Jednym z rodzajów broni obuchowej używanej w średniowieczu, ale też w czasach nowożytnych, były buławy. Wykorzystywano je nie tylko jako broń, ale także jako insygnium. Wymieniane były wielokrot- nie wśród rodzajów broni zaczepnej i ceremonialnej (Dziewanowski 1935, 92-100; Żygulski 1975, 51, ryc. 82c). Prace prowadzone w ostatnich latach nad średniowiecznymi buławami z terenu ziem polskich, choć nie przyniosły odpowiedzi na wiele pytań doty- czących funkcji i charakteru wykorzystywania w boju tej kategorii broni obuchowej, to na tle działań po- dejmowanych w innych krajach europejskich, odzna- czać się mogą znacznym postępem, dając podstawy do wnikliwych, specjalistycznych badań, zarówno w kontekście surowca, jak i sztuki wojennej (Mi- chalak 2005; Kotowicz, Michalak 2006; Kurasiński, Dudak 2007). Stan ten można by uznać za zadawala- jący, gdyby przyjąć, iż odzwierciedla on rzeczywisty obraz stosowania buławy w średniowiecznej Polsce1. Zapewne rację ma Arkadiusz Michalak (2006, 103), który stwierdził, że niewielka liczba tego rodzaju bro- ni odkrywana na ziemiach polskich, wynikać może z niedostatecznego stanu badań, a nie ze stopnia ich faktycznego wykorzystywania. Podobną opinię wyraził także Michał Bogacki (2009, 65), który jest przekonany, że tego rodzaju oręż odgrywał w średnio- wieczu znacznie większą rolę. Przypomnieć należy, że większość znanych obecnie buław z terenu Polski, to znaleziska przypadkowe, pozbawione kontekstu archeologicznego (Michalak 2005, 188)2. Z jednej strony, utrudnia to zdecydowanie badania nad oko-
1 Obecnie znanych jest około 30 egzemplarzy głowic buław znalezionych na terenie ziem polskich (Kurasiński, Dudak 2007, 115; Bogacki 2009, 65).
2 Ponad 50% odkrytych na ziemiach polskich buław to znalezis- ka pozbawione możliwości datowania ich metodą analizy stratygrafi cznej (Michalak 2005, 188).
licznościami w jakich były one wykorzystywane3. Z drugiej natomiast, stanowi przeszkodę w studiach nad kluczowymi kwestiami dotyczącymi chronologii, która (wobec braku innych możliwości) ustalana jest na podstawie analogii do tego typu znalezisk z tere- nów poza Polską.
Buławy (wywodzące się prawdopodobnie od drewnianych maczug) wykształciły się na Bliskim Wschodzie, gdzie spotykane są zarówno znaleziska głowic, jak i przedstawienia ikonografi czne głównie w sztuce egipskiej, mezopotamskiej i anatolijskiej (Żygulski 1964, 240-245, ryc. 3, 4; 1975, 51; Mi- chalak 2005, 186; Kurasiński, Dudak 2007, 113).
Rozpowszechnienie tej kategorii broni obuchowej w średniowiecznej Europie, według powszechnej opinii badaczy, przypisywać należy ludom nomadz- kim (Dziewanowski 1935, 94-94). Wskazują na to najwcześniej datowane (IX-X wiek) znaleziska tego rodzaju oręża pochodzące z terenów związanych z osadnictwem koczowniczego ludu Chazarów (Mi- chalak 2005, 186; Kotowicz, Michalak 2006, 79;
Kurasiński, Dudak 2007, 114). Trudno jest ustalić moment, w którym buławy mogły się pojawić na zie- miach polskich w okresie średniowiecza. Zdaniem Zdzisława Żygulskiego (1964, 248) ten rodzaj broni upowszechnia się w XIII wieku wraz z najazdami Tatarów. Jednocześnie badacz ten nie neguje wyko- rzystywania podobnego oręża również we wczesnym średniowieczu (ten sam, 248). Podobny pogląd pre- zentuje Bogacki, według którego większość buław jest jednoznacznie datowana na XII-XIII wiek, na- tomiast w materiałach archeologicznych z wieków X i XI liczba znalezisk tego typu broni jest niewielka
3 Wśród egzemplarzy ruskich, zebranych przez A. N. Kirpičniko- va, 65% buław znalezionych zostało w nawarstwieniach pożarowych grodzisk, które kojarzone były z najazdami mongolskimi (Kirpičnikov 1966, 130-135; Kamiński 2000, 168).
MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXIX, 2013
JAKUB PUZIUK, ANNA T YNIEC
BUŁAWY ŚREDNIOWIECZNE Z UL. SŁAWKOWSKIEJ 17 W KRAKOWIE
(2009, 65-66). Należy jednak podkreślić, iż na zie- miach polskich mają to być w głównej mierze impor- ty (napływające ze środowisk kulturowych Rusi lub Węgier), które docierać mogły na ten teren jeszcze przed XIII wiekiem (Nadolski 1994, 61-62; Michalak 2005, 200-201; Nowakowski 2005, 82)4.
Wraz z postępem badań nad buławami, poja- wiały się próby uściślenia terminu, którym należało- by określać ten rodzaj broni obuchowej. Większość uczonych skłonna jest uznać za buławę przedmiot o jednolitej, wykonanej z metalu głowicy, posiada- jącej otwór dla osadzenia jej na drewnianym trzon- ku (Głosek 1996, 54; Jotov 2004, 107; Nowakowski 2005, 82; Bogacki 2009, 65)5. Leszek Kajzer uważał, że nazwę tę ograniczyć należy do okazów mających wyraźnie zaznaczoną rolę atrybutu dowódczego, na- tomiast dla wyżej opisanych przedmiotów powinno się stosować termin „maczuga” (1974, 352). Z kolei dla Andrzeja Nadolskiego buławą stawała się ma- czuga zaopatrzona w metalową głowicę (1954, 70).
W kontekście dalszych rozważań, najbliższą nam in- terpretację pojęcia buławy przytaczają Michał Gra- dowski i Zdzisław Żygulski, dla których była to broń
„z kulistą lub gruszkowatą głowicą osadzoną na krót- kim trzonie” (2000, 60). Analogiczną interpretację tego rodzaju broni przedstawił również Borys Trub- nikov (2000, 23).
W zbiorach Działu Archeologii Średniowie- cza i Czasów Nowożytnych Muzeum Archeolo- gicznego w Krakowie, znajdują się buławy (nr inw.:
MAK/S/64/8; nr kat. IId/1161) odkryte podczas ba- dań sondażowych prowadzonych przez Pracownię Archeologiczno-Konserwatorską PP PKZ Oddział Kraków6. Prace te, organizowane w ramach rewalory- zacji zespołu staromiejskiego Krakowa, miały na celu zbadanie podłoża, stanu technicznego murów budyn- ków i przebiegu kanałów blokowych. Wykopy prowa- dzone były zarówno w piwnicach kamienic, jak i z po- ziomu przyziemia. Były to głównie sondaże o małych powierzchniach, a często znacznej głębokości. Dla ułatwienia lokalizacji obszarów badań, teren zajmo- wany przez Kraków w średniowieczu podzielony zo- stał na numerowane bloki. Buławy odkryte zostały podczas nadzoru prowadzonego w latach 1978-1979 na podwórzu kamienicy przy ul. Sławkowskiej 17 (bu- dynek Polskiej Akademii Umiejętności), znajdującej
4 Brakuje przesłanek do twierdzenia o możliwości miejscowej, rodzimej produkcji tego rodzaju oręża na ziemiach polskich.
5 Marian Głosek podkreśla dodatkowo, częstsze stosowanie w średniowiecznych buławach trzonków drewnianych niż metalo- wych (1996, 54).
