Fachowcy cudzoziemscy w manufakturach magnackich XVIII wieku : manufaktura urzecka Radziwiłłów

ZOFIA KAMIEŃSKA

F A C H O W C Y C U D Z O Z IE M S C Y W M A N U F A K T U R A C H M A G N A C K IC H X V II I W.

( M a n u f a k tu r a u rz e c k a R a d z iw iłłó w )

A r ty k u ł n in ie js z y s ta n o w i s k ła d o w ą część m o n o g ra fic z n e g o o p ra c o w a n ia h is to r ii

ra d z iw iłło w s k ie j m a n u f a k tu r y sz k ła i lu s te r w U rz e c z u . Z te g o te ż w z g lę d u , b ę d ą c

ty lk o d ro b n y m w y c in k ie m p e w n e j z a m k n ię te j w so b ie cało ści, n ie z a w ie ra sz e re g u

n ie z b ę d n y c h , a le z w ią z a n y c h o rg a n ic z n ie z t ą c a ło ś c ią e le m e n tó w , ta k i c h j a k n p .

k r y t y k a m a te r i a łu

ź ró d ło w e g o ,

g r u n to w n e p o w ią z a n ie

o m a w ia n e g o z a g a d n ie n ia

.z c a ło k s z ta łte m h is to r i i p r z e d s ię b io r s tw a i w n io s k ó w k o ń c o w y c h .

W y ją tk o w o b o g a ty w szczeg ó ły m a te r ia ł ź ró d ło w y , o d n o sz ą c y się do m a n u f a k tu r y

u rz e c k ie j, is tn ie ją c e j od r. 1737 do r. 1846, u m o ż liw ił d o k ła d n e z b a d a n ie te c h n ik i s to ­

s o w a n e j w U rz e c z u p rz y w y tw a r z a n iu sz k ła i l u s te r w X V II I i p ie r w s z e j p o ło w ie

X I X w ie k u , p rz e a n a liz o w a n ie sp o łe c z n e g o i te r y to r ia ln e g o z a się g u r y n k u z b y tu ,

re n to w n o ś c i p rz e d s ię b io rs tw a o ra z s to s u n k ó w sp o łe c z n y c h , p a n u ją c y c h w m a n u ­

f a k t u r z e .1

W śró d o p ra c o w y w a n y c h z a g a d n ie ń sp o łe c z n y c h n a p ie rw s z e m ie js c e w y s u n ę ło się

z a g a d n ie n ie szczeg ó ln eg o p o ło ż e n ia , w ja k i m z n a jd o w a li się c u d z o z ie m sc y w y k w a ­

lifik o w a n i r z e m ie ś ln ic y w p rz e m y ś le la ty f u n d ia ln e g o g o s p o d a r s tw a f e u d a ln o - p a ń -

sz c z y źn ian eg o , ze w z g lę d u n a to , że o no p rz e d e w s z y s tk im n ie z n a la z ło d o ty c h c z a s

n a ś w ie tle n ia w li te r a tu r z e n a u k o w e j.

Z a tr u d n i a n ie c u d z o z ie m sk ic h w y k w a lif ik o w a n y c h r z e m ie ś ln ik ó w w m a n u f a k tu ­

r a c h p o ls k ic h X V I I I w . j e s t s p r a w ą z n a n ą i w ie lo k r o tn ie o m a w ia n ą , a le n a le ż y p o d ­

k re ś lić , że m a t e r ia ł ź ró d ło w y do te g o z a g a d n ie n ia d a le k i je s t je s z c z e o d w y c z e rp a ­

n ia , n ie m ó w ią c o ty m , ż e w y m a g a on n o w e j in t e r p r e ta c ji , a p rz e d e w s z y s tk im śc i­

słego p o w ią z a n ia z c a ło k s z ta łte m p a n u ją c y c h w ó w c z a s sto su n k ó w .

P r z y u s t a la n i u w y ty c z n y c h d la b a d a n ia p r o b le m a ty k i sp o łe c z n e j, a w ię c o b e jm u ­

ją c e j i n a s z e z a g a d n ie n ie , w a r to z w ró c ić u w a g ę n a a r t y k u ł F. P o l i a ń s k i e g o ,

k tó r y p r z e p r o w a d z a k r y ty k ę d o ty c h c z a s o w y c h w y n ik ó w b a d a ń n a u k o w y c h w z a ­

1

M a te r ia ł

ź ró d ło w y , n a k tó r y m się o p ie ra m ,

s ta n o w i z e sp ó ł A r c h iw u m R a -

d z iw iłło w sk ie g o , d z ia ł X IX , m a n u f a k tu r a u r z e c k a ;

w

p rz y p is a c h

c y tu ję : A . R.,

■dz. X IX .

FAC H O W CY CUDZOZIEM SCY W M A N UFA K TU R AC H M A G NA C KICH

519

k r e s ie

m a n u f a k tu r y

r o s y js k ie j o ra z w y s u w a

p o s tu la ty w s to s u n k u do d a ls z y c h

b a d a ń 2.

P o lia ń s k i z a rz u c a a u to r o m p r a c o m a n u f a k tu r a c h , że o g ra n ic z a li się o n i r a c z e j do

r o z p a tr y w a n ia s p r a w te c h n ic z n o -e k o n o m ic z n y c h , m a ło z w r a c a ją c u w a g i n a s to s u n ­

k i sp o łeczn e, n a s k ła d sp o łe c z n y r o b o tn ik ó w itd . O m a w ia ją c p r a c ę B. B .

K a f e ri-

g a u z a P o lia ń s k i z a rz u c a a u to r o w i, ż e n ie w y ja ś n i a o n n p . te g o , w j a k i sp o só b

ró ż n e k a te g o r ie r o b o tn ik ó w z o s ta ły p rz y w ią z a n e d o p rz e d s ię b io rs tw , n a le ż ą c y c h do

D e m id o w y c h , n ie n a ś w ie tla

w a lk i

ro b o tn ik ó w z p rz e d s ię b io rc a m i o z a c h o w a n ie

w o ln o śc i, n ie a n a liz u je d y n a m ik i n o m in a ln e j i r e a l n e j p ła c y z a ro b k o w e j, s to s u n k u

p ła c ró ż n y c h k a te g o r ii

ro b o tn ik ó w w z a le ż n o śc i od ic h p o c h o d z e n ia

sp o łeczn eg o ,

w p ły w u n a p ła c e w a lk i k la s o w e j, p o lity k i rz ą d o w e j itd . O b o w ią z k ie m ïiu to r a , p isz e

d a le j P o lia ń s k i, b y ło p o d a ć d a n e o w a r u n k a c h ż y c ia ro b o tn ik ó w , o m ó w ić w sz e c h ­

s tr o n n ie a k ty w n e fo r m y w a lk i k la s o w e j, w sk a z a ć n a o s tr e p rz e c iw ie ń s tw a e k o n o ­

m ic z n e i a n ta g o n iz m y k la s o w e r o s y js k ie j m a n u f a k tu r y X V I I I w ., ro z w ija ją c e j się

w w a r u n k a c h p a ń s z c z y ź n ia n e g o s y s te m u i łą c z ą c e j n a je m p rz y m u s o w y z p a ń sz c z y ź ­

n ia n y m p rz y m u s e m p o z a e k o n o m ic z n y m , z w ią z a ć z a g a d n ie n ie r ą k ro b o c z y c h ze sto ­

s u n k a m i a g r a r n y m i o ra z w s k a z a ć n a w a lk ę o s iłę ro b o c z ą m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i

w ła ś c ic ie la m i m a n u f a k tu r .

P r z y jm u ją c k o n ie c z n o ść u w z g lę d n ie n ia w b a d a n ia c h n a d s p r a w a m i sp o łe c z n y m i

p o s tu la tó w , w y s u n ię ty c h p rz e z P o lia ń s k ie g o , p rz e jd z ie m y z k o le i d o s p r a w d z e n ia ,

w ja k im k r ę g u z a in te r e s o w a ń o b ra c a li się p o ls c y b a d a c z e w z a k re s ie o m a w ia n e g o

p rz e z n a s z a g a d n ie n ia .

Z a c z y n a ją c p rz e g lą d p o ls k ie j l i t e r a t u r y o d p r a c y

T . K o r z o n a

ła tw o z a u w a ­

ży ć, że je ś li ch o d z i o c u d z o z ie m sk ic h rz e m ie ś ln ik ó w , to s t a r a się o n p rz e d e w s z y s t­

k im z e b ra ć

w ia d o m o ś c i o w s z y s tk ic h

p r z e d s ię b io r s tw a c h z a ró w n o m a g n a c k ic h ,

k r ó le w s k ic h i m ie sz c z a ń s k ic h , t a k je d n o s tk o w y c h j a k i s p ó łk a c h a k c y jn y c h , k tó r e

s p r o w a d z a ły c u d z o z ie m sk ic h rz e m ie ś ln ik ó w z z a g ra n ic y . L is ta ty c h p r z e d s ię b io rs tw

j e s t b a rd z o d łu g a . K o rz o n s ię g a ją c do m a te r ia łó w ź ró d ło w y c h o d n a jd u je w „ f a b r y ­

k a c h “ ż e la z n y c h S t. Z a łu s k ie g o rz e m ie ś ln ik ó w do ro b ie n ia n a c z y ń z ż e la z a la n e g o

i k u te g o o ra z g ó rn ik ó w i lu d z i b ie g ły c h , p r z y b y ły c h z S a k s o n ii, n ie m ie c k ą lu d n o ś ć

p rz e m y s ło w ą w K o ń s k ic h M a ła c h o w s k ie g o , m a j s t r ó w i c z e la d ź n ie m ie c k ą w p r z e d s ię ­

b io r s tw a c h K o m p a n ii M a n u f a k tu r W e łn ia n y c h , rz e m ie ś ln ik ó w p r z y b y ły c h z N id e r­

la n d ó w , L e o d iu m i S a k s o n ii w k ró le w s k ie j h a m e r n i i „ f a b r y c e “ b ro n i, F ra n c u z ó w ,

N ie m c ó w , W ło ch ó w , B e lg ó w i S z w a jc a ró w w w a r s z t a ta c h n a le ż ą c y c h d o „ f a b r y k “

g ro d z ie ń s k ic h , „ lu d z i z z a g r a n ic y “ w m a n u f a k tu r z e p e r k a l i W in c e n te g o P o to c k ie g o

i m a n u f a k tu r z e n a P u lk o w ie , w re s z c ie h u tn ik ó w s a s k ic h , k tó r y c h s p r o w a d z ił F r a n ­

ciszek B ie liń s k i, w h u c ie w U rz e c z u z ie m i c z e rs k ie j.3 K o rz o n w y ja ś n ia ró w n ie ż

w ja k i sp o só b s p r o w a d z a n o

cu d z o z ie m c ó w do P o ls k i. W w ie lu

w y p a d k a c h p r z y

s p r o w a d z e n iu c u d z o z ie m c ó w a k c ja b y ła p rz e m y ś la n a i z o rg a n iz o w a n a . I t a k n p . T y -

z e n h a u z , b e z p o ś re d n i p r z e d s ię b io rc a i k ie r o w n ik w s z y s tk ic h m a n u f a k t u r g ro d z ie ń ­

sk ic h w y s ła ł J o a c h im a B é c u do N ie m ie c , P a ry ż a , a m o ż e i do W ło ch , p o „ f a b r y

-2 F . P o l j a n s k i j : S e rjo z n y je n ie d o s ta tk i w k n ig ie p o is to r ii ru s s k o j m a n u ­

f a k tu r y . B. B. K a f e n g a u z: I s to r ija c h o z ja js tw a D e m id o w y c h w X V I I I — X I X w .

