Wprowadzenie
Introduction
KaĔde miasto posiada swoje na- turalne piökno. Niektóre z nich wy- róĔniajñ siö wspaniaäñ architektu- rñ, inne zaĈ malowniczymi parkami.
Sñ teĔ miasta typowo finansowe czy handlowe, jednak Wrocäaw od za- rania dziejów swój urok zawdziöcza swoistej wiözi z przepäywajñcñ przez nie rzekñ, Odrñ.
Odra w pradolinie Wrocäawsko- -Magdeburskiej pojawiäa siö w wy- niku ustñpienia lñdolodu. Przedzie- rajñc siö przez teren obecnego Wro- cäawia tworzyäa zakola, starorzecza, mokradäa i wiele wysp. To wäaĈnie dziöki istnieniu tych ostatnich w tym miejscu powstaäy dogodne przeprawy i utworzyäy siö na tym terenie pierw- sze szlaki handlowe zarówno lñdowe, jak i wodne. Nic dziwnego, Ĕe pierw- si osadnicy Wrocäawia okoäo X wie- ku na jednej z wysp w dolinie Odry zaäoĔyli gród. Rzeka niosäa zagroĔe- nie powodziowe, zwiökszaäa niebez- pieczeþstwo epidemii, lecz podnosi- äa moĔliwoĈci obronne i jednocze- Ĉnie dawaäa mieszkaþcom staäy do- stöp do wody pitnej. W miarö rozwo- ju, dogodne poäoĔenie na przeciöciu szlaków komunikacyjnych sprawiäo, Ĕe Wrocäaw staä siö waĔnym punktem wymiany towarów. Od tej pory roz- wijaä siö on w sñsiedztwie rzeki, do- pasowujñc do otaczajñcego go wö- zäa wodnego i korzystajñc z dobro- dziejstw, jakie dawaä. Rozpoczöto bu- dowö pierwszych przepraw, obwaäo-
waþ i podpiötrzano stan wody doko- nujñc pierwszych regulacji Odry, któ- ra trwa praktycznie do tej pory. Obec- nie poprzez regulacjö rozumiemy przystosowanie rzek do Ĕeglugi, za- bezpieczeniu dróg, mostów czy in- nych obiektów budowlanych przed naporem wody, co wpäywa takĔe zna- czñco na bilans wodny, zapewniajñc tym samym miastu odpowiedniñ iloĈè wody, zuĔywanej w celach przemy- säowych, jak i komunalnych. Stanowi teĔ nieodzownñ ochronö przed powo- dziami, od budowy zbiorników reten- cyjnych do obwaäowania koryta rze- ki oraz tworzenia kanaäów ulgi i po- lderów zalewowych. Wszelkie takie dziaäania majñ wpäyw na krajobraz, czyli na zewnötrzny wyraz aktualne- go stanu Ĉrodowiska geograficznego, w którym zachodzñce procesy two- rzñ charakterystyczne cechy okreĈla- jñce rodzaj (czynniki przestrzenne), stan (czynniki historyczne) i typ tego krajobrazu (funkcja peäniona przez dany obszar). Komponenty przyrod- nicze oraz zmiany wywoäane przez ingerencjö czäowieka tworzñ swoisty geokompleks. Komponenty te przeni- kajñ siö, tworzñc strukturö oddziaäy- wania, reagujñcñ jako caäoĈè.