6 Zabytki te, wraz z materiałem i dokumentacją dotyczącą badań bloku miejskiego 2, przekazane zostały do Muzeum Archeologicz- nego w Krakowie w 1986 roku, a zapisy protokołu przekazania oraz późniejsza, pisemna zgoda Autorów prac terenowych regulu- ją kwestię naukowego wykorzystywania tychże materiałów. Prace na ulicy Sławkowskiej 17 w Krakowie, z ramienia PPKZ Oddział w Krakowie, prowadzili dr Wiesław Kic i mgr Marian Myszka.
się w kwartale bloku miejskiego 27. Sonda (numer 104) znajdowała się przy ścianie ofi cyny wschodniej, w odległości około 5 m od ściany południowej (ryc.
1). Niemal całą jej powierzchnię zajmował dół chłon- ny I (jego wypełnisko zarejestrowano na głębokości poniżej 2 m od obecnej powierzchni), w którym, od głębokości około 3 m, odkryto drewnianą obudowę, składającą się z belek ułożonych jedna na drugiej, w narożnikach łączonych na zrąb (konstrukcja wień- cowa). Ściany obudowy stabilizowane były dodatko- wo pionowymi palami drewnianymi, natomiast od wewnątrz konstrukcja ta wzmacniana miała być przy- legającymi do niej dużymi kamieniami (zachowany jedynie opis tych elementów). Obiekt przecinał praw- dopodobnie starszy dół chłonny II, który zajmował południowo-zachodnią część sondy8. Wypełnisko obu dołów stanowiła ciemna próchnica z bardzo dużą iloś- cią szczątków organicznych, kości i węgielków drzew- nych. Interesujące nas zabytki wydobyte zostały z po- łudniowej części sondy, zgodnie z opisem znaleziono je na dnie dołu chłonnego I (na głębokości około 8,30 m). W wypełnisku tego obiektu znaleziono ponadto liczne fragmenty ceramiki naczyniowej, kafl i, szkła, przedmioty i naczynia drewniane oraz wyroby skórza- ne, pochodzące zapewne z czasów użytkowania klo- aki. Chronologia dołu chłonnego I ustalona na pod- stawie znalezionej w nim ceramiki naczyniowej oraz kafl i, wskazuje na późne średniowiecze oraz czasy no- wożytne. Doły chłonne nie były czyszczone w trakcie użytkowania, toteż zabytki odkryte przy dnie obiektu związane są bez wątpienia z najstarszą – późnośred- niowieczną fazą jego użytkowania.
Zachowana dokumentacja dotycząca odkrycia buław składa się z terenowej karty sondy, wraz z ope- ratem pomiarowym9. Do karty tej dołączone zostało krótkie sprawozdanie, wraz z opisem odkrytych dołów chłonnych i materiałów zabytkowych. Wśród znale- zisk pochodzących z wypełniska dołu chłonnego, pod numerem inwentarza polowego 676/79, wymienione zostały „drewniano-metalowe tłuczki-buławki o nie- ustalonym jeszcze przeznaczeniu”.
7 Kwartał ten znajduje się pomiędzy ulicami Sławkowską, Pijar- ską, św. Jana i św. Marka.
8 Przedstawiona analiza wzajemnej relacji obu dołów chłonnych jest niejednoznaczna. Opis w dokumentacji wskazuje na dół chłon- ny I jako założenie starsze, natomiast na załączonym do dokumen- tacji opisowej rysunku (prezentującym sytuację na głębokości 6,30 m) relacja stratygrafi czna przedstawiona jest odmiennie – dół I przecina wyraźnie dół chłonny II (zauważyć to można również na rysunku przedstawiającym wzajemne relacje tych obiektów na poziomie 8,30 m). W niniejszym tekście odwołujemy się do da- nych lokalizacyjnych zawartych w dokumentacji rysunkowej autor- stwa dr. Wiesława Kica i mgr. Mariana Myszki.
9 Terenowa karta sondy była rodzajem kwestionariusza nadzoru, w którym zawarte były dane dotyczące m.in. opisu warstw, z ogól- ną charakterystyką wypełniska i odkrytych zabytków. W trakcie nadzorów, wykonywano ponadto pomiary geodezyjne rozpozna- nych murów i badania podłoża, w wyniku czego powstawały opera- ty pomiarowe sond, uzupełniające dane archeologiczne.
W opisanym powyżej dole chłonnym znalezio- no dwie, niemal kompletnie zachowane, buławy oraz fragmenty, które stanowić mogły pozostałości kolej- nego egzemplarza (egzemplarzy ?). Pierwsza z buław (ryc. 2, fot. 1) posiada drewniany trzonek, okuty me- talową, ażurową okładziną. Choć jej kulista głowica posiada ubytki i jest w znacznym stopniu zniszczo- na przez korozję, to w rzucie poziomym zauważyć na niej można rodzaj załomów, stanowiących być może pozostałość żeberek. Głowica mocowana była na trzonku masywnym, metalowym czopem, który na główce (fot. 2) posiada zdobienie w postaci roz- chodzących się promieniście od środka linii10. Drew- niany trzonek okuty jest metalową, ażurową blachą, która w dolnej części zachowała się tylko fragmenta- rycznie. W jego górnej partii widoczne jest wyraźne wgniecenie, być może powstałe w wyniku uderzenia.
Trzonek pogrubiony jest tuż przy głowicy, w miejscu jej dolnego otworu osady. Natomiast w dolnej partii trzonka (zachowanej z drobnymi ubytkami) znajduje się niewielki, owalny otwór. Ponadto, na samym koń- cu, znajdować się mogła metalowa nakładka okucia, o czym świadczyć może widoczny na drewnie nega- tyw (zob. tab. 1). Ze względu na znaczne zniszczenie struktury głowicy, trudno jest ustalić jednoznacznie czy była ona kuta, czy odlewana. Przeprowadzone badania metaloznawcze wykazały, że wykonano ją z czystego żelaza (próbka 1b – 98,68 % zawartości Fe; próbka 1c – 98,72 % zawartości Fe). Natomiast ażurowe okucie trzonka wykonano ze stopu cynowo- -ołowiowego (próbka 1a – 66,96 % zawartości Sn;
31,55 % zawartości Pb)11. Trzonek tej broni wykona- ny został z drewna pozyskanego z jesionu wyniosłe- go (Fraxinus excelsior L.)12.