O p y t is s le d o w a n ija p o is to r ii u r a ls k o j m e ta llu r g ii I. M o s k w a — L e n in g r a d 1949,

(W o p ro sy E k o n o m ik i X I, 1951, s. 121 — 123).

3 T.

K o r z o n : W e w n ę trz n e d z ie je P o ls k i za S ta n is ła w a A u g u s ta (1764 — 1794)

I I . K r a k ó w — W a rs z a w a 1897, s. 226, 227, 234, 237, 247, 261, 308, 320.

520

Z O FIA K A M IEŃ SK A

k a n tó w “ i rz e m ie ś ln ik ó w , s a m w y b r a ł się ró w n ie ż w p o d ró ż z a g ra n ic ę z k się d z e m

B o h u sz e m w г. Γ775.4 P r z y o k a z ji o m a w ia n ia p rz e z K o rz o n a d z ia ła ln o ś c i K o m p a n ii

M a n u f a k tu r W e łn ia n y c h z n a jd u je m y o c e n ę s p r o w a d z o n e g o m a t e r i a łu lu d z k ie g o .

D o b ó r lu d zi, p isz e K o rz o n , w ogóle n ie b y ł tr a f n y , „ c z e la d ź z a g ra n ic z n a p o u c h o -

d z iła “ , a m a j s t e r p o ń c z o sz n ic z y W eiss z a d łu ż y ł się ta k , że go tr z e b a b y ło w ziąć

d o a r e s z tu .5 R z e m ie śln ic y o tr z y m y w a li

p ła c ę

z b y t

w y g ó ro w a n ą , n p . w G ro d n ie

900 z łp ro c z n ie ; b y ło to je d n ą z p rz y c z y n u p a d k u m a n u f a k tu r .6 I je s z c z e je d n o z a ­

g a d n ie n ie p o s ta w io n e p rz e z K o rz o n a : w ja k im c e lu s p r o w a d z a n o c u d z o z ie m sk ic h

rz e m ie ś ln ik ó w ?

O d p o w ie d ź tk w i w s tw ie rd z e n iu :

„ m a js tr ó w z o b o w ią z a n o , ż e b y

p rz y jm o w a li k r a jo w c ó w do n a u k i“ .7

K s. A le k s a n d e r

W ó y c i c k i

o p ie r a ją c się n a w y n ik a c h b a d a ń K o rz o n a n ie

w n o si n ic n o w e g o w z a k re s ie m a t e r ia łu fa k ty c z n e g o do in te re s u ją c e g o n a s z a g a d ­

n ie n ia , z le k k a ty lk o s ta w ia n o w y p ro b le m , d o ty c z ą c y w a r u n k ó w b y to w y c h p r z y ­

b y w a ją c y c h do P o ls k i rz e m ie ś ln ik ó w . „ Z a w o d o w c y ·—· p rz y b y s z e , p is z e W óycicki,.

z n a jd o w a li się w d a le k o le p s z y c h w a r u n k a c h ż y c io w y c h , n iż r o b o tn ik p o d d a n y .

D la n ic h to p rz e c ie w y łą c z n ie p r a w ie m a g n a c i p rz e m y s ło w c y b u d o w a li w y g o d n e

d o m y , u rz ą d z a li m ie s z k a n ia , z a k ła d a li in s ty tu c je p o m o cn icze, z k tó r y c h ty lk o w y ­

ją tk o w o k o r z y s ta ła lu d n o ś ć p o d d a ń c z a “.8

N ie t u t a j m ie js c e n a o m a w ia n ie k o le jn o w k ła d u k a ż d e j p ra c y , p o św ię c o n e j p o ­

szcz e g ó ln y m g a łę z io m p rz e m y s łu lu b p o sz c z e g ó ln y m m a n u f a k tu r o m . O g ó ln ie je d n a k

b io r ą c w id a ć , ż e a u to r z y ta k ic h w ła ś n ie p ra c , a w ię c A l. J e l s k i . G. S o u b i s e

B i s i e r, Z. P r , z y r e m b e l , J. D e r e s i e w i c z 9 i in n i, b e z w z g lę d u n a

to , w ja k i m o k re s ie p r a c e te b y ły p is a n e , ro z s z e rz a ją n a s z e w ia d o m o ś c i r a c z e j ty lk o

w k i e r u n k u p o w ię k s z a n ia lis ty p rz e d s ię b io rs tw ,

z a tr u d n ia ją c y c h

c u d z o z ie m sk ic h

rz e m ie ś ln ik ó w .

T r a f n e i w y c z e rp u ją c e p o d s u m o w a n ie d o ty c h c z a s o w y c h w y n ik ó w b a d a ń , o s ią g ­

n ię ty c h p rz e z h is to r y k ó w p o ls k ic h , d a ł

W . К u 1 a

w

re f e ra c ie , w y g ło sz o n y m n a

se s ji n a u k o w e j, p o św ię c o n e j p r o b le m a ty c e p o ls k ie g o O ś w ie c e n ia .10 N o w y m w k ła ­

d e m do b a d a ń są jeg o c e n n e i p o g łę b ia ją c e n a s z ą w ie d z ę s p o s trz e ż e n ia o rz e m ie ś ln i­

k a c h c u d z o z ie m sk ic h w m a n u f a k tu r a c h m a g n a c k ic h . W s k a z u je o n n a to , że z w e r ­

b o w a n y e le m e n t z ja k ic h ś p rz y c z y n n ie m ie ś c ił się w r a m a c h sw e j ro d z im e j sp o ­

łecz n o ści, s tą d ró ż n o ro d n o ść , a le często i d w u z n a c z n o ś ć ty p ó w te j k a te g o r ii, że u p o ­

sa ż e n ie c u d z o z ie m c ó w d la te g o w y n o siło często w ię c e j n iż u p o s a ż e n ie m a g n a c k ic h

4

о. c.,

s. 250.

5

о. c.,

s. 234.

6

о. c.,

s. 257.

7

о. c.,

s. 237.

8 W ó y c i c k i : D z ie je r o b o tn ik ó w p rz e m y s ło w y c h w P o lsce. W a rs z a w a 1929,

9 A. J e l s k i : W ia d o m o ść h is to ry c z n a o f a b r y c e sz k ie ł i z w ie rc ia d e ł o zd o b n y c h

w U rz e c z u r a d z iw iłło w s k im n a L itw ie . S p ra w o z d a n ia K o m . B a d . H is to rii S z tu k i

A . U. V I, K r a k ó w 1899, s. 232 — 263.

G. O. S o u b i s e — B i s i e r : O f a b r y k a c h c e ra m ik i w P o lsc e . W a rs z a w a 1913.

Z. P r z y r e m b e 1:

F a r f u r n ie p o ls k ie d a w n e

i d z isiejsze. L w ó w 1936.

J.

D e r e s i e w i c z : Z b a d a ń n a d p o c z ą tk a m i u k ła d u k a p ita lis ty c z n e g o w p r z e ­

m y ś le p o z n a ń s k im w d ru g ie j p o ło w ie X V I I I w . P rz e g lą d Z a c h o d n i n r 9/10, 1951,

s. 47 — 71.

.

10

W.

K u l a : P o c z ą tk i u k ła d u k a p ita lis ty c z n e g o

w P o ls c e X V I I I w ie k u . P r z e ­

g lą d H is to ry c z n y

X L I I.

1951, s. 36 — 81.

FACHOW CY CUDZOZIEM SCY W M A N UFA K TU R AC H M AG NA C KICH

521

s u p e r in te n d e n tó w , g d y ż s u p e r in te n d e n t b y ł ty lk o f o r m ą ro b o c iz n y f e u d a ln e j, p o d ­

czas g d y z a g ra n ic z n y p r a c o w n ik b y ł je d y n ą m o że ro b o c iz n ą fa k ty c z n ie w o ln o n a je m -

n ą ; w k a ż d e j c h w ili m ó g ł o n sz a n ta ż o w a ć i rz e c z y w iś c ie s z a n ta ż o w a ł n ie r a z z e r w a ­

n ie m k o n tr a k tu i w y ja z d e m , co z k o le i m o g ło u n ie r u c h o m ić z a k ła d n a d łu ż s z y czas

i n a r a z ić n a w ie lk ie k o s z ta , z w ią z a n e z p o s z u k iw a n ie m i s p r o w a d z a n ie m n o w e g o

fa c h o w c a . S łu s z n y je s t p o g lą d , że fe u d a ło w i tr u d n o b y ło p o g o d z ić się z f a k te m

is tn ie n ia w o ln o n a je m n e j s iły ro b o c z e j, n ie u z a le ż n io n e j od n ie g o w ię z ią f e u d a ln ą ,

m o g ą c e j d e c y d o w a ć o sw o im losie, że je d n a k p rz y jm o w a ł on w s z y s tk ie w a r u n k i,

b y le ty lk o c u d z o z ie m c y w y u c z y li f a c h u „ c h ło p c ó w “, c zęsto r e k r u tu ją c y c h się z l u d ­

n o śc i p o d d a n e j, fa k ty c z n ie o d f e u d a ła u z a le ż n io n e j; m ie li m u o n i w p rz y s z ło ś c i p o ­

zw o lić n a w y z w o le n ie się z z a le ż n o śc i od z a g ra n ic z n y c h fa c h o w c ó w . C i z k o le i r o z u ­

m ie li, że m o g ą s ta w ia ć i p rz e p r o w a d z a ć sw e w y g ó ro w a n e w y m a g a n ia t a k d łu g o ,

ja k d łu g o są n ie z a s tą p ie n i. Z d ra d z e n ie ta je m n ic p r o d u k c y jn y c h r o z b r a ja ło ic h , d l a ­

te g o u c z y li ta k , ż e b y ja k i ś is to t n y e ta p p ro c e s u p ro d u k c y jn e g o p o z o s ta ł ic h ta j e m ­

n ic ą . P ra c o w n ic y z a g ra n ic z n i, c z y ta m y d a le j, ch o ć n ie z b y t lic z n i, o d g ry w a li p r z e ­

cież d o n io s łą ro lę w p o w s ta ją c y m p rz e m y ś le w n o sz ą c f e r m e n t w z a s ta r z a łe m e to d y

p r o d u k c y jn e , m o d e r n iz u ją c te c h n ik ę p ro d u k c ji, o rg a n iz a c ję p ra c y , m im o w sz y stk o

p rz e c ie ż k s z ta łc ą c n o w ą k a d r ę fa c h o w c ó w .

