"Wosstanije 14 diekabrja 1825 g.", M. W. Nieczkina, Moskwa 1951 : [recenzja]

R EC EN ZJE 619 2) D o b ry w y b ó r i r e d a k c ja te k s tó w s tw a r z a z g łó w n e j, ź ró d ło w e j części p ra c y c e n n y zesp ó ł m a te r ia łó w do d z ie jó w g o s p o d a r k i n a ro d o w e j i ż y c ia p o szc z e g ó ln y c h w a r s tw s p o łe c z e ń s tw a K r ó le s tw a P o ls k ie g o w la ta c h 1815— 1830. 3) J a s n y , p rz e jr z y s ty s ty l w s tę p u i p rz y p is ó w u ła t w i a k o r z y s ta n ie z p r a c y sze­ ro k im k rę g o m c z y te ln ik ó w . W s u m ie : p o tr z e b n a k s ią ż k a , d o b ra p o m o c n a u k o w a . T . Ł e p k o w s k i M. W. N i e c z k i n a : W o s s ta n ije 14 d ie k a b r ja 1825 g. W y d a w n ic tw o A k a d e m ii N a u k Z S R R , M o s k w a 1951, s. 202.

M o n o g ra fia n in ie js z a n ie z a w ie ra , c a łk o w ite j h is to rii r u c h u d e k a b ry s tó w . P o ­ św ię c o n a w y łą c z n ie p o w s ta n iu g ru d n io w e m u w P e te r s b u r g u , n ie o m a w ia a n i g en e z y sp isk ó w , a n i ic h p ro g r a m u , a n i o k o liczn o ści, k tó r e d o p ro w a d z iły do w y b u c h u . T y m m n ie j z a jm u je się lo s a m i s p is k u p o z a P e te r s b u r g ie m , p rz e b ie g ie m ś le d z tw a i r e ­ p r e s ja m i c a rs k im i. N a r r a c ja z a c z y n a się n a p a r ę d n i p rz e d 14 g r u d n ia od o m ó w ie ­ n ia p la n ó w sp isk o w y c h , a z a m y k a się z c h w ilą z a p a d n ię c ia n o cy , p o ro z g ro m ie n iu p o w s ta n ia .