Druga buława (ryc. 3, fot. 3), z głowicą o kształ- cie gruszkowatym, jest znacznie zniszczona przez korozję. Na powierzchni głowicy, w pobliżu dolne- go otworu osady, znajdują się słabo czytelne (znisz- czone korozją), pozostałości pierwotnie głębokich karbów (fot. 4). Zamocowana jest na trzonku meta- lowym czopem. Drewniany, krótki trzon o gładkiej powierzchni, zachowany jest w stanie bardzo do- brym. Posiada zaokrąglony koniec, na którym za- uważyć można ślady delikatnego obciosywania (zob.
tab. 2). Podobnie jak w przypadku omówionej wyżej, kulistej buławy, zły stan zachowania głowicy gruszko-
10 Zły stan zachowania spowodowany korozją nie pozwala okre- ślić jaką techniką wykonano ten ornament.
11 Analizy metaloznawcze przeprowadziła dr Aldona Garbacz- -Klempka z Wydziału Odlewnictwa Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, zaś mgr Andrzej Dyga, z Działu Konserwatorstwa Muzealnego Muzeum Archeologicznego w Krakowie, pomógł autorom niniejszego tekstu w interpretacji wyników tych analiz.
Składamy Im w tym miejscu serdeczne podziękowania.
12 Analizy botaniczne wszystkich elementów drewnianych, omó- wionych w niniejszym tekście, przeprowadziła doc. dr hab. Maria Lityńska-Zając z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Oddział w Krakowie. Składamy Jej w tym miejscu serdeczne podziękowania.
watej nie pozwala ustalić sposobu wykonania. Wynik analizy metaloznawczej wykazał natomiast wysoki poziom żelaza w stosunku do innych śladowo wystę- pujących pierwiastków (próbka 2a – 99,80 % zawar- tości Fe)13. Badanie paleobotaniczne udowodniło, że do wykonania trzonka, użyto również drewna jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior L.)14.
Wraz z opisanymi powyżej buławami, znalezio- ne zostały dwa, fragmentarycznie zachowane wyroby, które stanowić mogły pozostałość kolejnych, podob- nych przedmiotów (lub tylko jednego ?). Intrygująco prezentuje się fragment przypominający głowicę buła- wy (ryc. 4:1), w znacznym stopniu zniszczony przez korozję, z centralnie umieszczoną półkulistą osadą (?), o średnicy 1,6 cm. Zagłębienie to nie przechodzi na wylot i otwarte jest tylko w jedną stronę. W rzucie pionowym zabytek zbliżony jest kształtem do stożka z zaokrąglonym szczytem. Natomiast w rzucie po- ziomym, zauważyć na nim można pozostałości regu- larnych krawędzi, które w jednym przypadku wyzna- czać mogą prawdopodobną szerokość przedmiotu (obecnie wynoszącą 7,2 cm). Drugi zabytek to, być może, pozostałość nieznacznej średnicy drewniane- go trzonka z zachowaną w całości osadą (ryc. 4:2).
Górna partia trzonka, zachowana fragmentarycznie, rozszerza się wyraźnie (od średnicy 1,9 cm do 2,3 cm) tuż przy samej osadzie. Natomiast sama osada charakteryzuje się zróżnicowaną średnicą (wynoszą- cą od 1,5 cm do 1,7 cm przy wysokości dochodzą- cej do 5,7 cm). Badanie paleobotaniczne wykazało, że przedmiot ten wykonany został z drewna buku zwyczajnego (Fagus sylvatica)15. Należy jednak pod- kreślić, że ten drewniany obiekt może być także za- tyczką do otworu w beczce. Podobne kształty, lecz większe rozmiary, posiadają bowiem tego typu przed- mioty znalezione m. in. w Gdańsku czy Szczecinie (por. np.: Dworaczyk, Kowalska, Rulewicz 2003, 214 - tabela, 298-299, ryc. 120.4; Kasprzak 2007, 10, ryc. 4.1684; 2010, 174, ryc. 5 – zwłaszcza egzempla- rze na tej rycinie oznaczone nr 11 i 20).
W nielicznym zbiorze buław z terenu Polski, gło- wice kształtu kulistego lub gruszkowatego spotykane są najrzadziej. Takie formy posiadały okazy odkryte w Młodzikowie, Mielnicy Dużej oraz Pułtusku (Le- ciejewicz, Łosiński 1960, 108; Hensel, Hilczer-Kurna- towska 1972, 43-44, ryc. 14: 1; Michalak 2005, 199).
Średnice światła osady tych głowic wahają się w prze- dziale 1,9-2,1 cm. W osadach buław z Młodzikowa i Pułtuska znaleziono resztki drewnianych trzonków (Michalak 2005, 199). Obydwie te buławy posiadają zbliżone wymiary, natomiast egzemplarz z Mielni- cy Dużej jest znacznie większy i mocowany był na trzonie żelaznym czopem w formie stożka (ten sam,
13 Por. przypis 11.
14 Por. przypis 12.
15 Por. przypis 12.
199). Tylko głowica z Mielnicy Dużej wykonana była z żelaza, natomiast dwie pozostałe z ołowiu (ten sam, 199). Omawiane powyżej egzemplarze z Krakowa wymiarami zbliżone są do głowicy z Mielnicy Dużej16 (ryc. 5:1). Wykonane one były z tego samego surowca (żelaza) i mocowane na drewnianych trzonach meta- lowymi czopami. Tylko buława gruszkowata (ryc. 3) nawiązywać może formą do głowicy z Mielnicy Du- żej, którą odkryto przypadkowo, podczas budowy kanału Warta-Gopło w latach pięćd ziesiątych ubie- głego wieku. Egzemplarz z Mielnicy Dużej, zdaniem Mariana Głoska, należałoby datować na XIII-XV wiek (1996, 95). Buława z Pułtuska odkryta została na terenie grodu, we wnętrzu chaty datowanej meto- dą dendrochronologiczną na 2. i początek 3. ćwierci XIII wieku (Michalak 2005, 199). Głowica z Młodzi- kowa stanowiła wyposażenie jednego z grobów szkie- letowych wczesnośredniowiecznego cmentarzyska, lecz jej chronologia nie jest pewna – z zastrzeżeniami ustalono ją na XI wiek (Nadolski 1954, 70; Lecieje- wicz, Łosiński 1960, 108; Michalak 2005, 199).
O wiele pokaźniejszy zbiór, w szczególności głowic kształtu kulistego, odkryto poza granicami Polski. Znaczną ilość egzemplarzy tego rodzaju za- rejestrowano w Bułgarii. Valeri Jotov, twórca opra- cowania średniowiecznego uzbrojenia bułgarskiego z VII-XI wieku, głowice takie zalicza do typu 1, wy- różniając ponadto, na podstawie zdobienia, 4 (A-D) ich warianty (2004, 108-109). Charakterystyczną formą ornamentu były pasma delikatnie wypukłych (zaokrąglonych) lub piramidalnych kolców, pokrywa- jących całą powierzchnię głowic (ten sam, 108-109, tab. LIV: 647, 648, 650, 651). Buławy z terenu Buł- garii były wykuwane z żelaza. Mają zróżnicowany ciężar – w granicach 0,70-250 g (ten sam, 108-109).