Z k o le i n a le ż a ło b y p o s ta w ić n ie u w z g lę d n io n e w r e f e r a c ie p y ta n ie , j a k w y g lą d a ło

z a g a d n ie n ie w o ln o n a je m n e j s iły ro b o c z e j, a z w ła sz c z a rz e m ie ś ln ik ó w c u d z o z ie m ­

sk ic h w m a n u f a k tu r a c h m ie s z c z a ń s k ic h , w o b e c f a k t u , że m ie sz c z a n ie w ogóle n ie

ro z p o rz ą d z a li s iłą ro b o c z ą , u z a le ż n io n ą od n ic h w ię z ią f e u d a ln ą .

P r z y jm u ją c

c a łk o w ic ie

tw ie r d z e n ie W . K u li,

że

c u d z o z ie m c y w n o s ili f e r m e n t

w z a s ta rz a łe m e to d y p r o d u k c y jn e , m o d e r n iz u ją c te c h n ik ę p r o d u k c ji i o rg a n iz a c ję

p ra c y , n a le ż a ło b y się ró w n ie ż z a s ta n o w ić n a d ty m , czy p rz e z s a m f a k t p o s ia d a n e j

p rz e z sie b ie w o ln o śc i n ie w p ro w a d z a li o n i ró w n ie ż f e r m e n tu w p a n u ją c e w la ty -

f u n d iu m m a g n a c k im s to s u n k i fe u d a ln o -p a ń s z c z y ź n ia n e .

B a d a ją c p o ło ż e n ie c u d z o z ie m sk ic h w y k w a lifik o w a n y c h r z e m ie ś ln ik ó w w m a n u ­

f a k tu r z e u rz e c k ie j R a d z iw iłłó w p o s ta r a m y się z je d n e j s tr o n y p o g łę b ić w s z y s tk ie

u w z g lę d n io n e w li te r a tu r z e i o m ó w io n e w y żej z a g a d n ie n ia , a z d ru g ie j d o k o n a ć

p ró b y r o z w ią z a n ia n o w y c h , ta k i c h ja k sp o só b p rz y w ią z a n ia do p rz e d s ię b io rs tw a

w o ln y c h p ra c o w n ik ó w ,, w a lk i r o b o tn ik ó w z p rz e d s ię b io rc a m i o z a c h o w a n ie w o l­

n ości, s to s u n k u p ła c i w a r u n k ó w b y tu ró ż n y c h k a te g o r ii r o b o tn ik ó w w z a le ż n o śc i

od ic h p o c h o d z e n ia sp o łeczn eg o i w p ły w u n a p ła c e w a lk i k la s o w e j. W y ś w ie tle n ie

teg o , czy c u d z o z ie m c y p rz e z sa m f a k t p o s ia d a n e j w o ln o śc i w p r o w a d z a li f e r m e n t

w p a n u ją c e w la ty f u n d iu m m a g n a c k im s to s u n k i f e u d a ln o -p a ń s z c z y ź n ia n e , s ta n ie

się m o ż liw e d o p ie ro p o d o k ła d n y m p r z e a n a liz o w a n iu p o ło ż e n ia , w j a k i m z n a jd o ­

w a ła się w ró ż n y c h o k re s a c h lu d n o ś ć p a ń s z c z y ź n ia n a z a tr u d n io n a w m a n u f a k ­

tu rz e .

Z c h w ilą g d y A n n a z S a n g u s z k ó w k s ię ż n a R a d z iw iłło w a p o s ta n o w iła zało ż y ć

w U rz e c z u m a n u f a k tu r ę s z k ła i lu s te r , z a c z ę ła je d n o c z e ś n ie ta k j a k i w ie lu in n y c h

m a g n a tó w ro b ić s t a r a n ia o sp ro w a d z e n ie z z a g ra n ic y fa c h o w y c h m a js tr ó w . P ie r w s z a

lis ta p ła c y d la p r a c o w n ik ó w h u ty u rz e c k ie j p o c h o d z i z r. 1737, z a w ie r a o n a n a z w i­

sk a w y łą c z n ie w y k w a lifik o w a n y c h rz e m ie ś ln ik ó w c u d z o z ie m sk ic h , s p r o w a d z o n y c h

z z a g ra n ic y .

522

Z O FIA K A M IEŃ SK A

K o sz ta z w ią z a n e z tą a k c ją b y ły b a rd z o w y so k ie . P r z e b y w a ją c y w D re ź n ie w y ­

s ła n n ik k s ię ż n y Im ć P . W is z y ń sk i w y s ta w ił za sw ó j p o b y t z a g r a n ic ą g lo b a ln y r a ­

c h u n e k n a su m ę 4200 złp 17 g r. P o n ie k tó r y c h rz e m ie ś ln ik ó w p rz y b y w a ją c y c h do

k r a j u z o s ta ł w y s ła n y do G d a ń s k a s p e c ja ln y o p ie k u n , k tó r e m u p o le c o n o z o rg a n iz o ­

w a ć c a łą p o d ró ż i z w a lc z a ć w s z e lk ie n a s u w a ją c e się tr u d n o ś c i. D ro g a z G d a ń s k a

do m ie js c a p rz e z n a c z e n ia p r o w a d z iła p rz e z C z łu c h ó w i G ro d n o . K o s z ta p o d ró ż y

o b liczo n e z o s ta ły n a 4659 z łp 26 g r, w ty m z a w a r te b y ły p o z y c je n a s t r a w n e d la

w s z y s tk ic h lu d z i, f u r m a n k i, l e k a r s tw a itd . W y d a tk i Im ć P . S w in a rs k ie g o , s ta c ­

jo n u ją c e g o w C z łu c h o w ie w z w ią z k u ze s p r o w a d z a n ie m z z a g ra n ic y lu d z i, s p r z ę tu

i su ro w c ó w , w y n io s ły w c ią g u b liż e j n ie o k re ś lo n e g o c z a su 9608 z łp 20 g r . 11 W S a k ­

so n ii w ty m c zasie p r z e b y w a ł ró w n ie ż s e k r e ta r z k s ię ż n y K r e ti e n F r y d e r y k M a c h ­

n ic k i, w y ższy o fic ja lis ta b ia ls k i, m a ją c y n a d z ó r n a d w s z y s tk im i ta m te js z y m i m a n u ­

f a k t u r a m i 12.

W p ie r w s z y m rz u c ie p rz y b y ło 11 rz e m ie ś ln ik ó w . S ta n o w ili o n i p e łn ą z a ło g ę p o ­

tr z e b n ą d o p o k ie r o w a n ia p r a c ą w m a n u f a k tu r z e . N a czele za ło g i s t a ł m a j s t e r h u t n i k

J e r z y K a u fe lt. Z k o le i w y m ie n ić n a le ż y h u tn ik a K r y s t ia n a N a tu s z a , szlif i e r z a - r y -

s o w n ik a J a n a K rz y s z to fa M ü lle ra , d o z o ru ją c e g o z w ie rc ia d ła w c h ło d z ą c y m p ie c u ,

h u tn ik a G o tf r id a N a tu s z a , m a js tr ó w do p o le r o w a n ia F r y d e r y k a P e ts c h a i J a n a

D ro sza, m a js tr ó w s z lifie rs k ic h J a n a H e n r y k a W u n sz a i K a s p r a V ogla, p o d le w a c z a

z w ie rc ia d e ł J a n a K rz y s z to fa F le k a i sz lifie rz a f a s e tó w P io t r a M ik o ła ja B e r n a r d a .

P r a w ie w sz y sc y c u d z o z ie m c y p r z y b y li w r a z z ż o n a m i i d z ie ć m i, w y ją te k s ta n o w ił

K r y s tia n N a tu s z , k tó r e g o ż o n a p o z o s ta ła w S a k s o n ii je s z c z e p rz e z p e łn e d w a la ta .

G o tf r id N a tu s z i P io tr M ik o ła j B e r n a r d b y li n ie ż o n a c i. 15

10

lis to p a d a 1737 r. w s z y sc y z n a jd o w a li się ju ż w S łu c k u . P o n ie w a ż je s z c z e n ie

p rz y g o to w a n o d la n ic h o d p o w ie d n ic h p o m ie sz c z e ń a n i w P o h o śc ie , a n i w U rz e c z u ,

p o s ta n o w io n o z a tr z y m a ć ic h w D e re w n ie . D o p ie ro 5 i 6 g r u d n ia k il k a osób s k ie ro ­

w a n o d o m ie js c a p rz e z n a c z e n ia . W tr o s c e o z je d n a n ie so b ie n o w o p rz y b y ły c h fo lg o ­

w a n o im w e w s z y s tk im . M iille ro w i z ezw o lo n o n a d a ls z e p rz e b y w a n ie w D e re w n ie

ze w z g lę d u n a z ły s t a n z d ro w ia . W u n sz i F le k o c z e k iw a li n a le p s z ą p o g o d ę, a b y n ie

n a r a z ić s w y c h dziec i n a n ie w y g o d y p o d ró ż y , ró w n ie ż i D ro sc h p o z o s ta ł n a m ie js c u ,

b o m ia ł c h o ro w itą żo n ę. 6 sty c z n ia , g d y h u ta b y ła ju ż n a u k o ń c z e n iu , p o s ta n o w io n o

w s z y s tk ic h N ie m c ó w p rz e w ie ź ć do U rz e c z a , w ty m c e lu p rz y g o to w a n o w y g o d n e

sa n ie , d o b rz e p r z y k r y te , ż e b y c u d z o z ie m c y w ra z z ż o n a m i i d z ie ć m i m o g li o d b y ć

p o d ró ż b ez s z k o d y d la z d ro w ia . D la z a p e w n ie n ia c a łk o w ite g o b e z p ie c z e ń s tw a m ia ł

się n im i o p ie k o w a ć ż o łn ie rz n ie m ie c k i. 14

W U rz e c z u n a o s o b is ty ro z k a z k s ię ż n y w y s ta w io n o d la n ic h n o w y b u d y n e k m ie s z ­

k a ln y w p o b liż u s z lifie rn i i p o le r o w n i; s k ła d a ł się o n z 8 iz b i 8 a lk ie rz y , „ k a ż d a

iz b a a b y b y ła w p o p rz e k p o s ą ż n i 3, a a lk ie rz p o s ą ż n i 2,. p ie c w k a ż d e j iz b ie je d e n ,

a b y o g rz e w a ł iz b ę i a lk ie rz , w iz b ie k o m in e k d la p a le n ia d re w e k , a w a lk ie r z u p ie ­

c y k do g o to w a n ia je d z e n ia ... B u d y n k i je n e r a ln ie w s z y s tk ie w f o r w a r k u u rz e c k im

11 A . R . dz. X IX . R a c h u n e k g e n e r a ln y tr z y le tn i f a b r y k i z w ie rc ia d la n e j U rz e c k ie j

od m ie s ią c a m a ja r. 1737 aż d o m ie s ią c a m a j a r. 1740.