Rozwój miasta i Ëeglugi
Development of the city and navigation
„Dolinny” krajobraz Odry zmie- niaä siö w kolejnych latach rozwoju miasta przystosowujñc rzekö do po-
Pr ze m ia ny k ra jo b ra zu w d o lin ie r ze ki O d ry w e W ro cÁ a w iu z w i» za ne z o ch ro n» p rz ed p o w o d zi » w o kr es ie o st a tn ic h 2 0 0 la t A g ni es zk a F a ro n - O ko ni ew sk a
Landscape
Transformation in the Valley of the Oder in WrocÁaw Relating to Protection Against Floods During the Past 200 Years
Ryc. 1. Widok na stopieþ wodny Szczytniki Fig. 1. View of barrage Szczytniki
Prezentacje
trzeb mieszkaþców. Powstawaäy pierwsze budowle hydrotechniczne takie jak: stopnie wodne, przekopy, kanaäy, waäy, nadbrzeĔa, porty miej- skie i przystanie. Wszelkie te zabie- gi sprawiäy, Ĕe woda z rzeki mogäa byè wykorzystana do zasilania mäy- nów, kuĒni i innych warsztatów rze- mieĈlniczych oraz, co najwaĔniej- sze, usprawniäy Ĕeglugö. To wäaĈnie dla jej potrzeb wybudowano nowe kanaäy, dziöki którym statki omija- äy historyczne centrum miasta. Sta- rano siö takĔe zapanowaè, by rze- ka nie wylaäa siö poza swoje kory- to, przez co zmieniano wielokrotnie jej gäówny nurt odcinajñc meandry i budujñc waäy przeciwpowodzio- we. W wyniku wszelkich tych regu- lacji w XVIII i XIX wieku skrócono däugoĈè Odry o prawie dwieĈcie ki- lometrów, nadajñc jej caäkiem nowy ksztaät. Pod koniec XIX wieku rozpo- czöto prace majñce na celu poprowa- dzenie drogi wodnej z ominiöciem ĈródmieĈcia. Szlak wodny poprowa- dzono przez stopieþ wodny Szczyt- niki (ryc. 1), póĒniej starñ Odrñ spiö- trzonñ jazem kozäowo -iglicowym Psie Pole. PowyĔej jazu nowym ka- naäem, zwanym Miejskim, prowadzñ- cym równolegle do koryta Odry. Ka- naä zostaä obwaäowany jednostron- nie, zamykany od górnej wody bra- mñ przeciwpowodziowñ, a od dolnej wody wrotami przeciwpowodziowy- mi, umieszczonymi w gäowie dolnej Ĉluzy Miejskiej. Dziöki zainstalowa- niu przepompowni przy Ĉluzie Miej- skiej i kanaäu obiegowego w bramie powodziowej moĔliwe byäo utrzy-
mywanie staäego potrzebnego po- ziomu wody w kanale, niezaleĔnie od wahaþ poziomu wody w Od- rze. Przy jazie, jak i przy bramie po- wstaä duĔy zespóä budynków pomoc- niczych. Brama powodziowa mia- äa za zadanie zabezpieczenie Wro- cäawia przed wielkimi wodami, jak i utrzymanie odpowiedniego pozio- mu wody potrzebnego do zimowa- nia statków w kanale.
Powodzie
i ich nast¿pstwa
Floods
and their consequences
Szybki rozwój urbanizacyjny i przemysäowy spowodowaä powsta- nie zabudowy przemysäowej i miesz- kaniowej na terenach ówczeĈnie za- lewowych, co zwiökszyäo zagroĔenie powodziñ. Rzeka wylewaäa juĔ wie- lokrotnie, ukazujñc siäö Ĕywioäu. Jed- nak dopiero, gdy jedna z wiökszych fal powodziowych przeszäa przez miasto w 1903 roku spowodowaäa, Ĕe podjöto szereg dziaäaþ zmierza- jñcych do poprawy bezpieczeþstwa mieszkaþców przed jej skutkami.