Głowice z Krakowa są najbardziej zbliżone rozmiara- mi do egzemplarzy z miejscowości Pliska, Panaguiu- rišče oraz Veliki Preslav17 (ryc. 5:2). W przypadku jednej z bułgarskich buław (Pliska) zauważyć moż- na również nawiązanie do formy (spłaszczonej kuli) głowicy kulistej z Krakowa (ryc. 5:3). Według Jotova buławy typu 1 należałoby datować na okres od X do połowy XI wieku (ten sam, 113, tab. 19). Zbliżony- mi wymiarami charakteryzuje się również żelazna głowica z Balika18, zdobiona podobnym rodzajem wypukłego ornamentu (Parušev 1998, 67, obr. 1).
Vesselin Parušev buławę tą datuje na 2. poł. X wieku (ten sam, 70). Z terenu Bułgarii znany jest również okaz głowicy kształtu gruszkowatego, który znalezio- ny został w regionie Starej Zagory (Nicolle 1999a,
16 Wysokość - 5,5 cm, średnica - 6,6 cm, średnica światła osady - 2,0 cm (Głosek 1996, 95).
17 Z powodu braku skali na tablicach w publikacji źródłowej Jotova, wymiary wymienionych buław opieramy na opracowaniu Michalaka (2005, 220, tablica V: 6, 7, 10).
18 Wysokość - 4,2 cm, średnica - 5,4 cm, średnica światła osady - 3,2 cm (Parušev 1998, 70).
58, fi g. 90a). Zabytek ten, według Davida Nicolle’a, należałoby datować na XIII-XIV wiek (1999a, 58).
Zdobione buławy formy kulistej odkryto również na Białorusi. Ich głowice posiadały wypukły ornament, w postaci szerszych i węższych, półokrągłych żeberek lub krzyżyków (Bektineev 1993, 100-101, ryc. 31: 8, 9, 10). Wykonywane one były głównie z brązu. Nie- które z nich mocowano na trzonkach piramidalnymi gwoździami lub wypukłymi czopami (ten sam, 101).
Buławy te miały mniejsze rozmiary średnicy, wyso- kości i światła osady. Datowane są na XII-XIII wiek (ten sam, 101). Na Rusi buławy kształtu kulistego są rzadkimi znaleziskami. W klasyfi kacji opracowanej przez Anatolija N. Kirpičnikova, tego rodzaju za- bytki zaliczone zostały do typu I kiścieni i datowane na okres od IX do XIII wieku (1966, 59-64, ryc. 12, tab. 16)19. Zbliżone okazy kulistych głowic odkryto w Nowogrodzie Wielkim oraz Lubeczu. Żelazny eg- zemplarz z Nowogrodu, o formie lekko spłaszczonej kuli, mocowany był na trzonie metalowym czopem (ryc. 5:4). Wyróżnia go większy od innych okazów ciężar – 350 g (Artem’ev 1990, 11-18, ryc. 8: 1). Bu- ława ta sklasyfi kowana została przez Aleksandra R.
Artem’eva jako typ I wariant 3 i datowana na 2. poł.
XIV wieku (ten sam, 11). Natomiast kulisty okaz znaleziony w nawarstwieniach zamku w Lubeczu, wyróżniać się może żeberkowaną powierzchnią, po- wodującą, że głowica ta przybrała rzadką, graniastą formę (ryc. 5:5). Jej chronologię ustalono na 3. ćw.
XI-1. poł. XII wieku (ten sam, 11, ryc. 8: 4). W Nowo- grodzie Wielkim odkryto również egzemplarz buławy kształtu gruszkowatego, która jednak nie była wyko- nana z metalu (ten sam, 10, ryc. 7: 1) (ryc. 5:6). Gło- wica ta zaliczona została przez Artem’eva do typu I, wariantu 1 i datowana od 2. poł. lat 20-tych do końca lat 90-tych XII wieku (ten sam, 18). Interesującym znaleziskiem z Rusi jest buława typu II z Nowogro- dzie Wielkim. Głowicę odkryto wraz ze zdobionym, drewnianym trzonem – miał on znaczną długość (po- nad 60 cm przy średnicy 2,8 cm), a w odstępie 3,5 cm od jego końca, wykonano otwór przeznaczony praw- dopodobnie na rzemień, wykorzystywany do założe- nia na rękę w czasie walki (Artem’ev, Gajdukov 1995, 204-205). Podobną funkcję mógł spełniać niewielki otwór znajdujący się w pobliżu zakończenia trzon- ka kulistej buławy z Krakowa (ryc. 2). Egzemplarz głowicy kształtu kulistego został również znaleziony na Węgrzech (w Endrőd). Wykonana ona była z żela- za i wymiarami jest zbliżona do dwóch okazów z Kra- kowa20. László Kovács zalicza ją do typu V i datuje na okres od XII do 1. poł. XIII wieku (1971, 178-179, ryc. 6:5). Buławy kształtu kulistego znajdowane są
19 W obrębie tego typu, autor wyróżniał kiścienie z uszkami oraz okazy bez uszek, które montowane na trzonie spełniać mogły rolę buławy (Głosek 1996, 56-57).
20 Wysokość - 5,2 cm; średnica – 5,8 cm; średnica światła osady - 2,5 cm (Kovács 1971, 179, przypis 6).
również na terenach bałtyjskich (por. Sedov 1987, tablica CXXX: 7). Mniejsze egzemplarze znaleziono w Kapurkalns (Łotwa) oraz w Muromskoe (Rosja, Obwód kaliningradzki). Głowice te były datowane:
pierwsza – na XIV, a druga na XI-XII wiek (Artem’ev 1990, 11, rys. 8: 3; Kulakov 1990, s. 72, tab. XXVII:
6; Michalak 2005, 200, tab. V: 4, 12). Na Węgrzech odkryto dwie głowice buław posiadające lity kolec wieńczący górną osadę (ryc. 5:7). Okazy te zalicza się do typu IV według klasyfi kacji Kovácsa i datuje szeroko, na okres XIII-XV wieku (Nicolle 1999, 317 fi g. 861 f, h; Michalak 2005, 196, tab. IV: 10, 11). Być może stanowić one mogą analogię do znalezionego w Krakowie, fragmentu przypominającego głowicę (ryc. 4:1), którego górna osada jest również zamknię- ta i zakończona formą stożka.