12 P r z y r e m b e 1: о. c., s. 39.

13 A . R. dz. X IX . T a r y f a p ie n ię d z y i o r d y n a r ii, w ie le n a r o k i n a m ie s ią c n a h u tę

z w ie rc ia d e ln ik ó w w D e re w n i p ła c ić i o d d a w a ć p o w in n o d e a n n o 1737.

FACHO W CY CUDZOZIEM SCY W M A N U FA K TU R A C H M AG NA C K ICH

523

m a j ą b y ć n a le ż y c ie re p a r o w a n e , a n a jb a r d z ie j p ie c e p o ty c h iz b a c h , g d z ie

b ę d ą

m ie s z k a ć N ie m c y m a js tr o w i e “ — p o le c a ła k s ię ż n a sw y m a d m in is tr a to r o m .15 W m ia ­

r ę z w ię k s z a n ia się lic z b y c u d zo ziem có w , z a tr u d n io n y c h w U rz e c z u , z m ie n ia ły się

ró w n ie ż w a r u n k i m ie s z k a n io w e . W s ty c z n iu 1738 r . p r z y b y ł do U rz e c z a m ły n a rz ,

N ie m ie c , K rz y s z to f L o tw e s s e r w r a z z ż o n ą , b u d o w a ł o n s z lifie rn ię i p o le ro w n ię . O d

1 5.V III. 1738 r., p r a c o w a ł t u t a j c ie ś la K rz y s z to f W iz n e r. W lu t y m 1739 r . p rz y s ła n y

z o s ta ł z B ia łe j s to la r z M a r c in S z u lc w r a z z ż o n ą , ró w n ie ż N iem iec. G r u p ę r z e m ie ś l­

n ik ó w n ie m ie c k ic h , z a tr u d n io n y c h w s a m e j m a n u f a k tu r z e , p o w ię k s z y li n a je s ie n i

1739 r . K r y s t ia n T e o d o r S z e rb e r , m a j s t e r s z lifie rs k i, k tó r y

p r z y b y ł

w r a z z żo n ą

i d w o jg ie m d zieci, i p o d m a js tr z y J a n A d a m E y c h a p fe l. W r . 1740 z a tr u d n io n y b y ł

w m a n u f a k tu r z e p o le r o w n ik A n d rz e j N in n e , a w r. 1741 je s z c z e J . K . T y c e d o „ m a ­

te r ia łó w i do in n e j r o b o ty “ . Ł ą c z n ie w r. 1741 z a tr u d n io n y c h b y ło 18 cu d zo ziem có w .

W te d y to, j a k w y n ik a z in w e n ta r z a sp o rz ą d z o n e g o w m a j u 1741 r., n a o d c in k u od

w o ło w e g o m ły n a do „ b e le g h a u z u “ z n a jd o w a ło się 8 b u d y n k ó w , z a m ie s z k a ły c h p rz e z

N ie m c ó w ; w k a ż d y m b u d y n k u m ie s z k a ło p o 2 rz e m ie ś ln ik ó w . S to la rz e słu c c y n a

k o s z t m a n u f a k tu r y z a o p a trz y li m ie s z k a n ia w e w s z y s tk ie n a jn ie z b ę d n ie js z e sp rz ę ty ,

a w ię c k a ż d y r z e m ie ś ln ik o tr z y m a ł 2 sto ły , je d e n do izb y , d r u g i do k o m o ry , 4 s to łk i

i ła w y d o k o ła k a ż d e j izb y . Ł ą c z n ie o d d a n o do u ż y tk u 19 w ię k s z y c h i m n ie js z y c h łó ­

że k . W k a ż d y m b u d y n k u z n a jd o w a ło się p o 8 d rz w i. O p ró cz te g o s z lifie rz c y ra tó w

m ia ł u sie b ie 2 w a r s z ta ty , a r y s o w n ik 1. P o z a ty m b u d y n e k z a m ie s z k a ły p rz e z N a -

tu s z ó w z a o p a trz o n o w 3 sto ły , 8 s to łk ó w , 5 w ię k s z y c h i m n ie js z y c h łó ż e k , ła w y d o ­

k o ła iz b y i 6 d rz w i. W n o w e j h u c ie , w m ie s z k a n iu T y c a , z n a jd o w a ł się 1 stó ł, 4 s to ł­

k i, 2 łó ż k a , ła w y d o k o ła iz b y i 1 w a r s z ta t. W b u d y n k u m a j s t r a h u tn i k a u m ieszczo n o

3 sto ły , 5 sto łk ó w , 2 łó ż k a , 1 k rz e s ło i ła w y w sz ę d z ie d o k o ła . 10

K s ię ż n a z a rz ą d z iła ró w n ie ż , a b y p a r o b c y z w ie ź li d rz e w o n a o p a ł d la c u d z o z ie m ­

ców . Z a p a s te g o d rz e w a m ia ł b y ć t a k d u ż y „ a b y w r a z w p ie c a c h i k o m in k a c h po

s ta n c ja c h o g ie ń n ie u s ta j ą c y m ó g ł b y ć “ . Z a o p a ł rz e m ie ś ln ic y m u s ie li w n o sić o p ła ty

d o s k a r b u k sią ż ę c e g o , g d y ż k s ię ż n a u w a ż a ła , że z a ro b k i ic h są t a k w y s o k ie w s to ­

s u n k u do c e n ry n k o w y c h , że n ic n ie u s p r a w ie d liw iło b y o b d a rz a n ia ic h d a rm o d r z e ­

w e m . 17

W p o ró w n a n iu do r z e m ie ś ln ik ó w k r a jo w y c h c u d z o z ie m c y m ie li w a r u n k i m ie s z ­

k a n io w e b a rd z o d o b re . N ie p o s ia d a li o n i lic z n y c h ro d z in . N a jlic z n ie js z e r o d z in y s k ła ­

d a ły się z m ę ż a , ż o n y i d w o jg a d z ie c i; n ie k tó r z y r z e m ie ś ln ic y

p r z y b y w a li

sa m i,

w ie lu p o s ia d a ło ty lk o ż o n y ; n a k a ż d e g o m a j s t r a p r z y p a d a ła iz b a i k o m o ra .

G d y w r. 1793 o p is y w a n o d o m y s k a rb o w e , w k tó r y c h m ie s z k a li m ie js c o w i p r a ­

co w n ic y , stw ie rd z o n o , że n p . s z lifie rz J e r z y Ł o b a c z z a jm o w a ł s t a r y b u d y n e k z b r u ­

só w z 1 iz b ą i sio n k a m i, w ra z z n im m ie s z k a ła ż o n a , sy n , sy n o w a i 4 w n u c z ą t, r a ­

z e m 8 osób. S z lifie rz M a te u s z S y lw e s tro w ic z z n a jd o w a ł się w p o d o b n y c h w a r u n ­

k a c h , o p ró cz ż o n y i m a łe g o d z ie c k a m ie s z k a ła z n im m a tk a , c z te re c h b r a c i i sio ­

s t r a , r a z e m 9 osób. S z u r (p alacz) H a rd z ie j S ta s iu k z a m ie s z k iw a ł w je d n e j iz b ie w ra z

15

j. w . D y sp o z y c ja p p . a d m in is tr a to r o m i p o d s ta ro ś c im p o f o lw a r k a c h w k s ię ­

s tw ie S łu c k im i K o p y ls k im b ę d ą c y c h d a n a w B ia łe j d n . 4 X - b r i s 1737 r.

18

A. R. dz. X IX , p o d d z. V— 2. I n w e n ta r z f a b r y k i U rz e c k ie j w r . 1741 sp o rz ą d z o ­

ny..., k . 7— 8 i 19— 21,

17 j.w . O r d y n a c ja d y sp o z y c ji f a b r y k i h u ty

U rz e c k ie j

z re g u lo w a n a ...

r . 1741,

6 m a ja .

52 4

Z O FIA K A M IEŃ SK A

z ro d z in ą , zło żo n ą z 8 osób. P o d o b n ie w y g lą d a ły w a r u n k i m ie s z k a n io w e p o z o s ta ły c h

p r a c o w n ik ó w .18

T a k j a k w e w s z y s tk ic h m a n u f a k tu r a c h , 19 ta k i w U rz e c z u o b c o k ra jo w c y z a ż ą d a li

za sw e u s łu g i n ie s ły c h a n ie w y g ó ro w a n e j z a p ła ty . K a u fe lt, m a j s t e r h u tn ik , s to ją c y

n a czele zało g i, o tr z y m a ł u p o s a ż e n ie n a jw y ż s z e , w y n o s z ą c e 1368 z łp ro c z n ie . K r y ­

s t ia n N a tu s z i M ü lle r o tr z y m a li po 1140 złp , p o z o s ta li rz e m ie ś ln ic y — p o 912 z łp .

N a jn iż s z e u p o s a ż e n ie o tr z y m a li G o tfr id N a tu s z — 608 z łp i B e r n a r d — 760 z łp j a k o

s a m o tn i, n ie o b a r c z e n i ro d z in a m i. W y so k o ść ty c h u p o s a ż e ń w y s tą p i z c a łą j a s k r a ­

w o śc ią n a tle w y n a g ro d z e ń , k tó r e o tr z y m a li c z ło n k o w ie a d m in is tr a c ji m a n u f a k tu r y :

b u d o w n ic z y J a g n i ą tk o w s k i — 400 złp, D z ie rd z ie je w s k i — 300 złp , o ra z pisarz: J o c h s z -

m a n — 400 złp, a je s z c z e b a rd z ie j n a tle w y n a g ro d z e ń

r z e m ie ś ln ik ó w

m ie js c o ­

w y c h — ry s o w n ik a H re h o re g o O w c z u k a , k tó r y p r a c ę sw ą ro z p o c z ą ł

w

1740 r .

i o tr z y m a ł za c a ły r o k 40 złp , o ra z M ik o ła ja D u b ic k ie g o — r y s o w n ik a , k tó r y o tr z y ­

m a ł 21 złp. 20

P o z a ty m o b y d w a j m ie li o tr z y m a ć g ro s z o w e o d w y ro b io n e g o sz k ła .