Straty, jakie wyrzñdziäa przerywajñc waäy i rozlewajñc siö po ulicach mia- sta, ukazaäy niedostatecznñ ochronö przeciwpowodziowñ w chwili obec- nej. Plany ochrony byäy wielokrotnie modyfikowane, a rozbudowö wözäa wodnego nie przerwaäa ani pierwsza, ani druga wojna Ĉwiatowa i staäa siö ona priorytetem ówczesnych dziaäaþ
w mieĈcie. Nadmiar wody wystöpu- jñcy w trakcie powodzi postanowio- no przerzuciè caäkowicie poza obröb miasta na poäudniowo -wschodnie przedpola miasta. W tym celu w la- tach 1913–1917 wybudowano w ko- rycie jednego z dopäywów Odry, ka- naä powodziowy i Ĕeglugowy. Wraz z tñ inwestycjñ powstaäy nowe stop- nie wodne (Bartoszowicki (ryc. 2), Opatowicki (ryc. 3), Zacisze i Ró- Ĕanka) wraz z jazami i Ĉluzami, mo- sty drogowe (most Swojczycki, mo- sty Jagielloþskie, most Warszawski (ryc. 4), most Trzebnicki (ryc. 5), most Osobowicki) oraz most kolejowy.
Kanaäy te poäñczono z korytem sta- rej Odry, na wysokoĈci mostu War- szawskiego. Stopieþ wodny Opato- wice wraz ze stopniem Bartoszowi- ce miaä za zadanie utrzymaè bezpie- czeþstwo powodziowe w czöĈci mia- sta leĔñcej bezpoĈrednio przy starym korycie rzeki, kierujñc nadmiar wody do kanaäu. Dodatkowo stopieþ ten, zapewniaä odpowiedniñ retencjö dla Ĕeglugi i wäaĈciwy poziom wód po- wyĔej Wrocäawia.
W celu zmniejszenia wysoko- Ĉci fali zbudowano przy jazie Bar- toszowice przepust zwany kanaäem ulgi, którym moĔna przelaè nad- miar wody do rzeki Widawy. Sto- pieþ Zacisze skäadajñcy siö z jazu kozäowo -iglicowego, Ĉluzy i zabudo- wy mieszkalno -gospodarczej, zbudo- wany na Kanale Powodziowym, miaä za zadanie piötrzenie wody, w celu dostarczenia jej do obiektów spor- towych i rekreacyjnych (kñpielisko Morskie Oko i baseny na Stadionie
Olimpijskim). Nad nim rozpoĈciera- jñ siö mosty Jagielloþskie. W dalszej czöĈci kanaäu, wody wpadajñ do Sta- rej Odry, poniĔej stopnia wodnego Psie Pole. Stopieþ ten, jak i znajdu- jñcy siö za nim Kanaä Miejski straci- äy na swoim znaczeniu. Ruch stat- ków towarowych przejöäa nowo wy- budowana Ĉluza przy stopniu RóĔan- ka (ryc. 6). W miejscu, gdzie rzeka opuszczaäa juĔ miasto, wykonano stopieþ wodny Rödzin, który osta- teczny ksztaät uzyskaä w roku 1934, kiedy to do istniejñcej juĔ Ĉluzy do- budowano równolegle drugñ. Jaz Rö- dzin ma za zadanie od tej pory utrzy- manie wystarczajñcego dla Ĕeglugi spiötrzenia wody na Odrze i ochro- nö przeciwpowodziowa miasta. Po- äñczenie w jazie rozwiñzaþ wäaĈci- wych dla jazu segmentowego i za- suwowego, obsäugiwanych z mostu jazowego, stanowi o wyjñtkowych walorach historyczno -technicznych i funkcjonalnych budowli Rödzina, jedynej tego typu na Odrze, na rze- kach Polski i unikatowej w Europie.
Obecnie w okolicach jazu powstaje nowoczesny most drogowy.
Dziöki tym wszystkim zabie- gom zwiökszony przypäyw wody miaä ominñè miasto. NadbrzeĔa umoc- niono na nowo, nadajñc im formö kamiennych lub ceglanych murów.