Buławy kształtu kulistego lub gruszkowatego od- naleźć można również na średniowiecznych przedsta- wieniach ikonografi cznych. Dają one nie tylko dodat- kową podstawę do rozważań chronologicznych, ale stanowią bardzo cenne źródło wyobrażeń na temat formy i kontekstu (głównie bojowego) używania bu- ław w tym okresie. Odnajdujemy tu w szczególności przedstawienia trzonów, które w znaleziskach arche- ologicznych są niemal nieznane. Ponadto źródła te świadczyć mogą o szerokim rozpowszechnieniu tego rodzaju broni w średniowiecznej Europie (Michalak 2005, 200). W polskiej ikonografi i przedstawienia interesującego nas oręża są bardzo rzadkie, ponadto niektóre budzić mogą wątpliwości. Buławę z kulistą głowicą trzyma rycerz na koniu przedstawiony na obrazie „Nawrócenie św. Pawła”, powstałym w około 1467 roku, który znajduje się w kaplicy Św. Krzyża na Wawelu (tryptyk Św. Trójcy, tzw. świętokrzyski) (ryc. 6:1). Broń ta posiada krótki trzonek, dzierżona jest przez jeźdźca w prawej ręce i oparta o jego ra- mię. Według Głoska jest ona kształtu migdałowatego i sprawia wrażenie trójpłaszczyznowej (1996, 57-58).
Głowica ta mogła być jednak mocowana na trzonie masywnym stożkowatym czopem, który wraz z gło- wicą sprawia wrażenie takiego kształtu, na co zwrócił uwagę Michalak (2005, 188, przypis 9). Inne przed- stawienie kulistej buławy odnajdujemy w poliptyku Mikołaja Haberschracka (tzw. augustiańskim)21, dato- wanym na około 1468 rok (ryc. 6:2). W scenie „Mod- litwy w Ogrójcu”, jeden z piechurów trzyma w lewej ręce, opartą o ramię, buławę z krótkim trzonkiem.
Intrygująco w tym przypadku przedstawia się głowi- ca, która posiada rodzaj kolistych wypustek na całej powierzchni22. Niektórzy badacze doszukiwali się wy- obrażenia buław na monetach Władysława II (1138-
21 Pierwotnie był on ołtarzem głównym kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu w Krakowie, wchodzącego w skład zespołu klasz- tornego O.O. augustianów. Obecnie jest eksponowany w oddziale Muzeum Narodowego w Krakowie, Pałacu Erazma Ciołka.
22 Kulistą buławę o analogicznej formie odkryto w Nowogrodzie Wielkim (Artem’ev 1990, 10, ryc. 7, 2).
1146), które miały pełnić funkcję znaku menniczego (Stronczyński 1847, 111; Suchodolski 1962, 123; Kaj- zer 1976, 102-103; Michalak 2005, 200). Symbol zbli- żony do buławy z kulistą głowicą, odnaleźć można na awersach monet, przedstawiających księcia, zabijają- cego pokonanego przeciwnika (Stronczyński 1847, tablica po stronie 180, A. moneta Władysława II numer 8; tablica na końcu dzieła, IX, T. 27, monety e, f). Podobne wyobrażenie spotykamy na rewersach monet Władysława II obrazujących walkę rycerza z lwem (Stronczyński 1884, tabl. VII, T. 41, monety a, b). Najczęściej element ten, zbliżony był do kuli- stej głowicy osadzonej na krótkim trzonie. Znany jest również przedmiot o kształcie wydłużonej rękojeści zakończonej większą kulą, nad którą umieszczana była niekiedy kulka mniejsza, na co zwrócił uwagę Stanisław Suchodolski (1962, 123). Należy podkre- ślić, że wyobrażenia te w żadnym z przykładów nie pojawiają się jako atrybut w ręku postaci. Zatem łączenie takich przedstawień występujących na mo- netach z interesującą nas odmianą broni obuchowej, jest niepewne.
Bardzo podobne wyobrażenia buław odnajduje- my także w ikonografi i zachodnioeuropejskiej. Kuli- stą buławę z krótkim trzonem, trzyma oburącz postać wyrzeźbiona na portalu z San Miguel de Uncastillo (Aragonia), datowanym na XII wiek (Nicolle 1999, 130) (ryc. 6:3). Podobną broń dzierży w lewej ręce postać w turbanie i „islamskim” kostiumie, wyrzeź- biona na sarkofagu z klasztoru Nuestra Señora de Irache w Estelli (Kastylia), pochodzącym z końca XII i początku XIII wieku (ten sam, 152) (ryc. 6:4).
Jeźdźca trzymającego w prawej, wysuniętej do przo- du ręce buławę z kulistą głowicą osadzoną na krót- kim trzonie, odnajdujemy także na wschodzie, na XII-wiecznym rzeźbionym nadprożu, pochodzą- cym z jednego z klasztorów w Armenii (Nicolle 1999a, 73) (ryc. 6:5). Bardzo ciekawe wyobrażenie znajduje się na reliefi e z nawy katedry w Bitonto (Apulia), datowanej na około 1175-1200 rok, gdzie według Nicolle’a przedstawiono charakterystyczne uzbrojenie islamskie (1999, 257). Postać tam widocz- na w prawej ręce trzyma bogato dekorowaną tarczę, natomiast w lewej, gruszkowatą buławę z (prawdopo- dobnie) karbowaną głowicą (ten sam, 257) (ryc. 6:6).
Kulistą buławę, z wyraźnie dłuższym trzonem, opartą o ramię, dzierży w lewej ręce postać na rzeźbionym kapitelu z klasztoru Las Huelgas w Burgos (Kastylia), datowanym na początek XIII wieku (ten sam, 152) (ryc. 6:7). Analogiczne przedstawienie tego rodzaju broni, znajduje się również w Biblii Króla Sancho (Navarre) z 1197 roku (ten sam, 135) (ryc. 6:8).
Odkryte w Krakowie na ul. Sławkowskiej 17 buławy są pozbawione ścisłego kontekstu archeolo- gicznego, co powoduje, że nie jest możliwe ustale- nie dokładnego ich datowania. Odnieść się zatem musimy do analogii ze źródeł archeologicznych
i ikonografi cznych, co umożliwi wyznaczenie dolnej i górnej granicy chronologicznej ich użytkowania.
Zdaniem Michalaka, który buławy kształtu kuliste- go i gruszkowatego zalicza do typu V (na podstawie klasyfi kacji Kovácsa), ten rodzaj broni na ziemiach polskich był w użyciu w okresie od XII do końca XIV wieku (Michalak 2005, 200). Należy jednak podkre- ślić, że chronologię jedynej dobrze datowanej kulistej głowicy z Młodzikowa określa się jeszcze na XI wiek, na co także wskazuje Michalak, który nie wyklucza dłuższego czasu użytkowania niektórych buław (ten sam, 200). Na okres XI-XII wieku datowane są rów- nież kuliste buławy z Lubecza oraz Muromskoe.