W r. 1744 D u b ic k i o tr z y m y w a ł ju ż w y n a g ro d z e n ie ro c z n e ; w y n o siło ono 156 z łp , p o ­

n a d to d o s ta w a ł jesz c z e 3 k o rc e i 6 o śm in ż y ta , 2 k o rc e i 4 o śm in y ję c z m ie n ia , 5 o śm in

g ry k i, 2 o śm in y i 4 g a r n c e g ro c h u o ra z 12 g a rn c y so li. D u b ic k i n ie b y ł p o d d an y m ,

k s ię c ia , b y ł o n szlach cicem , p ra c o w n ik ie m z w o ln e g o n a jm u . O w c z u k i D u b ic k i po­

s ia d a li ju ż w y s z k o le n ie zaw o d o w e , o b y d w a j p rz y b y li z h u ty n a lib o c k ie j. N ie w y k w a ­

lifik o w a n i p a r o b c y o tr z y m y w a li po 33 złp ro c z n ie i o r d y n a r ię s k ła d a ją c ą s ię z 3 k o r -

cy i 6 o śm in ż y ta , 1 k o rc a i 2 o śm in ję c z m ie n ia , 5 o śm in g ry k i, 2 o ś m in i 4 g a rn c y

g ro c h u o ra z 6 g a r n c y soli. 21

R ó w n ie ż n ie k tó r z y c u d z o z ie m c y o tr z y m y w a li o rd y n a r ię , t a k n p . K r y s t ia n T e o d o r

S z e rb e r, m a j s t e r sz lifie rs k i, k tó r e m u od p o ło w y s ie r p n ia 1742 r. p o d n ie s io n o p ła c ę

z 1140 z łp do 1368 złp, o tr z y m y w a ł jesz c z e p o c z ą w sz y o d r. 1743 o r d y n a r ię ro c z n ą

s k ła d a ją c ą się z 3 b e c z e k ż y ta , 2 b e c z e k ję c z m ie n ia , 1 b e c z k i g ry k i, Va b e c z k i g ro ­

ch u , 2 fa s e k m a s ła i 60 se ró w .22 W r. 1761 p o d n ie s io n o m u p o n o w n ie p e n s ję do w y ­

so k o ści 1800 złp , w te d y p r z e s ta ł o tr z y m y w a ć o r d y n a r ię .23

O r d y n a r ię

d o s ta w a li

ró w n ie ż rz e m ie ś ln ic y , z a tr u d n ie n i p rz y b u d o w ie s z lifie rn i i p o le ro w n i. K rz y s z to fo ­

w i L o ttw e s e r o w i do 506 złp 20 g r, d o d a w a n o je s z c z e 6 b e c z e k ż y ta , 6 b e c z e k ję c z ­

m ie n ia i 2 b e c z k i o w sa, a c ie śli K rz y s z to fo w i W iz n e ro w i do 253 złp 10 g r — 2 b e c z ­

k i ż y ta , 2 b e c z k i ję c z m ie n ia i 1 b e c z k ę o w sa. 24 S to la r z J a k u b W ize oprócz. 400 zip

p e n s ji p o c z ą w sz y od w rz e ś n ia 1742 r. o tr z y m y w a ł 6 b e c z e k ż y ta , 4 b e c z k i ję c z m ie n ia ,

18

A. R. dz. X IX , r. 1793. O p isa n ie z a b u d o w a n ia d o m ó w s k a r b o w y c h i w n ic h

m ie s z k a ją c y c h f a b r y k a n tó w .

10 K u l a : о. c., s. 64.

2“ A . R. dz. X IX . T a r y f a p ie n ię d z y i o r d y n a r ii, w ie le n a r o k i n a m ie sią c n a h u tę

z w ie rc ia d ln ik ó w w D e re w n i p ła c ić i o d d a w a ć w in n o d e a n n o 1737.

j.w . T a r y f a p e n s ji m ie s ię c z n e j, k w a r ta ło w e j i ro c z n e j, k tó r a się p ła c i lu d z io m h u t ­

n ý m z w ie rc ia d la n y m ... od 1 J a n . r . 1740 do d n ia 31 D ec. te g o ż ro k u .

21 A. R. dz. X IX . T a r y f a p e n s ji ro c z n e j, k w a r ta ło w e j i m ie się c z n e j, ja k o i o r d y ­

n a r i i ro c z n e j... s p is a n a w U rz e c z u d. 31 — X - b r i s 1744 r.

22 j.w . T a r y f a o r d y n a r ii ro c z n e j d la lu d z i b ę d ą c y c h p rz y f a b r y c e z w ie rc ia d la n e j

U rz e c k ie j w r. 1743.

23 j.w . T a b e la p e n s ji m ie się c z n e j i ro c z n e j ja k o te ż o r d y n a r ii ro c z n e j d la lu d z i

b ę d ą c y c h p rz y h u c ie f a b r y k i z w ie rc ia d la n e j U rz e c k ie j s p is a n a d. 1 — 7 -b r is 1763»

24 j.w . T a r y f a o r d y n a r ii ro c z n e j... od d n ia 1 J a n . r. 1740 d o d n ia 31

D ec. te g o ż

ro k u .

FACHOW CY CUDZOZIEM SCY W M A N UFA K TU R A C H M A G N A C KICH

525

2 b e c z k i o w sa, 1 b e c z k ę p sz e n ic y , 1 b e c z k ę g ry k i, Чг b e c z k i g ro c h u , 20 g a rn c y soli,

2 fa s k i m a s ła , 20 s e ró w i 1 w ie p rz a k a rm n e g o . 25

W m a n u f a k tu r z e p ra c o w a ły ró w n ie ż d w ie k o b ie ty , ż o n y m a js tr ó w sz lifie rs k ic h ,

W u n sz a i S z e r b e r a ; z a tr u d n io n e b y ły p r z y p o le r o w a n iu sz lifo w a n y c h ta f li lu s tr z a ­

n y c h . Z a ro b k i ic h w s to s u n k u do z a ro b k ó w m ie js c o w e j lu d n o ś c i p rz y m u s o w o n a j ­

m o w a n e j do p r a c y b y ły b a rd z o d u że. P o c z ą tk o w o p ra c o w a ły ty lk o d o ry w c z o , p ła c o n o

im od sz tu k i. L is ty p ła c y z la t 1741 i 1744 p r z e w id u ją d la k a ż d e j z n ic h po 300 7łp

ro c z n ie . 20 S u m a t a p o k r y w a się z is to tn ie z a ro b io n y m i p rz e z n ie p ie n ię d z m i. S z e r-

b e ro w a n p . w c ią g u s ie rp n ia i w rz e ś n ia 1744 r. w y p o le ro w a ła 35 t a f li d łu g o ś c i od 8

d o 37 c ali, o tr z y m a ła za to 45 z łp 28 i 2/3 gr., p o d o b n ą su m ę o tr z y m a ła W u n sz o w a .

W p a ź d z ie rn ik u i lis to p a d z ie t.r. S z e rb e r o w a w y p o le ro w a ła 61 t a f li d łu g o ś c i od 7

c a li do 38, o tr z y m a ła 73 z łp 15 i 1/3 g r, W u n sz o w a — 64 ta f le od 7 c a li do 36 i o tr z y ­

m a ła 70 z łp 28 g r. 27 O d 1 s ie r p n ia 1744 r. do 1 s ie r p n ia 1745 r. S z e rb e r o w a o tr z y m a ła

300 z łp 14 g r, W u n sz o w a 299 z łp 16 g r, ra z e m 600 z łp .28 O s ta tn i r a z z a n o to w a n o

w r a c h u n k a c h m a n u f a k tu r y p o z y c ję n a p o k ry c ie p r a c y W u n sz o w e j w lu ty m 1746 r.

a S z e rb e r o w e j w m a r c u 1747 r. 20

P o m im o teg o , że p r a c a w m a n u f a k tu r z e ro z p o c z ę ła się d o p ie ro w p ie r w s z y c h m ie ­

sią c a c h 1738 r., w sz y sc y rz e m ie ś ln ic y o tr z y m y w a li p e łn e u p o s a ż e n ie p o c z ą w sz y od

w rz e ś n ia 1737 r. łą c z n ie w w y so k o śc i 918 z łp 10 g r m ie się c z n ie .30 Ż o n ie K r y s tia n a

N a tu s z a , k tó r a p rz e b y w a ła w S a k so n ii, p rz e s y ła n o co m ie sią c do D re z n a 47 złp 15

g r aż do k o ń c a lis to p a d a 1739 r. 31

S tw a r z a n ie w y ż e j o p is a n y c h w a r u n k ó w d la p rz y b y w a ją c y c h z z a g ra n ic y w y k w a ­

lifik o w a n y c h rz e m ie ś ln ik ó w b y ło w ie lk im w y ło m e m w r a m a c h s to s u n k ó w p o d -

d a ń c z o - p a ń s z c z y ź n ia n y c h p a n u ją c y c h w d o b ra c h ra d z iw iłło w s k ic h . A n n a R a d z i­

w iłło w a szła n a w sz e lk ie u s tę p s tw a i g o to w a b y ła p o n ie ś ć w sz e lk ie k o sz ta , b y le

ty lk o ro zp o c z ą ć p r a c ę w z a p la n o w a n e j p rz e z sie b ie i z a k ro jo n e j n a w ie lk ą s k a lę

m a n u f a k tu r z e sz k ła i lu s te r.

I s tn ie ją c e je d n a k w ło n ie u s t r o ju fe u d a ln e g o sp rz e c z n o śc i, z a r y s o w u ją c e się co­

r a z b a rd z ie j w m ia r ę n a r a s ta n i a u k ła d u k a p ita lis ty c z n e g o , w y s tą p iły z c a łą j a s k r a ­

w o śc ią i w m a n u f a k tu r z e u rz e c k ie j, d o p ro w a d z a ją c do w y ra ź n y c h ro z b ie ż n o śc i m ię ­

d zy d ą ż e n ia m i w ła ś c ic ie la m a n u f a k tu r y i sp ro w a d z o n y m i z z a g ra n ic y rz e m ie ś ln ik a ­

m i, k tó r z y s t a r a li się b ro n ić p rz e d z a m a c h e m f e u d a ła n a ic h w o ln o ść.

