavorum Duci R u giae P rin cip i Burgrabio N orem bergensi etc. domino dom ino colen d issim o p roprias in manus ill. e x c e lle n tissim a e suae ds.
Illustrissim e prin cep s dom ine dom ine colendissim e! P o st diligen- tissim am obsequiorum meorum com endacionem .
Intellexi ex litteris Illustrissim e dom inacionis vestrae deliberacio- nem ejus B elli aduersus Tuream in stitu en d i prudentissim e scriptam , quam quod mecum B en ig n e com m unicare sit dignata, ago et habeo I. d. v. in g en tes gracias, faxit autem deus, ut C ristiani M onarchę, quo rum auspiciis res b ellice geruntur, presertim aduersus Tuream p o stp o sitis de re lig io n e disceptacionibus et simultatibus privatis eligan t p o cius judicio quam fauore vel alio quovis m odo tales exercitu s duces, qui in rebus g eren d is tantum con silio valeren t, ut eorum usus utilis e sse possit. In quo si eo uentum fuerit (ut sin e a ssen ta cio n e dicam) primas partes I. d. v. habitura esse t, si racio b on i habebitur, nam illi qui preficiuntur in capitaneos (ut nem ini detraham) uix aliquando feli citer res g ere re possunt, n isi singulari fortune b en eficio neque enim , ut audio, id curant id aduertunt nec querunt m odos tam in ordinandis aciebus quam in reliquis belli g eren d i rebus, quid contra hostem fieri facereque utile sit. hoc tantum faciunt, ita disponunt, eundem sem per ordinem obseruando, quem sem el didicerunt. Cum alioquin n on idem m odus in bello g eren d o aduersus hostem quem libet et diuersum te n e n dus sit. Quin vero spectandum eoque om nes belli raciones referen das e sse ad statum e t disposicionem hostilis exercitus, aliter enim contra hunc hostem , aliter in Gallia et Italia e sse t pugnandum . Cum et alia locorum natura et alia belli et prelii in eu n d i d isp osicio, que omnia minime aduertuntur. S e d h ec om nia pro sua prudencia et scit e t m e lius in telligit, quam a me scribi possunt. Quod autem racion es m eas attinet, quas punctim exaratas ad I. d. v. miseram quibusque utendum
1 0 4 M IS C E L L A N E A .
e sse existim arem , presertim in hoc quod partem peditatus intra cur- ruum m unicionem et partem artelarie in fronte exercitus collocandum e s s e putaui, m ultis de causis nunc quoque hec ipsa racio utilis mihi esse uidetur. primum quod ita copiosum equitatum non habeam us, qui diuidi sin e n o stro incom m odo p ossit et ita collocari ut cumque, nam certum id esse, quod pauci im pressionem hostium hoste m ultitudine abundante su stin ere n on p ossen t. Quare mihi e st visum d isp o n er e et collorare illos in eo loco, in quo utiliorem nauarent operam et po- ciu s in alis et subsidiis, quam in alio lo co . N isi fortasse visum e sse t pro tem pore paucos nonnullos op p on ere qui e x p rou ocacion e prim os arcerent et ubi opus e s s e t p ost ord in es tuto se subducere valeant, alterum, quod difficilior esset, equitatui hostis con g ressu s cum peditatu intra m un icion es curruum locato quam si prima fronte equitatus illi opponatur, tercium quod re s ea ut inusitata h osti m agis e sse t form i dini. nam difficultatem et stuporem affert ei, qui id tale quid quam e x pertus sit nunquam. Quod non ita facile describi p o test quam si co ram cum I. d. v. mihi conferendum foret, presertim cum ejus g e n eris sint plurima que litteris difficile en u cleari p ossin t, quod d eo dante aliquando futurum est, quando de h is et ceteris mutua colloq u en d i occasio dabitur. R o g o autem , ut meam hanc ad I. d. v. scrib en d i liber tatem boni consulat, n on enim dubito, I. d. v. optim e n o sse que in talibus rebus geren d is sin t utiliora, atque ego ut Phorm io H annibalem de rebus tantis doceam n o n n ecessarium e sse puto. S ed et confidencia ejus in me favoris et ejus jussa effecerunt, ut libere ea sciberem que sen cio . Quod autem jubet n e cuiquam id quod ad me m isit com m uni cem, n e zoilis qui o m n es bonos ex odio lacessu n t obtrectandi detur argum entum , faciam sin e dubio, et si quis forte meorum cartam illam depictam uiderit, nec ip se sciet autorem. Quod v ero scribit 1. d. v ., ut in litteris scrib en d is me ejus fratrem appellem , expostulatque me- cum, quod in scrip tis m eis eo n om ine non sim usus: eg o me I. d. v. tante celsitudini im parem esse sc ie n s unquam ut hoc nom en mihi usur parem n on uidebatur dignum . Quamuis I. d. v. pro sua summa virtute e t in gen u a humanitate eum me ap p ellare dignata est, forsitan quoque ut cristianus prin cep s eo respectu, quod nom ine patris A dę om nes sim us fratres et presertim cristiani. Quare ne uidear u elle contraue- nire, voluntati et m andato I. d. v. scribam et faciam ut jubet. Itaque me geram , ut et deditissim um fratrem et obsequentissim um seruitorem re ipsa me sem per suum I. d. v. experiatur. Cujus gracie me o b se - quiaque mea perpetua diligen tissim e et e x animo com endo, utque I. d. v. dom inus deus fellicissim e ac diutissim e seru et incolum em precor et exop to.
E x O sziek 2 6 Junii 1544. E. I. d. v.
S ervitor obsequentissim us et deditissim us frater