Nieco późniejszą chronologię, z przełomu XII-XIII wieku, przypisuje się kulistej głowicy znalezionej na terenie Węgier. Z tego samego okresu (XII-XIII wiek) pochodzą przedstawienia ikonografi czne z Hiszpa- nii, Włoch oraz Armenii. Na XIV wiek datowane są zaś kuliste głowice buław znalezione w Nowogrodzie Wielkim i Kapurkalns. Przyjmując chronologię Głos- ka, z podobnego okresu (XIII-XV w.) pochodzić mo- gła gruszkowata głowica z Mielnicy Dużej (Głosek 1996, 95). Nieco późniejsze są dwa przedstawienia ikonografi czne tego rodzaju broni z Krakowa, dato- wane na 2. poł. XV wieku. Biorąc pod uwagę powyż- sze rozważania, dolną granicę chronologiczną buław krakowskich ustalić można na XI/XII wiek, nato- miast górną stanowić może 2. poł. XV wieku. Jak już powyżej wspomniano, chronologia dołu chłonnego I, ustalona na podstawie znalezionej w nim ceramiki naczyniowej oraz kafl i, wskazuje na użytkowanie obiektu, w którym odkryto buławy na ul. Sławkow- skiej 17, w późnym średniowieczu oraz czasach nowo- żytnych. Doły chłonne nie były czyszczone w trakcie użytkowania, toteż zabytki odkryte przy dnie obiektu związane są bez wątpienia z najstarszą – późnośred- niowieczną fazą jego użytkowania.
Buławy odkrywane są na stanowiskach miej- skich zdecydowanie najrzadziej. W Polsce było to dotąd jedynie pięć znalezisk z: Elbląga, Krakowa, Wrocławia oraz Olkusza23 (Nawrolscy 1989, 262, ryc. 11; Nosek 1973, 228-229, ryc. 2, 3; Radwański 1975, 286, tab. 1; Kamiński 2000, 163-169, ryc. 2;
Michalak 2005, 188). Również na Rusi znaleziska tego rodzaju broni pochodzące z miast, należą do rzadkości, stanowiąc zaledwie około 8% spośród 102 egzemplarzy wymienionych przez Kirpičnikova (Kir- pičnikov 1966, 130-135; Kamiński 2000, 168-169;
Michalak 2005, 188). Obrona fortyfi kacji miejskich spoczywała na mieszczanach, z tego też względu dysponowali oni własną bronią (Bąkowski 1903, 25).
23 Jednym z najnowszych tego typu odkryć, jest niepublikowany jeszcze przedmiot, zinterpretowany jako głowica buławy bojowej, wydobyty podczas rozpoczętych w 2010 r. badań archeologicznych na rynku w Olkuszu. Za informację o tym znalezisku, serdecznie dziękujemy prowadzącej wykopaliska mgr Izabeli Mianowskiej.
Dzięki zachowanym wilkierzom, możemy się przeko- nać o jej różnorodności (szczególnie wśród bogatego mieszczaństwa), zarówno pod względem uzbrojenia ochronnego, jak i zaczepnego (Nowakowski 1998, 299). Od połowy XIV wieku zauważa się wzrost zna- czenia cechów, którym przydzielano w działaniach defensywnych poszczególne odcinki murów, bramy oraz baszty (Bąkowski 1903, 26; Ptaśnik 1949, 125;
Szczygielski 1960, 450-451, 457; Nowakowski 1998, 299) Pociągało to za sobą konieczność gromadze- nia większej liczby broni, przeznaczonej właśnie do tego celu (Szczygielski 1960, 451; Nowakowski 1998, 299). W źródłach pisanych dotyczących Polski od- naleźć możemy jedynie pojedynczy zapis o buławie – jest to lakoniczna wzmianka o takiej broni trzy- manej w ręku (por. Głosek 1996, 57, Nowakowski 1998, 50). Biorąc zatem pod uwagę pozbawienie kon- tekstu archeologicznego takich znalezisk oraz enig- matyczność przekazów pisanych, trudno jest założyć bez wątpliwości, że buławy znajdowane w miastach stanowiły indywidualne uzbrojenie ich mieszkań- ców24 (por. Szymczak 2007, 136). Zdaniem Tomasza Nowakiewicza, buława bojowa była przede wszyst- kim uzbrojeniem rycerskim, jednak mogła być użyta wtórnie, również jako broń plebejska (2000, 167). Po- dobne stanowisko zajmował Głosek, który podkreśla, że w późnym średniowieczu pokrewna buławie ma- czuga wykorzystywana była w walce nie tylko przez rycerstwo, ale i mieszczaństwo oraz ludność plebej- ską (2004, 238). Zagubiona w walce lub zdobyta na przeciwniku buława mogła się stawać uzbrojeniem niższych warstw ludności. Trudno jest zatem wiązać z określoną grupą społeczną tego rodzaju broń od- krywaną w ośrodkach miejskich. Nie należy również pomijać możliwości pojawienia się buław jako przed- miotu wymiany handlowej czy najazdów na miasta, w których stanowić one mogły uzbrojenie obcych ar- mii25. W przypadku buław znalezionych w Krakowie na ul. Sławkowskiej 17 nie wolno pominąć faktu, iż dwa egzemplarze tak rzadkiej broni odkryto w jed- nym miejscu (wraz z fragmentami być może kolejne- go, takiego przedmiotu/ów). Interpretacja tego faktu nie jest jednak łatwa i każda propozycja opatrzona być musi znakiem zapytania. Wydaje się jednak pew- ne, że nie znalazły się dole chłonnym przypadkowo – zgubienie jednorazowo kilku tego typu przedmiotów wydaje się mało prawdopodobne. Nie stwierdzimy
24 Warto wspomnieć, że w przekazach pisanych występują po- krewne buławie odmiany broni obuchowej w rodzaju maczugi oraz Morgensterna, które odnajdujemy na Śląsku w spisie uzbrojenia mieszczan legnickich z lat 1402-1405 (Goliński 1990, 25; Marek 2008, 146).
25 W przypadku Krakowa, należałoby się w tym miejscu zastano- wić nad znaczeniem najazdów mongolskich pustoszących miasto w XIII wieku, które mogły pozostawić po sobie ślady w postaci obcego uzbrojenia, w tym buław (Świętosławski 1996, 38-39; 1997, 19-23). Jest to jednak zagadnienie słabo zbadane i wymagające osobnego omówienia.
jednak obecnie czy i przez kogo zostały tam ukryte lub porzucone. Ulica Sławkowska, wzmiankowana w źródłach pisanych już w roku 1307 (Slacovse gasse – Rajman 2004, 294), była jednym z najważniejszych traktów Krakowa po wielkiej lokacji w roku 1257. Od początku zamieszkiwana była nie tylko przez wielu zamożnych rzemieślników, lecz także przedstawi- cieli rady miejskiej. Informacje zapisane w księdze miejskiej świadczą o tym, iż ulica była wówczas za- budowana po obu stronach – w jednym przypadku wzmiankowana jest kamienica murowana, w wszyst- kie pozostałe były domami drewnianymi (ten sam, 296-298). Najwcześniejsza wzmianka o zabudowie parceli, obecnie z numerem 17 przy Sławkowskiej, pochodzi z roku 1324, gdy Konrad Durinka, mu- rator przekazał prawo do połowy dworu i 6 łokci naprzeciwko kościoła św. Marka Piotrowi słodowni- kowi (ten sam 297). W okresie późniejszym, teren obecnego budynku Polskiej Akademii Umiejętności, zajmowały cztery kamienice gotyckie, które wyburzo- no całkowicie (wraz z fundamentami) w roku 1857, gdy Franciszek Wężyk rozpoczął budowę „domu dla Towarzystwa Naukowego” (Chmiel 1931, 94-98).