25 j.w . P e n s ja i o r d y n a r ia s to la rz o w i J a k u b o w i W y żo w i p o s ta n o w io n a w B ia łe j

d. 15 J u l ii 1742 r.

26 A . R. dz. X IX . I n w e n ta r z z r. 1741 o ra z T a r y f a p e n s ji r o c z n e j; k w a r ta ło w e j

i m ie się c z n e j... s p is a n a w U rz e c z u d. 31 X - b r i s 1744 r.

27 j.w . R e je s t r sz k ła s z m e rg lo w a n e g o , od k tó r e g o sz k ła za r o b o tę N ie m k in io m

p ła c o n o od s z tu k i w r. 1744... (ja k o i p rz e d ty m p łaco n o ).

j.w . E k s p e n s p ie n ię d z y w fa b r y c e z w ie rc ia d la n e j U rz e c k ie j od d. 1. A u g . do

d. 31 X - b r i s r. 1744.

28 j. w . P e r c e p ta i e k s p e n s a p ie n ię d z y w f a b r y c e z w ie rc ia d la n e j U rz e c k ie j... od

d. 1 A u g u s ta r. 1744 do d. 1 A u g . 1745 r.

29 j.w . P rz y c h ó d i ro z c h ó d p ie n ię d z y ... R o zch ó d p ie n ię d z y n a w y p ła c e n ie p e n s ji

m ie się c z n e j... ja k o te ż n a in n e e k s p e n s a fa b r y c z n e r. 1745 m ie s ią c a O c to b ra .

30 j.w . E k s p e n s a n a f a b r y k ę h u ty z w ie rc ia d la n e j w U rz e c z u z a ło ż o n e j o d N ov.

a d 1737 z a c z y n a ją c , a k o ń c z ą c d o d. 1 J u l ii 1738.

31 j.w . E k s p e n s a n a f a b r y k ę h u ty z w ie rc ia d la n e j w U rzeczu ... a J u lio a. 1739

a d J u liu m a. 1740.

5 2 6

ZIOFIA K A M IEŃ SK A

Z a r a z p o p rz y b y c iu do U rz e c z a w sz y sc y rz e m ie ś ln ic y m u s ie li zło ży ć p rz y s ię g ę n a ­

s tę p u ją c e j tr e ś c i:

J a N .N. P rz y s ię g a m P a n u B o g u W sz e c h m o g ą c e m u w T ró jc y Sw . J e d y n e m u

n a ty m , iż j a p o d j ą w s z y s ię słu ż y ć J O K się ż n ie J e jm c i P a n i m o je j z a m a g i­

s t r a k u n s z tu m o je g o d o f a b r y k i z w ie rc ia d ln ia n e j ze w s z e lk ą w ie rn o ś c ią , p iln o ś ­

c ią i p o c z c iw o śc ią słu ż y ć je j b ę d ę a n a ty m ja k o w te j f a b r y c e , k t ó r a in e x e r

do m n ie n a le ż ą c a m a m się ta k o b c h o d z ić a b y n ic w sz k o d ę n ie szło i z te g o

w s z y s tk ie g o co m ie ć w r ę k u m o im m a m i m ie ć b ę d ę n ic n a sw ó j a n i n a kogo'

in n e g o o b ra c a ć p o ż y te k n ie m a m i n ie p o w in ie n b ę d ę i k tó r e n b y k o lw iek .

z n a s n a k rz y w d ę i u s z c z e rb e k s k a r b u p a ń s k ie g o p o s te m p o w a ł i k rzy w d ził,,

o ta k o w y m k a ż d y z n a s w ie d z ą c z a ra z J O K s ię ż n e j J e jm c i P a n i n a s z e j i p r z e ­

ło ż o n y m n a s z y m o z n a jm ić p o w in n i b ę d z ie m y , i ty c h ż e p rz e ło ż o n y n a d so b ą

w e w s z y s tk im ic h o b s e rw o w a ć b ę d ą , a że ju r g ie l ta ro c z n e b ie r z e m y n ie od

ro b o ty , p rz e to w ro b o c ie k u n s z tu m o je g o c z a su n a d a r e m n ie tr a c ić n ie b ę d ę ,

a le ile ty lk o m o ż n o śc i a b y m r o b o ty n ie o m ie s z k iw a ł s t a r a ć się b ę d ę i lu d z ie

a b y n ie p ró ż n o w a li p rz e s trz e g a ć b ę d ę , m a t e r i a ły w sz e lk ie d o f a b r y k i n a le ż ą c e

o szczęd zać i s z k o d y sc z y rz e i ż y c z liw ie p rz e s trz e g a ć b ę d ę , z ta f la m i w r o b o ­

c ie z o s ta ją c e m i u m n ie w s z e lk ą o stro ż n o ść , a b y w sz k o d ę n ie szły , p iln ie s ta ­

r a n i a p r z y k ła d a ć b ę d ę i ty m f a b r y k ę k u n s z tu m o je g o do j a k n a jd o s k o n a ls z e j

p e rf e k c y i p rz y w ie ś ć s t a r a ć się b ę d ę . C h ło p c ó w do n a u k i m n ie z d a n y c h szcze­

rz e a p lik o w a ć b ę d ę , t a k j a k sa m u m ie m . N a ty m w s z y s tk im ja k o s p r a w ie d li­

w ie p rz y s ię g a m , t a k m i P a n ie B oże d o p o m ó ż i n ie w in n a M ę k a C h r y s tu s a P a n a

N aszeg o A m e n . 32

P rz y s ię g a z o b o w ią z y w a ła do b e z w z g lę d n e j w ie rn o ś c i d la R a d z iw iłłó w , w y tę ż o ­

n e j p r a c y w im ię ic h in te r e s ó w i k o rz y ś c i, a je d n o c z e ś n ie

r o z b ija ła

s o lid a rn o ś ć

w ś ró d rz e m ie ś ln ik ó w , s k ła n ia ją c ic h do w z a je m n e g o sz p ie g o w a n ia i d o n o s ic ie ls tw a ;

p o n a d to u ja w n ia ła ró w n ie ż d ą ż e n ie m a g n a ta do sz y b k ie g o u n ie z a le ż n ie n ia się od

u c ią ż liw e j i k o s z to w n e j,

w o ln ó n a je m n e j

siły

ro b o c z e j.

C h ło p c y r e k r u tu j ą c y się

z m ie js c o w e j lu d n o ś c i p o d d a n e j, w y u c z e n i p rz e z fa c h o w c ó w , m ie li w n a jb liż s z e j

p rz y s z ło śc i u m o ż liw ić m u w y z w o le n ie się od te g o e le m e n tu . J a k ju ż w ia d o m o , je s t

to z ja w is k o s p o ty k a n e p o w sz e c h n ie . 83 N ic w ię c te ż d z iw n eg o , że n ie w sz y sc y r z e ­

m ie ś ln ic y g o to w i b y li do p o w z ię c ia teg o ro d z a ju z o b o w ią z a n ia . K r y s tia n , G o ttf r id

i J e r z y N a tu s z o w ie n ie z g o d zili się k a te g o r y c z n ie n a zło ż e n ie te j p rz y s ię g i.

S p r a w a k s z ta łc e n ia u c z n ió w sp o ś ró d lu d n o ś c i m ie js c o w e j b y ła w U rz e c z u w p e ł­

n i re a liz o w a n a . W m a j u 1741 A n n a R a d z iw iłło w a p rz y d z ie liła do p o m o c y p is a rz o w i

h u tn ic z e m u p is a rc z y k a Ś m ig ie lsk ie g o sw o je g o p o d d a n e g o z e S ła w a ty c z . P o n ie w a ż

Ś m ig ie ls k i u w a ż a n y b y ł z a z d o ln e g o i p o s ia d a ł u m ie ję tn o ś ć p is a n ia , k s ię ż n a p o le ­

ciła m u , a b y a p lik o w a ł p rz y n a jb a r d z ie j w y k w a lifik o w a n y m m a js tr z e s z lifie rs k im

K r y s tia n ie S z e rb e rz e .34 P o z a ty m S z e r b e r m ia ł je s z c z e p rz y d z ie lo n y c h d w ó c h c h ło p ­

ców , .k tó r y c h „ p rz y o b ie c a ł... d o s k o n a le w y u c z y ć t a k w r y s o w a n iu ja k o i w s z lifo w a ­

n iu p o d łu g k o n t r a k t u sw eg o tr z y le tn ie g o , tu d z ie ż w ro b o c ie ta k , j a k s a m u m ie ró ż ­

n e r o b o ty “ . M ia ł o n b y ć z a to d o d a tk o w o w y n a g ro d z o n y . S z e rb e r o d p o w ie d z ia ln y b y ł

32 A. R . dz. X IX , p o d d z. V —2. I n w e n ta r z f a b r y k i U rz e c k ie j w r . 1741, sp o rz ą d z o ­

n y in M a jo . J u r a m e n t m a g is tr ó w fa b r y k i, k . 23.

33 K u l a : о. c., s. 65.

S4

A . R. dz. X IX , p o d d z. V —2. O r d y n a c ja d y sp o z y c ji f a b r y k i h u ty

U rz e c k ie j

u re g u lo w a n a ... r. 1741 m - c a m a ja 6 d n ia...

FACHO W CY CUDZOZIEM SCY W M A N UFA K TU R A C H M A G NA C KICH

5 2 7

ró w n ie ż za to , a b y p o z a d w o m a p a ro b k a m i, k tó r z y b y li ju ż w y s z k o le n i w p o le r o w a ­

n iu s z k ła z w ie rc ia d la n e g o , w y u c z y ć p o le r o w a n ia jesz c z e d w ó c h in n y c h p a ro b k ó w .