P r a c a te g o ty p u , o d tw a r z a ją c a p rz e b ie g je d n o d n io w e j w a lk i u lic z n e j p rz y w o d z i n a m y ś l c z y te ln ik o w i p o ls k ie m u te m a ty c z n ie p o d o b n e s tu d ia T o k a r z a o in s u ­ r e k c ji w a rs z a w s k ie j i n o c y lis to p a d o w e j. P o d o b ie ń s tw o j e s t ty lk o p o z o rn e i to n ie ty lk o z o c z y w isty c h , m e to d o lo g ic z n y c h i id e o lo g ic z n y c h w zg lęd ó w , a le i z czy sto rzeczo w y ch . W m o n o g r a fia c h „ w a rs z a w s k ic h “ T o k a rz a r e k o n s tr u k c j a p r z e b ie g u w y ­ p a d k ó w s ta w ia so b ie za c e l rz u c e n ie ś w ia tła n a d a ls z e ic h n a s tę p s tw a . Id z ie o u s t a ­ le n ie , j a k r e w o lu c ja w a rs z a w s k a 1794 czy 1830 r o k u z a w a ż y ły n a p r z e b ie g u I n s u r e k ­ cji, czy te ż p o w s ta n ia lis to p a d o w e g o . C el N ie c z k in e j m u s ia ł b y ć in n y . P o w s ta n ie p e te r s b u r s k ie n ie p rz e r o s ło w r e w o lu c ję o g ó ln o k r a jo w ą : w y b u c h ło i zg a sło w c ią g u n ie w ie lu g o dzin, po czy m n a s t ą p ił o d p ły w r e w o lu c y jn e j fa li. A n a liz a ty c h n ie s z c z ę ­ sn y c h w y p a d k ó w p o z w o liła za to A u to rc e p o g łę b ić n a s z ą w ie d z ę o r u c h u „ s z la c h e c ­ k ic h re w o lu c jo n is tó w “ . D w o isto ść o w eg o r u c h u : p o s tę p o w e g o w sw y c h z a ło ż e n ia c h re p u b lik a ń s k ic h i a n ty f e u d a ln y c h , le c z u ło m n e g o w sw e j „ s z la c h e c k o ś c i“ i o d e r w a ­ n iu od m a s — z w y k ło się u z a s a d n ia ć w o p a rc iu o p r o g r a m y s a m y c h d e k a b ry s tó w . D użo p la s ty c z n ie j u ja w n ia się t a d w o isto ść , g d y s p o jrz y się n a ic h czy n y . K s ią ż k a N ie c z k in e j je s t c a ła , od p o c z ą tk u do k o ń c a , n ie z m ie r n ie s u g e s ty w n ą i l u s t r a c ją d e ­ fin ic ji L e n i n a o o w y c h r e w o lu c jo n is ta c h „ s tra s z n ie d a le k ic h od lu d u “ , a le d z ię k i k tó r y m „ R o sja p o r a z p ie r w s z y u jr z a ła r u c h r e w o lu c y jn y p rz e c iw c a r a t o w i“ . B la s k i i n ę d z e h is to r ii d e k a b ry s tó w , ic h w ie lk o ś ć i o g ra n ic z o n o ść z n a jd u j ą sw e w ie rn e o d b ic ie w o p o w ie d z ia n y c h z p ie ty z m e m w y p a d k a c h 14 g ru d n ia . W sw o im b a rd z o w y tr a w n y m i s t a r a n n ie o d w a ż o n y m są d z ie o p o w s ta n iu p r o ­ s t u je A u to r k a w s z e re g u p u n k tó w p o g lą d y P r e s n ia k o w a , k tó r y w sw e j m o n o g r a ­ fii z 1926 r o k u o p o w s ta n iu p e te r s b u r s k im p o d w p ły w e m P o k ro w s k ie g o ro lę d e k a ­ b r y s tó w w y ra ź n ie d e p re c jo n o w a ł . N a d P r e s n ia k o w e m m a A u to r k a jesz c z e i t ę w y ż ­ szość, że m o g ła o p rz e ć się n a sz e rsz e j b a z ie ź ró d ło w e j: n ie ty lk o n a o b fite j l i t e r a ­ tu r z e p a m ię tn ik a r s k ie j, a le te ż n a z e z n a n ia c h śle d c z y c h . A u to r k a k o r z y s ta ła p rz y ty m n ie z sa m y c h ty lk o z e z n a ń d ru k o w a n y c h , a le i z b a rd z o c ie k a w y c h p a r t i i jesz c z e

620 R EC EN ZJE

n ie o g ło sz o n y c h ; d o ta r ła ró w n ie ż do k ilk u w a ż n y c h p a m ię tn ik ó w p o z o s ta ją c y c h d o tą d w rę k o p is ie . R o z e jrz e n ie się w o b s z e rn y c h p r z y p is a c h p o z w a la , stw ie rd z ić , że A u to r ­ k a o p e ro w a ła z e b r a n y m m a te r ia łe m z d u ż ą o stro ż n o śc ią , to te ż s ą d y s f o rm u ło w a n e p rz e z n ią b u d z ą z a u fa n ie .