Kloaka, w której odkryto buławy, mogła przynależeć do gotyckiej kamienicy dawnego numeru 17 lub 19 (patrz – ten sam, 94 – szkic) lub też kamienicy znaj- dującej się na tyłach kamienicy narożnej, do której wejście prowadziło z przecznicy, czyli współczesnej ul. św. Marka (ten sam, 96). Wydaje się więc pewne, że „sprawcą” powstania tego depozytu był mieszcza- nin lub rzemieślnik krakowski, nie wiadomo jednak, co nim powodowało26. W rękach mieszkańców mia- sta, nawet po nakazie zgromadzenia broni w arsena- łach miejskich, były jej liczne egzemplarze. Świadczą o tym tak wielokrotne napomnienia rajców miejskich o konieczności ćwiczeń z bronią, służące poprawie bezpieczeństwa miasta, jak i zapisy w testamentach, w których broń jest wymieniana często27. Nie moż- na również wykluczyć, iż buławy znalezione w dole chłonnym były narzędziem przestępstw i, jako ewen- tualne dowody rzeczowe zbrodni (corpus delicti), mo- gły zostać porzucone przez sprawców28 (por: Maisel 1989, 218-220, tam dalsza literatura).
Dwie buławy odkryte na ul. Sławkowskiej 17 w Krakowie są jak do tej pory jedynymi znanymi z Polski egzemplarzami z zachowanymi w znakomi-
26 Okoliczności w jakich buławy zostały porzucone, mogły wy- nikać z wydania zakazów ich noszenia przez mieszczan. Zakaz zabraniający stosowania podobnej broni w postaci drewnianych pałek, nałożony został w 1511 r. rozkazem króla Władysława II Jagiellończyka na mieszczan wrocławskich (Marek 2008, 146).
27 Autorzy bardzo dziękują prof. dr hab. Zdzisławowi Nodze z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie za cenne wyjaśnienia tych kwestii.
28 Za uwagi dotyczące tego zagadnienia, autorzy serdecznie dziękują prof. dr hab. Krzysztofowi Ożógowi oraz dr hab. Lidii Korczak z Zakładu Historii Polski Średniowiecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
tym stanie drewnianymi trzonami. Czyni to z nich doskonałe źródło i daje podstawę do analizy wartości takiego oręża w warunkach bojowych. Elementem rażącym była głowica, która posiadać powinna odpo- wiednie wymiary i masę29. Badacze starają się wyróż- niać głowice wykorzystywane w walce na podstawie średnicy światła osady trzonka (według Michalaka – 1,5 do 2,5 cm – 2005, 188, przypis 6). O bojowym zastosowaniu buław świadczyć mogą również me- chaniczne uszkodzenia, które stwierdzić można na niektórych głowicach, na co zwrócił uwagę Kirpični- kov (1966, 54-55). Dwa omawiane okazy z Krakowa, charakteryzują się średnicami osady powyżej 2 cm, ponadto są, pomimo uszkodzeń korozyjnych, stosun- kowo ciężkie. Dodatkowo, na okuciu drewnianego trzonka buławy z kulistą głowicą (por. wyżej), za- uważyć można wgniecenie prawdopodobnie spowo- dowane uderzeniem. Można zatem przyjąć, że są to egzemplarze wykorzystywane do walki. Trzony obu buław wykonane zostały z drewna jesionu wyniosłe- go, które charakteryzuje się dużą sprężystością oraz niewielką skłonnością do pękania (Wanin 1953, 298;
Seneta 1976, 466; Słownik… 2003, 331)30. Należy pod- kreślić, że drewno to cechuje się wysoką odpornoś- cią na obciążenia dynamiczne (np. uderzenia) oraz łatwością polerowania powierzchni (Krzysik 1978, 647), co można zaobserwować w przypadku trzonka buławy z gruszkowatą głowicą. Warto również wspo- mnieć, że jest to najlepszy rodzaj drewna do wyrobu elementów często dotykanych rękami, takich właśnie jak trzony narzędzi lub broni (Wanin 1953, 298)31.
Omawiane wcześniej przedstawienia ikonogra- fi czne, świadczą o tym, że broń tą stosowali zarówno wojownicy piesi, jak i konni. Potwierdza to Kirpični- kov, powołując się na źródło z XVI wieku, w którym zapisano, że jeźdźcy moskiewscy walczą buławami.
Jednak, jak podkreśla ten uczony, niektóre odmiany tego rodzaju oręża mogły również stanowić uzbro- jenie piechoty (Kirpičnikov 1966, 55). Wielu bada- czy dostrzega możliwość zadawania ciosów buławą, zarówno w walce bezpośredniej (szczególnie przez
29 O niemilitarnym przeznaczeniu niektórych głowic, świadczyć mają okazy odlane z brązu, w których po uformowaniu wewnętrz- na przestrzeń pozostawała pusta. Tak wykonana broń nie stano- wiła skutecznego narzędzia do zadawania uderzeń (Kurasiński, Dudak 2007, 121).
30 Drzewa tego gatunku porastały i porastają środkową i połu- dniową Europę, Kaukaz oraz Azję Mniejszą (Słownik…2003, 331).
31 Resztki jesionowego trzonu, rozpoznano także w głowicy bu- ławy znalezionej w XIX wieku w Raciborzu, datowanej na 2. poł.
XII-XIV wiek (Michalak 2006, 195). Brak analiz dendrologicznych dotyczących pozostałości trzonów (wynikających głownie ze złe- go stanu zachowania tego elementu buławy w przypadku innych znalezisk), powoduje, iż trudno jest się ustosunkować czy jesion był wykorzystywany częściej niż inne rodzaje drewna. Warto pod- kreślić, że w średniowieczu drewno jesionu ze względu na swoje właściwości było bardzo cenione, jako materiał z którego wykony- wane były m.in. trzony toporów (lub siekier) oraz łęczyska łuków (Bogacki 2009, 63, 68).
jazdę), jak i stosowania jej jako rodzaju pocisku, o czym świadczyć może przedstawienie na wczesno- średniowiecznej „Tkaninie z Bayeux” (Żygulski 1975, 51, 63; Nowakiewicz 2000, 167; Kotowicz, Micha- lak 2006, 80; Kurasiński, Dudak 2007, 120). Biorąc pod uwagę niewielkie parametry krakowskiej buławy z gruszkowatą głowicą (ryc. 3), w szczególności bar- dzo krótki trzonek mieszczący się niemal w całości w dłoni, można przypuszczać, że nie była przezna- czona do walki bezpośredniej. Przedmiot taki, o do- syć dużej wadze, mógł powodować znacznie większe szkody będąc ciskany z odległości w przeciwnika.