Wzmocniono takĔe waäy ziemne powyĔej miasta. Przebudowano bu- dowle hydrotechniczne likwidowa- nych mäynów na dolnym stopniu piö- trzñcym, które w latach 20. XX wie- ku ustñpiäy miejsca elektrowniom wodnym. Nastöpna wielka fala, któ- ra nawiedziäa miasto w roku 1930 nie przelaäa siö ponad koronö wa- äów i nie uszkodziäa takĔe Ĕadnego z nich. W takim ksztaäcie zabudo- wa hydrotechniczna zostaäa przejö- ta przez wäadze polskie, po drugiej wojnie Ĉwiatowej i byäa ona tylko modernizowana oraz konserwowa- na. Uznano, Ĕe jest ona wystarczajñ- ca do ochrony ludnoĈci przed powo- dziñ oraz caäkowicie speänia funkcje potrzebne do sprawnego transportu rzecznego. Nie uchroniäa ona jednak Wrocäawia w 1997 roku, kiedy to ko- lejna wielka woda nawiedziäa miasto w wyniku, której znów wiöksza jego czöĈè zostaäa zalana. Po raz kolejny
okazaäo siö, Ĕe straty, jakie powodu- je Ĕywioä sñ niewspóämiernie wiök- sze, niĔ wydatki na inwestycje majñ- ce na celu poprawienie bezpieczeþ- stwa przed powodziñ. W tym celu powstaä „Program dla Odry – 2006”.
Zapewnia on ochronö przeciwpowo- dziowñ na caäej däugoĈci rzeki razem z jej dopäywami, a na terenie Wro- cäawia przewidziano modernizacjö i przebudowö istniejñcych juĔ obiek- tów, poprawö stanu obwaäowaþ i bu- dowö nowych, w miejscach szcze- gólnie naraĔonych. Dodatkowo prze- widziano zwiökszenie przepustowo- Ĉci koryta i przebudowö istniejñcego kanaäu ulgi na Widawie. Osobno pla- nuje siö przebudowaè Kanaä Miejski i wprowadziè go do systemu ochro- ny przeciwpowodziowej miasta.
Wszelkie te dziaäania wraz z pod- jötymi pozostaäymi na Odrze powy- Ĕej i poniĔej Wrocäawia, poäñczone z systemem monitoringu i wczesne- go ostrzegania, majñ zapewniè mia- stu jak najlepszñ ochronö przed falñ powodziowñ.
Ryc. 3. Widok na stopieþ wodny Opatowice Fig. 3. View of barrage Opatowice
Wspólny krajobraz
The common landscape
Odra przepäywa przez Wrocäaw z poäudniowego wschodu na póänoc- ny zachód na däugoĈci okoäo 26 km (od 243,5 km do 260,1 km). W gra- nice miasta wpäywa jednym kory- tem, po czym rozdziela siö w nastö- pujñcy sposób: Odra Gäówna na Sta- rñ Odrö i Odrö Górnñ. Odra Górna na Poäudniowñ i Póänocnñ, po czym te dwie odnogi äñczñ siö w jeden nurt Odry Dolnej. Odra Dolna po przy- jöciu wód Starej Odry z powrotem tworzy gäówny nurt, kontynuujñcy bieg do granic miasta. Obecny ksztaät Odry jest efektem wielowiekowego wspóäistnienia miasta i rzeki, tworzñc miödzy nimi nierozerwalnñ wiöĒ.
System ten jest unikalnym w Europie, zaĈ wiökszoĈè urzñdzeþ technicz- nych pochodzñcych z XIX i XX w.