W y n ik a ło to z d ą ż e n ia R a d z iw iłło w e j do z a b e z p ie c z e n ia się n a p rz y s z ło ś ć ; p r a c a

w m a n u f a k tu r z e n ie m o g ła b y ć n ig d y p rz e r y w a n a , w ra z ie c z y je jś c h o ro b y p o w in n o

b y ć p r z e w id z ia n e z a s tę p s tw o . U z n a n o ró w n ie ż z a rz e c z n ie d o p u s z c z a ln ą , a b y n a p o ­

le r o w a n ie s k a r b k s ią ż ę c y p o n o sił w y d a tk i t a k d u że, j a k w ty c h la ta c h , k ie d y m u ­

sia n o p o słu g iw a ć się p r a c ą N ie m e k . I n s tr u k c j a z r . 1749 z o b o w ią z y w a ła p o n a d to

p is a rz a m a n u f a k tu r y J o h s z m a n a do p r z e s tr z e g a n ia „ a b y m a js tr o w ie u c z n io m sw y m

k u n s z t sw ó j n a le ż y c ie i d o s k o n a le p o k a z y w a li i do ro b ie n ia p iln y m i b y ć ro z k a z y ­

w a li“ .35 P rz y s z ły c h m a js tr ó w sz k o lo n o w e w s z y s tk ic h d z ie d z in a c h . W r. 1740 S z e r -

b e r, m a j s t e r sz lifie rs k i, k s z ta łc ił S ie m io n a P io tro w ic z a ; M ü lle r, s z lifie rz - ry s o w n ik —

D z ie m ia n a K u r y le n ię ; F le k , p o le w a c z z w ie rc ia d e ł — W a sila S u k a c z a ; p ó ź n ie j r ó w ­

n ie ż I h n a t a K o rz e n io w s k ie g o ; w re s z c ie B e r n a r d , sz lifie rz f a s e tó w — C y m o c h a M o -

h ile w ic z a .30 W r. 1744 S z e rb e r m ia ł d w ó c h u c z n ió w — J e r z e g o D u b ic k ie g o i M a c ie ja

S ile o n a , w tr z y l a t a p ó ź n ie j p r z y b y ł je s z c z e A le k s a n d e r S a m s e w ie z . W r o k u 1750

u c z n ia m i w szlif ie r n i, k ie r o w a n e j p rz e z S z e r b e r a, b y li: J a n K o c h a n o w ic z , H ie ro n im

B ie lk ie w ic z , a w tr z y la t a p ó ź n ie j je s z c z e i P a u lu k M a le jo w ic z , n a s tę p n ie r y s o w n ik

P io tr D u b ic k i

i

H ie ro n im

H o łu b o w ic z .37

R e z u lta ty

s z k o le n ia

b y ły o czy w iste.

W r . 1740 n a 58 p ra c o w n ik ó w m a n u f a k tu r y n ie lic z ą c a d m in is tr a c ji b y ło 18 cu d z o ­

ziem ców , w r. 1746 n a 63 p ra c o w n ik ó w — 5, w r. 1760 n a 78 — 1, w m a r c u 1765 r.

n a 54 p r a c o w n ik ó w n ie b y ło ju ż a n i je d n e g o c u d z o z ie m c a .38

E le m e n t p rz y b y ły z z a g ra n ic y p o d w z g lę d e m sw e j w a rto ś c i p r z e d s ta w ia ł się b a r ­

dzo ró ż n ie . J e r z y K a u fe lt, s to ją c y n a czele z a ło g i b y ł s t a r y i c h o ry .39

W s ie r p n iu

1746 r . s tw ie rd z o n o , że ze w z g lę d u n a w ie k n ie n a d a je się do p ra c y , że „ z o s ta je

w słab o ści, że p u c h n ie i n ie m o że w y d o ła ć t a k cię ż k ie j ro b o c ie “ . K a u f e lt z w ró c ił się

z re s z tą s a m z p ro ś b ą o z w o ln ie n ie go z p ra c y . I s to tn ie od w rz e ś n ia 1746 r. p r z e s ta ł

p ra c o w a ć w m a n u f a k tu r z e .40

N a czoło z a ło g i w y s u n ą ł się K r y s tia n T e o d o r

S z e rb e r ,

m a j s t e r

sz lifie rs k i. 18

s ty c z n ia 1742 r. A n n a R a d z iw iłło w a z a rz ą d z iła , co n a s tę p u je :

„ I n ty m u ję ty m o rd y n a n s e m m o je m w s z y s tk im f a b r y k a n to m i m a js tr o m

f a b r y k i m o je j u rz e c k ie j, iż z w a ż y w sz y w ie lk i n ie p o r z ą d e k m ię d z y n im i z

ок.э-z ji d is s p o ок.э-z y c ji p is a rок.э-z ó w w r o ок.э-z d a w a n iu r o b o ty m a js tr o m , g d y

w

ty m e x -

p e r je n c ji s a m i n ie m a ją , c h c ą c w s z y s tk o w n a le ż y ty tr y b w p ro w a d z ić , z le c iła m

T h e o d o ro w i S z e rb e ro w i a u f f m u n d ir o w i te jż e f a b r y k i m o je j, a b y w sz e lk ie

r o b o ty t a k f a b r y k a n to m ja k o i in n y m r z e m ie ś ln ik o m do f a b r y k i z w ie r c ia d la ­

n e j n a le ż ą c y m ro z d a w a ł, i d o z ó r p iln y m ia ł, a b y w s z y s tk o p o rz ą d n ie i n a le ż y ­

35

A . R. dz. X IX , p o d d z. V— 2. D y sp o z y c ja do f a b r y k i U rz e c k ie j p o d a je się, w e ­

d łu g k tó r e j m a j ą d y s p o n o w a ć i p o strz e g a ć .

30

j.w . dz. X IX . T a r y f a p e n s ji m ie się c z n e j, k w a r ta ło w e j i ro c z n e j, k tó r ą się p ła c i

lu d z io m h u tn y m z w ie rc ia d la n y m z a c z ą w sz y o d 1 J a n . r. 1740 do d. 31 D ec. tegoż,

ro k u .

37

j.w . T a r y f a p e n s ji ro c z n e j i m ie się c z n e j z l a t 1744, 1747, 1750, 1751

i

1759.

88

j.w . T a b e le p ła c y z l a t 1740, 1746— 47, 1760— 61, 1764— 65.

39 A. R. dz. X IX , p o d d z . V·—2. I n w e n ta r z f a b r y k i U rz e c k ie j w r . 1741 s p o rz ą d z o ­

n y in m a j o. J u r a m e n t j.w ., k . 23.

40 A . R. dz. X IX , P is m a z r a p o r ta m i J . Ś m ig ie lsk ie g o i T. D z ie rd z ie je w s k ie g o

do X P a n a . 24 s ie rp n ia 1746 r.

;528

Z O F IA K A M IEŃ SK A

cie ro b io n e b y ło i p rz e z n ie d b a ls tw o k tó re g o m a j s t r a ro b o ty f a b r y c z n e

w s tr ę tu ja k o w e g o n ie b ra ły , p rz y k a z u ję za ty m , a b y fa b r y k a n c i i w sz y sc y r z e ­

m ie ś ln ic y c o k o lw ie k te n ż e a u f f m u n d ir e r d y s p o n o w a ć b ęd zie , o n eg o s łu c h a li,

i w e d łu g je g o in f o r m a c ji r o b o ty sw o je s p r a w o w a li, p is a rz e , a b y m u zaw sze

w e w s z y s tk im p o m o c n i b y li i b u d o w n ic z y b e z w sz e lk ie j sp rz e c z k i i p rz e s z k o d y .

S a m z a ś a u f f m u n d ir e r re f e r o w a ć się zaw sz e m a do d ir e k to r a J P a n a B a c h s tr o -

m a i z n im się w e w s z y s tk im zn o sić p o w in ie n b ę d z ie “ .41

W p o ło w ie 1742 r. S z e rb e r u d a ł się do B ia łe j, p o p o w ro c ie do U rz e c z a p rz e d s ta w ił

n o w ą u m o w ę , n a p o d s ta w ie k tó r e j p o d n ie s io n o m u p o b o ry d o w y so k o śc i p e n s ji, ja k ą

p o b ie r a ł K a u f e lt, o tr z y m y w a ł w ię c o d tą d 1368 z łp ro c z n ie .42 B y ł to o k re s , w k tó r y m

m ó g ł o n je s z c z e d y k to w a ć w a r u n k i i s ta w ia ć n o w e w y m a g a n ia . S z e rb e r s ta ł się

ja k g d y b y d y r e k to r e m te c h n ic z n y m c a łe j m a n u f a k tu r y . G d y M ic h a ł K a z im ie rz R a ­

d z iw iłł w r. 1745 o d d a ł m a n u f a k tu r ę w z a rz ą d m a jo ro w i g a rn iz o n u i k o m e n d a n to w i

fo r te c y s łu c k ie j K ö n ig se c k o w i i z le c ił w s z y s tk im p ra c o w n ik o m b e z w z g lę d n e p o s łu s z e ń ­

stw o w s to s u n k u do n ieg o , p o s ta w ił S z e rb e r a w h ie r a r c h i i p r a c o w n ik ó w n a p ie r w s z y m

m ie js c u w y m ie n ia ją c go p rz e d p is a r z a m i „ fa b r y c z n y m i“ .43 I n s tr u k c ja t a z r. 1749

p rz e s trz e g a ła w s z y s tk ic h m a js tr ó w p rz e d w y s tę p o w a n ie m p rz e c iw k o w o li z a ró w n o

b u d o w n ic z e g o i p is a rz y , ja k i s z lifie rz a S z e rb e r a , k tó r y b y ł p o w o ła n y do p rz y d z ie la ­

n ia w s z e lk ic h p r a c w m a n u f a k tu r z e . K to b y o śm ie lił się o k a z a ć im n ie p o s łu s z e ń s tw o

lu b „ sło w y n ie g o d z iw y m i n a o n y c h ta rg a ć ... ta k o w y m a w p a d a ć w s z tro f p ó łm ie -

sięczn y , k tó r y do k a s y f a b r y c z n e j m a b y ć w ło ż o n y “ . S z e r b e r m ia ł d o s ta rc z a ć do

d z ia łu w y r o b u z w ie rc ia d e ł m o d e li i a b ry s ó w , „ p o strz e g a ć , a b y m a js tr o w ie sw y c h

u c z n ió w d o s k o n a le u c z y li i s a m i w sw o je j ro b o c ie p iln y m i byli..., a b y w ty m m ia ł

p iln e s ta r a n ie , g d y b y z w ie rc ia d ła n ie zaw sz e je d n a k im fa s o n e m b y ły ro b io n e , ale

co ra z g d y b y in s z y m m o d e lu sz e m , j a k n a jm o d n ie js z y m i n a jp ię k n ie js z y m fo r m o w a ł“ .

S z e r b e r b y ł o d p o w ie d z ia ln y w ra z ' z p is a rz a m i J o h s z m a n e m i Ś m ig ie ls k im o ra z

b u d o w n ic z y m D z ie rd z ie je w s k im z a p ro w a d z e n ie r e j e s t r u p rz y c h o d u i R o zch o d u

z w ie rc ia d e ł i d ro b n e g o sz k ła o ra z za w z o ro w y p o rz ą d e k w m a n u f a k tu r z e , a b y s k a r b

k s ią ż ę c y n ie p o n ió s ł ż a d n e j s t r a t y „ p rz e z co b y za to m ie li ciężk o o d p o w ia d a ć “ 44.