Do w a ż n ie js z y c h o sią g n ię ć A u to r k i n a le ż y sp re c y z o w a n ie p la n u p o w sta ń c z e g o , k tó r y b r a ł p o d u w a g ę ró w n ie ż o p a n o w a n ie P a ła c u Z im o w e g o w r a z z ro d z in ą c a rs k ą . D a le j u s ta le n ie w c z a sie p o c z ą tk u i k o ń c u p o w s ta n ia , d u żo k ró ts z e g o n iż p r z y jm o ­ w a n o d o tą d (godz. 11 — 16). D a le j u ja w n ie n ie c z y n n e j p o s ta w y p o w s ta ją c y c h ż o ł­ n ie rz y , k tó r z y n ie b u n to w a li się z p o w o d u „ p o w tó rn e j p rz y s ię g i“, a n i n ie szli n a śle p o z a s p is k u ją c y m d o w ó d z tw e m , a le w y s tę p o w a li św ia d o m ie p rz e c iw d e s p o ty z ­ m o w i c a rs k ie m u . W p e w n e j m ie rz e ty c z y się to i „ c z e rn i“ , tj. lu d u p e te r s b u rs k ie g o , k tó r y z a le g a ł z w a r tą m a s ą p la c S e n a c k i, o k a z u ją c o tw a rc ie s y m p a tię d la p o w s ta ń ­ ców , a p o części w s p ó łd z ia ła ją c z n im i. U d o w a d n ia te ż A u to r k a , że p o w s ta ń c y w c ią ­ g u ty c h n ie w ie lu g o d z in b y n a jm n ie j n ie s ta li b e z c z y n n ie , że w y p a d k i tło c z y ły się tu z d u ż ą sz y b k o śc ią , że s y tu a c ja o z m r o k u p r z e c h y la ła się w y ra ź n ie n a k o rz y ś ć p o ­ w s ta n ia . M im o to m u s ia ł p o m ś c ić się n a d e k a b r y s ta c h a k s jo m a t, że re w o lu c ja , k tó r a n ie a ta k u j e , p rz e g r y w a . B r a k in ic ja ty w y z e s tr o n y z e b ra n y c h n a p la c u p o w s ta ń c ó w o d e b ra ł im w ia r ę w z w y c ię stw o , a p r z y w r ó c ił sw o b o d ę ru c h ó w M ik o ła jo w i. P o ­ te m ju ż w y s ta r c z y ło s ie d m iu w y s tr z a łó w k a r ta c z a m i, a b y 3 ty s ią c e p o w s ta ń c ó w ro z b ie g ły się w p o p ło c h u . I s tn ia ły m o ż liw o śc i p o r w a n ia lu d u do w a lk i, a n a w e t p rz e c ią g n ię c ia n a s tr o n ę r u c h u w o js k rz ą d o w y c h ; n ie w y k o rz y s ta n ie ty c h m o ż li­ w o ści le ż a ło w s a m e j is to c ie „ sz la c h e c k ie j r e w o lu c ji“.