posiada szczególnñ wartoĈè zabyt- kowñ. WĈród najznakomitszych na- leĔaäoby wymieniè Mäyn Maria, któ- ry pierwotnie jako drewniany powstaä w XIV w., natomiast jego obecna
konstrukcja w XIX w. W tym samym czasie powstaäy pierwsze wodociñgi miejskie wraz z wieĔñ ciĈnieþ zbu- dowanñ w 1871 roku. DziĈ jej rolö przejñä nowoczesny zakäad na Mo- krym Dworze, a ona sama ma szansö staè siö muzeum techniki. Caäy sys- tem uzdatniana wody w bezpoĈred- niej okolicy wieĔy, po modernizacji funkcjonuje do chwili obecnej. W jej sñsiedztwie stoi majestatyczny, wi- szñcy most Grunwaldzki, który po- äñczyä czöĈè staromiejskñ z prawo- brzeĔnñ, szybko rozwijajñcñ siö czö- Ĉciñ miasta. Ukoþczony w 1910 roku staä siö symbolem miasta. WĈród in- nych zabytków techniki naleĔaäo- by wspomnieè o moĈcie Zwierzy- nieckim, Oäawskim, Piaskowym czy Mäyþskich. Nadal one peäniñ swoje zadania äñczñc poprzecinane rzeka- mi i kanaäami miasto. Wszystkie Ĉlu- zy kaĔdego dnia usprawniajñ Ĕeglu- gö, a stuletnie jazy nadal regulujñ po- ziom wód w rzece. I choè transport rzeczny straciä trochö na znaczeniu, a stocznie oraz porty miejskie nie sñ juĔ tak uĔytkowane, jak niegdyĈ, zaĈ era mäynów rzecznych nie po-
wróci juĔ w caäej swojej okazaäoĈci, to Wrocäaw nie moĔe zerwaè swo- jej wiözi z rzekñ. Do dzisiaj dzia- äajñ elektrownie wodne, a powsta- äe w tym samym okresie zimowiska barek, nadal peäniñ swojñ funkcjö.
Powstaäy nowe przystanie i zwiök- szyäo siö znaczenie sportów wod- nych propagowanych przez liczne kluby. Wzrosäo znaczenie statków wycieczkowych i tramwajów wod- nych, przez co zauwaĔamy nowy etap wspóäistnienia miasta i rzeki.
Miasto dba o utrzymanie w nale- Ĕytym stanie technicznym, wszyst- kich obiektów hydrotechnicznych.
Sñ one remontowane i restaurowane, po wieloletnich zaniedbaniach po- przedniego ustroju. ćwiadomi doko- naþ inĔynieryjno -architektonicznych poprzednich stuleci, obecnie nie po- zwolilibyĈmy tak jak w latach 70.
XX w. na wysadzenie zabytkowych mäynów Klary, tylko doprowadzili- byĈmy je do stanu poprzedniego two- rzñc z nich kolejnñ atrakcjö turystycz- nñ. Zamiast ingerowaè w strukturö istniejñcych obiektów przy zwiökszo- nych wymaganiach czasów wspóä-
Ryc. 6. Widok na Ĉluzy RóĔanka Fig. 6. View of RóĔanka sluices Ryc. 5. Widok na Mosty Trzebnickie Fig. 5. View of the Trzebnickie Bridges
czesnych, stosuje siö rozwiñzania za- stöpcze. W ten sposób zamiast wybu- rzaè istniejñce juĔ mosty Warszaw- skie i w ich miejscu budowaè nowñ przeprawö, wybudowano obok nich nowy most, a stary odrestaurowa- no. Przerzucony przez Kanaä Miej- ski i nad nowo wybudowanym ka- naäem ēeglugowym i Powodziowym most z poczñtku XX wieku, w latach 2006–2008 doczekaä siö nowej prze- prawy nawiñzujñcej stylem architek- tonicznym do pierwotnej. UmoĔliwi- äo to szybszñ komunikacjö miödzy poäudniowo -wschodnimi dzielnica- mi miasta z jego centrum.