S z e r b e r p r a c o w a ł w m a n u f a k tu r z e u rz e c k ie j b ez p r z e r w y p rz e z 26 l a t aż do sa m e j

-śm ierci, u m a r ł w m a r c u 1765 r.

D ru g ą z k o le i w a ż n ą

o so b isto ś c ią w d z ie d z in ie

te c h n ik i

p r o d u k c y jn e j s ta ł się

G o ttf r id N a tu s z , k tó r y p r z y b y ł do U rz e c z a ja k o p o d m a js tr z y w y s p e c ja liz o w a n y

w n a b ie r a n iu sz k ła n a d u d k i (a u fn e m e r ). W m a ju 1742 r. o d sz e d ł o n z m a n u f a k tu r y

z n ie w ia d o m e g o p o w o d u i w n ie w ia d o m y m k ie r u n k u , p o w ró c ił w s ty c z n iu 1743 r.

M u s ia ł b y ć u w a ż a n y za c e n n e g o p ra c o w n ik a , s k o ro w r. 1744 p o d n ie s io n o m u

p ła c ę z 608 z łp ro c z n ie do 912 złp , a g d y w s ie r p n iu 1746 r. z w a ln ia n o z p r a c y K a u -

fe lta , z w ró c o n o się w ła ś n ie do n ie g o z z a p y ta n ie m , czy je s t z d o ln y do teg o , a b y z a ­

s tą p ić u s tę p u ją c e g o m a j s t r a w ty m sto p n iu , „żeb y h u tn a r o b o ta w ta f la c h z w ie r ­

41 j.w . O rd y n a n s X . A. R a d z iw iłło w e j, D a tt w z a m k u B ia ls k im d. 18 J a n u a r ii

r . 1742.

42 A . R. dz. X IX . P rz y c h ó d p ie n ię d z y ... z i n t r a t JO X ... R a d z iw iłło w e j k a n c le r z y -

n e j W W X L it... n a e k s p e n s a f a b r y k i z w ie rc ia d la n e j U rz e c k ie j... P rz y c h ó d p ie n ię d z y

n a ^ f a b r y k ę U rz e c k ą od S. J a n a po S. J a n 1743 o ra z i ro zch ó d .

43 j.w . P is m o M ic h a ła K a z im ie rz a R a d z iw iłła . D a tt w P o k rz y w n e j d. 25 J u n ii

1745 r.

44 A . R. dz. X IX . D y sp o z y c ja do f a b r y k i U rz e c k ie j p o d a je się, w e d łu g k tó r e j

m a ją d y s p o n o w a ć i p o strz e g a ć , r. 1749.

FACHOW CY CUDZOZIEM SCY W M A N UFA K TU R AC H M A G NA C K ICH 5 2 9

c ia d la n y c h szk o d y n ie m ia ła “ . N a tu s z m u s ia ł b y ć b a rd z o p e w n y sw o ic h m ożliw o ści,

o ś w ia d c z y ł b o w ie m b e z w a h a n ia , że „ ż a d n e j s z k o d y n ie b ę d z ie ja k o p rz y m a js trz e ,

t a k i b ez m a j s t r a m o ż e m r o b ić “ 4δ.

P o d n ie s io n o m u w ó w c z a s p ła c ę d o 1216 złp

ro c z n ie . N a tu s z o b ją ł k ie r o w n ic tw o d z ia łu w y ro b u ta f li z w ie rc ia d la n y c h , p o d le g a li

m u b e z p o ś re d n io h u tn ic y , k tó r z y p rz y g o to w y w a li z e s ta w do w y ta p ia n ia m a s y s z k la ­

n e j („ p o s ta n o w ie n i do z a s y p y w a n ia m a te r ii do g a r k ó w “ ). O d u m ie ję tn e g o w y k o ­

n a n ia z e s ta w u p rz y z a c h o w a n iu w ła ś c iw y c h p ro p o r c ji je g o części s k ła d o w y c h z a ­

le ż a ła ja k o ś ć w y p ro d u k o w a n y c h lu s te r . N a tu s z p o s ia d a ł w id o c z n ie ta je m n ic ę w y ­

tw a r z a n i a w te j d z ie d z in ie , s k o ro jeg o w ła ś n ie u c z y n io n o o d p o w ie d z ia ln y m z a te n

d z ia ł p ro d u k c ji. D o o b o w ią z k ó w N a tu s z a n a le ż a ło d o g lą d a n ie , „ a b y p o rz ą d k ie m

d o b ry m h u tn a ro b o ta * sz ła “ . P o z a s y p a n iu m a t e r i i do g a rk ó w k o le jn o p o d w ó c h

h u tn ik ó w m ia ło d o zo ro w ać, a b y p a la c z e b e z p r z e r w y i d o b rz e p a lili w p ie c u . N a tu s z

i p o d m a js trz y , k tó r y n a b ie r a ł m a s ę s z k la n ą n a d u d k i, b y li o so b iście o d p o w ie d z ia ln i

za to, a b y w ta f la c h z w ie rc ia d la n y c h n ie b y ło p ę c h e rz y . W s z y s tk ic h p ra c o w n ik ó w

o b o w ią z y w a ło b e z w z g lę d n e p o s łu s z e ń s tw o w s to s u n k u d o m a j s t r a ; za z ła m a n ie d y ­

s c y p lin y k a r a n o p la g a m i lu b n ie w y p ła c a n o m ie się c z n e j p e n s ji.46 N a tu s z p r a c o w a ł

V/ h u c ie u rz e c k ie j p ra w ie 21 la t, p o z o sta ł w n ie j t a k ja k i S z e rb e r do śm ie rc i, tzn .

do c z e rw c a 1758 r. W m ia r ę u p ły w u la t c o ra z m n ie j go c e n io n o . W y n ik a to ze s to p ­

n io w e g o o b n iż a n ia m u p ła c y ; w r. 1748 o tr z y m y w a ł t a k j a k p o p rz e d n io 912 z łp ro c z ­

n ie , p rz e z n a s tę p n e d w a l a t a — po 608 złp, a p rz e z o s ta tn ie 5 l a t p o 304 z łp .47

P o z a d w o m a w y ż e j w y m ie n io n y m i rz e m ie ś ln ik a m i ty lk o jesz c z e d w a j c u d z o z ie m c y

b e z p o ś re d n io z a tr u d n ie n i p rz y w y ro b ie sz k ła d łu g ie l a t a s p ę d z ili w m a n u f a k tu r z e

R a d z iw iłłó w . B y li n im i J o h a n H e n r y k W u n sz, m a j s t e r sz lifie rs k i, k tó r y p r a c o w a ł

b e z p r z e r w y od r. 1737 do c z e rw c a 1754 r., tz n . 17 l a t i J a n A d a m E y c h a p fe l, p o d ­

m a j s tr z y S z e rb e r a , k tó r y p r a c o w a ł p rz e z 15 la t. D a lsz e ic h lo sy n ie są b liż e j z n a n e .

O k re s p rz e b y w a n ia w m a n u f a k tu r z e in n y c h r z e m ie ś ln ik ó w b y ł z n a c z n ie k ró ts z y .

P e ts z , D ro sz, F le k , M ü lle r, F o g e l i B e r n a r d p ra c o w a li n ie d łu ż e j j a k p o 3 la ta . N a ­

leże li o n i do g r u p y sa m o w o ln y c h i źle p r a c u ją c y c h rz e m ie ś ln ik ó w . J u ż 6 s ty c z n ia

1738 r. p o w ia d o m io n o A n n ę R a d z iw iłło w ą , że „ N ic o la u s B e r n h a r d , s z lifie rz fa s e tó w ,

p o ta je m n ie , n ie o p o w ie d z ia w sz y się p o je c h a ł z F o g e le m do B ia łe j“ , p e n s ja je g o zo­

s ta ła z a tr z y m a n a w s k a r b ie aż d o je g o p o w ro tu .48 F o g e l b y ł w e z w a n y w lis to p a ­

dzie 1737 r. p rz e z A n n ę R a d z iw iłło w ą do B ia łe j w c e lu

sp o rz ą d z e n ia w h a m e r n i

n a rz ę d z i d o w ie lk ie j

h u ty .49 W m a j u 1741 r. d o n ie s io n o k się ż n ie , że F o g e l z o s ta ł

w y d a lo n y ze s z lifie rn i, t e n sa m lo s m ia ł s p o tk a ć s ta re g o P e ts z a i B e r n a r d a za s z k o ­

45 j.w . P is m a z r a p o r ta m i J. Ś m ig ie ls k ie g o i T. D z ie rd z ie je w s k ie g o do X P a n a

24 s ie rp n ia 1746 r.

46 A . R. dz. X IX . D y sp o z y c ja do f a b r y k i U rz e c k ie j p o d a je się, w e d łu g k tó r e j

m a ją d y s p o n o w a ć i p o strz e g a ć , r . 1749.

47 N a le ż y p rz y p u s z c z a ć , że p o c z ą w sz y od r. 1750 p o m y lo n o n a lis ta c h p ła c y G o tt-

f r id a N a tu s z a z J e r z y m N a tu s z e m , k tó r y do r. 1743 d o g lą d a ł lu s te r w p ie c u c h ło d z ą ­

c y m (s z tr e k ie r ) i n ig d y n ie b y ł n a z y w a n y m a js tr e m ; od r. 1743 b r a k o n im w ia d o ­

m o ści w m a t e r i a ła c h ź ró d ło w y c h . P r z y n a z w is k u G. N a tu s z a z a z n a c z o n o n a liśc ie

p ła c y z r. 1749, ż e od m a ja o b n iż a m u się p ła c ę d o 608 z ł ro c z n ie , a w r o k u n a ­

s tę p n y m su m ę tę p o d a n o p rz y n a z w is k u J . N a tu s z a , k tó r e g o n a z w a n o „ m a js tr e m

h u tn ý m “ , n ie w y m ie n ia ją c G. N a tu s z a .

48 A. R. dz. X IX , p o d d z. V I— 7. R a p o r ty o g ó ln e od 10.XI.37 do 21.IV.1738 r.

49 A. R. dz. X IX . I n f o r m a c ja P . R o z e n b a u m o w i ja d ą c e m u do U rz e c z a z rz e m ie ś l­

n ik a m i m a n u f a k tu r y z w ie r c ia d la n e j d a n a w N a lib o k a c h d. 3 — 9 -b r is 1737 r.