K s ią ż k a m a te ż sw o je b r a k i. D o g łó w n y c h z a lic z y łb y m z b y tn ią ro z le w n o ś ć s ty lu i cią g łe n a w r a c a n ie do w y d a r z e ń ju ż o p o w ie d z ia n y c h . W y p a d a ło p o d a ć n a w s tę p ie d o k ła d n ą d y s lo k a c ję z a ło g i p e te r s b u r s k ie j, z p o d z ia łe m n a p u łk i i z o k re ś le n ie m ic h k w a te r . Z ty m w ią ż e się b r a k p la n u m ia s ta , co j a k sąd zę, u tr u d n ia o r ie n ta c ję n a w e t ty m , k tó r z y z n a ją d z is ie jsz y L e n in g ra d . N ie u d a ło się A u to rc e o k re ś lić d o k ła d ­ n e j g o d zin y , o k tó r e j d e k a b r y s to m n a p la c u p rz y s z ły w p o m o c p o siłk i. N ie b u d z i p r z e k o n a n ia p o z y ty w n a o c e n a m a n if e s tu T ru b e c k ie g o : z te g o , że p rz e m ilc z a ł o n n a j ­ w a ż n ie js z ą k w e s tię w ła s n o ś c i ziem i, n ie w y n ik a jeszcze, że jeg o p r o j e k t b y ł b a rd z ie j „ le w ic o w y “ od k o n s ty tu c ji N ik ity M u r a w ie w a , k tó r a p r z y z n a w a ła z ie m ię d z ie d z i­ com . A u to r k a tw ie r d z i (s. 18), że m a n if e s t w y z n a c z a ł m in im a ln ą g ra n ic ę re f o rm , że p o z w y c ię s tw ie p o w s ta ń c y n ie m o g lib y ju ż w y c o fa ć się ze sw o ic h o b ie tn ic . T eg o ró w n ie ż n ie m o ż n a b y ć p e w n y m . W re w o lu c ja c h p o d e jm o w a n y c h p rz e z b u rż u a z ję , a ty m b a rd z ie j p rz e z g r u p y sz la c h e c k ie z w y c ię s k a k la s a z a w sz e b ę d z ie z m ie rz a ła do p o z b a w ie n ia m a s lu d o w y c h w s z e lk ie j k o rz y ś c i z d o k o n a n e g o p r z e w ro tu . N a s. 135—6 A u to r k a w s p o m in a , że je d e n z o d d z ia łó w p o w s ta ń c z y c h p rz e s z e d ł w d ro d z e n a p la c p o p rz e z tw ie r d z ę P io tro p a w ło w s k ą , s u g e r u ją c , że w ja k im ś m o m e n c ie z n a la z ł się on w e w n ę tr z u o w ego „ b a s tio n u c a ry z m u “ . T y m c z a s e m z c y to w a n y c h ź ró d e ł w y n ik a , że o w a r o t a p rz e c ię ła ty lk o e s p la n a d ę (glacis) fo rte c y , tj. p u s tą p r z e s tr z e ń n a ze­ w n ą tr z u m o c n ie ń . Do d ro b n y c h n ie d o c ią g n ię ć n a le ż y z aliczy ć o p a rc ie się w o p o w ia ­ d a n iu o d z ie ja c h p u łk u g r e n a d ie r ó w le jb g w a r d ii n a u rz ę d o w e j i m a ło k ry ty c z n e j h is to r ii p u łk u p ió r a P u z a n o w a . W y n ik ło s tą d , n a s. 132, n ie d o k ła d n e u ję c ie d z ia ­ ła ń k o r p u s u T u c z k o w a w b itw ie p o d B o ro d in o , w z m ia n k a o ja k i e jś n ie z n a n e j w d z ie ja c h b itw ie „ p o d m u r a m i P a r y ż a “ w 1814 r o k u , a n a w e t o k o s z a r a c h „D e - la - r j u - w e r t “ w ty m ż e P a ry ż u , co o z n a c z a po p r o s tu u lic ę Z ie lo n ą ! T e d ro b ia z g i n ie u m n ie js z a ją b y n a jm n ie j tr w a ł e j w a r to ś c i d zieła,

R EC EN ZJE ₆₂₁

J a k ą p r a k ty c z n ą n a u k ę m ó g łb y w y c ią g n ą ć z e ń h is to r y k p o ls k i? Z d a je m i się, że m e to d a A u to r k i: d ro b ia z g o w e g o o d tw o rz e n ia k ró tk ie g o re w o lu c y jn e g o e p iz o d u w ce­ lu z ilu s tr o w a n ia c h a r a k t e r u sa m e j r e w o lu c ji, p ro s i się o z a s to s o w a n ie i w n a s z y c h b a d a n ia c h c zasó w p o ro z b io ro w y c h . Czyż n ie p rz y d a ła b y się n a m ta k a d o k ła d n a h i ­ s to ria , n p . w y p a d k ó w w a rs z a w s k ic h z m a j a i c z e rw c a 1794, a lb o d n ia 15 s ie rp n ia 1331, a lb o sa m e g o p r z e b ie g u p o w s ta n ia k ra k o w s k ie g o 1846 r., a lb o w a rs z a w s k ie g o p rz e ło m u z lu te g o — k w ie tn ia 1861? W z a k re s ie d z ie jó w n a jn o w s z y c h p ro s iłb y się o p o d o b n ą d ro b ia z g o w ą a n a liz ę n ie je d e n e p iz o d z 1905 i 1918 r o k u . K a ż d e ta k i e s t u ­ d iu m , o p a r te o m a r k s is to w s k ą a n a liz ę z ja w is k ja ś n ie j o ś w ie tliło b y n a m is to tę o d ­ n o śn y c h ru c h ó w n iż w sz e lk ie a p rio ry c z n e ro z w a ż a n ia . U fa jm y , że p r z y k ła d N ie c z k i- n e j z a c h ę c i n a s z y c h h is to ry k ó w do p r a c y w ty m k ie r u n k u ; b ę d z ie to je s z c z e je d n a u s łu g a o d d a n a n a m p rz e z h is to r io g r a f ię ra d z ie c k ą .