ChociaĔ w XIX wieku zlikwi- dowano fortyfikacje, to wciñĔ istnie- je fosa miejska. Planowano jñ zasy- paè, wäñczyè do transportu miejskie- go czy wybudowaè pod niñ parking, to jednak wciñĔ ma ona swoje na- leĔne miejsce na mapie miasta. Nie jest juĔ zasilana, jak pierwotnie, wo- dami rzeki Oäawa, tylko bezpoĈred- nio z Odry i skäada siö z oddziel- nych odcinków. Parki wzdäuĔ jej brzegów peäniñ funkcje rekreacyjne i wypoczynkowe. Podobnie, jak za- adaptowane na nowo wyspy w Ĉci- säym centrum wraz z odnowionymi bulwarami i nadbrzeĔami, które sta- äy siö publicznñ przestrzeniñ miej- skñ. Wszelkie te przestrzenie doda- jñ uroku obiektom hydrotechnicz- nym znajdujñcym siö w ich bezpo- Ĉrednim sñsiedztwie, jak i zabudowa- niom miejskim.
Podsumowanie
Conclusion
Odra we Wrocäawiu zmienia siö päynñc przez kolejne jej czöĈci, za- czynajñc od przedmieĈè, gdzie oto- czona jest waäami ziemnymi, w Ĉci- säym centrum päynñc wewnñtrz ka- miennych murów, a koþczñc znów pomiödzy waäami opuszczajñc mia- sto. Dziöki temu, rzeka wkompono- wuje siö w róĔny sposób w jej po- strzeganie na tle panoramy miej- skiej, uzupeäniajñc jñ swojñ subtel- noĈciñ. ChociaĔ jednym z bardziej charakterystycznych symboli miasta jest ratusz z rynkiem, to o wiele cie- kawszñ pamiñtkö bödzie stanowiäo zdjöcie katedry Jana Chrzciciela czy Uniwersytetu Wrocäawskiego z Odrñ na pierwszym planie.
Wrocäaw, jak i kaĔde miasto nadrzeczne ma swój indywidualny charakter, na który skäada siö sze- reg powiñzanych ze sobñ czynni- ków w róĔnym stopniu ksztaätujñ- cych krajobraz. Jego charakter zaleĔy od umiejötnoĈci poäñczenia walorów Ĉrodowiska przyrodniczego, kulturo- wego oraz dobrej kompozycji. W ten sposób nadaje on miastu unikalny wyglñd. Odpowiednio zakompono- wana przestrzeþ nadrzeczna pozwa- la na wyeksponowanie w mieĈcie za- równo elementów przyrodniczych, jak i otaczajñcych jñ powiñzaþ ar- chitektonicznych i urbanistycznych.
Rozwój Wrocäawia od zawsze byä nierozerwalnie zwiñzany z rze- kñ. Jego dalszy wzrost gwarantuje mu
ponowne zwrócenie siö ku niej. Mo- Ĕemy obserwowaè ten postöp teraz, gdy powstajñ nowe mosty, które bödñ säuĔyè takĔe przyszäym pokoleniom.
Fotografie wykonaäa autorka.
Photographs by author.
Agnieszka Faron -Okoniewska Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Landscape Architecture
Wrocäaw Uniwersity of Environmental and Life Sciences
Literatura
1. Bajerowski T., Biäozor A., CieĈlak I., Senetra A., Szczepaþska A., 2007, Ocena i wycena krajobrazu, Olsztyn, s. 5–21.
2. Bakuliþski G., KsiñĔkiewicz M., Januszewski S., Majewicz R., 2007, Budowle hydrotechniczne Wrocäaw- skiego Wözäa Wodnego, FOMT, Wrocäaw.
3. Bakuliþski G., KsiñĔkiewicz M., Januszewski S., Majewicz R., 2007, Zabytki ćródmiejskiego Wözäa Wod- nego, FOMT, Wrocäaw.
4. Czerwiþski J., Miszewska B., Pawlak W., 1999, Dzieje Wrocäawia i Odry, Wrocäaw, s. 12–32.
5. Kolbuszewski J., 1992, Ochro- na przyrody a kultura, Wrocäaw, Wyd. 2. popr.
6. Maleczyþski K., Morelowski M., Ptaszycka A., 1956, Wrocäaw – Rozwój urbanistyczny, Warszawa, s. 5–10, 155–158.
7. Panacewicz A., 2004, Rze- ka w krajobrazie miasta, Gliwice,