Sugeruje to również gładka powierzchnia drewnia- nego trzonka, mogąca ułatwiać „poślizg w dłoni”
w momencie wyrzucania. Podobną bronią, w posta- ci niewielkich drewnianych maczug, które spełniały rolę pocisków, posługiwać się mieli wojownicy bałtyj- scy, nosząc je po kilka sztuk za pasem (Kurasiński, Dudak 2007, 120). W bezpośredniej walce z prze- ciwnikiem znakomicie mogła się sprawdzać buława z kulistą głowicą (ryc. 2). Ażurowe okucie jej trzonu poprawiało przyczepność w dłoni, natomiast niewiel- ki otwór na jego końcu, służyć mógł do zaczepiania za pomocą rzemienia na rękę i zapobiegać zagubie- niu buławy w czasie walki. Bronią taką można było walczyć wyprowadzając ciosy zarówno znad głowy, jak i, równie skuteczne, uderzenia z boku kierowa- ne na głowę i tułów (Kotowicz, Michalak 2006, 80).
Większą skuteczność z pewnością uzyskiwała ona w ręku rozpędzonego jeźdźca.
Istnieją przesłanki ku temu, aby analogii do dwóch egzemplarzy z Krakowa poszukiwać również w uzbro jeniu zachodnioeuropejskim. Sugerować to mogą przedstawienia kulistych i gruszkowatych gło- wic z krótkimi trzonami, odnajdywane w szczególno- ści we Włoszech i Hiszpanii32. Ponadto, zdaniem nie- których badaczy, ze względu na doskonalszy rodzaj uzbrojenia ochronnego, stosowane tam były buławy z cięższymi głowicami i masywniejszymi tulejami (Dziewanowski 1935, 94-95; Kotowicz, Michalak 2006, 80). Inaczej kształtowało się to na Rusi. Naj- starsze egzemplarze tego rodzaju broni z jej terenu były lżejsze i posiadały krótkie tuleje, co pozwalać mogło na przebijanie lekkich pancerzy (w rodza- ju przeszywanic, zbroi kolczych lub lamelkowych), w które wyposażeni byli wschodni wojownicy (Koto- wicz, Michalak 2006, 79).
32 Co warto podkreślić, źródła te wskazują, że buławami z cha- rakterystycznymi krótkimi trzonami, posługiwali się wojownicy muzułmańscy, którzy na półwyspach Iberyjskim i Apenińskim od- cisnęli silne piętno w okresie średniowiecza. O znacznej roli tego rodzaju oręża w uzbrojeniu islamskim przekonany jest również Nicolle (1999, 257; 1999a, 73).
Głowice kształtu kulistego i gruszkowatego były prawdopodobnie pierwowzorami bogato zdobionych buław, które w ciągu XVI wieku wykształciły się w Pol- sce jako znak godności hetmana (Żygulski 1964, 248;
Michalak 2005, 200). Proces ten nabrał dynamiki za panowania króla Stefana Batorego (1576-1586), kiedy to utrwaliły się urzędy hetmańskie, a buławy zostały „przyswojone” jako insygnium dowódcze, tra- cąc swoje pierwotne przeznaczenie (Żygulski 1964, 248-250)33. Buławy z kulistymi głowicami i krótki- mi trzonami, przedstawiane prawdopodobnie jako insygnium, odnajdujemy na obrazie „Nawrócenie św. Pawła” (ryc. 6:1) oraz w scenie z poliptyku au- gustiańskiego (ryc. 6:2). Źródła te, pochodzące z 2 poł. XV wieku, stanowią już być może przykład wy- obrażeń buław jako przedmiotów o charakterze sym- bolicznym. O używaniu na terenie Rzeczypospolitej jeszcze w XVII-XVIII wieku buław z krótkimi trzon- kami, świadczyć mogą niektóre odmiany tej broni, które znajdują się w polskich zbiorach muzealnych.
Były to buławki-piernacze nie spełniające roli sym- bolu godności hetmańskiej, lecz stanowiące rodzaj glejtu wykorzystywanego przez posłów. Znak ten re- spektowany był w państwach wschodnioeuropejskich i krajach islamu (Żygulski 1964, 267, ryc. 21, 22;
1975, 283, il. 153). Zatem już w okresie nowożytnym, gdy zatraciły funkcję narzędzia wykorzystywanego w boju, buławy nabierać zaczęły zupełnie nowego znaczenia, stając się symbolem niektórych funkcji, wykorzystywanym w instytucjach wojskowych i pań- stwowych (Dziewanowski 1935, 94-97; Kurasiński, Dudak 2007, 120).
Buławy z ul. Sławkowskiej 17 zostały zaprezento- wane na wystawie czasowej „Średniowieczne buławy z Krakowa” (scenariusz J. Puziuk, A. Tyniec), w cy- klu „Zabytek miesiąca” w Muzeum Archeologicznym w Krakowie w lipcu 2012 roku.
Muzeum Archeologiczne w Krakowie jakub.puziuk@ma.krakow.pl tyniec@ma.krakow.pl
33 Bogacki wysuwa sugestię, że buławy funkcje symboliczne, peł- nić zaczęły w wojsku polskim już wcześniej, być może w XV wie- ku (2009, 229). Badacz ten wskazuje na nagrobek Piotra Dunina (wybitnego wodza króla Kazimierza Jagiellończyka z czasów wojny trzynastoletniej) z kościoła p.w. św. Wojciecha w Ujeździe, gdzie przedstawiony jest on jako postać trzymająca buławę (ten sam, 229).
LITERATURA Artem’ev A.R.
1990 Kisteni i bulavy iz raskopok Novgoroda Veliko- go, [w:] Materialy po archeologii Novgoroda 1988 g., (red.) V. L. Ânina, P. G. Gajdukova, Moskva, 5-28.
Artem’ev A.R., Gajdukov P.G.
1995 Dve unikal’nye bulavy iz raskopok v Novgorode, [w:] Novgorod i Novgorodskaâ zemlâ. Istoriâ i arheologiâ, Nowgorod, 202-206.
Bąkowski K.
1903 Dawne cechy krakowskie (z rycinami), Bibliote- ka Krakowska, 22, Kraków.
Bektineev Š. I.
1993 Bulavy i kisteni XI-XIV vv. na territorii Belaru- si, [w:] Sârednevâkovyâ stara ytnasci Belarusi:
Novyâ materyâly i dasledavanni, (red.) V. M.
Lâûko, Minsk, 99-106.
Bogacki M.
2009 Broń wojsk polskich w okresie średniowiecza, Zakrzewo.
Chmiel A.
1931 Domy krakowskie. Ulica Sławkowska część I (liczby or. nieparzyste 1-25), Kraków.
Dworaczyk M. Kowalska A. B., Rulewicz M.
2003 Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wschod- nia część Suburbium, (red.) W. Łosiński, Pol- skie Badania Archeologiczne 33, Szczecin.
Dziewanowski W.
1935 Zarys dziejów uzbrojenia w Polsce, Warszawa.
Głosek M.
1996 Późnośredniowieczna broń obuchowa w zbio- rach polskich, Warszawa-Łódź.
2004 Średniowieczne uzbrojenie plebejskie w świetle źródeł ikonografi cznych i pisanych na ziemiach polskich, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archeologica 24, 237-248.
Goliński M.
1990 Uzbrojenie mieszczańskie na Śląsku od połowy XIV do końca XV w., Studia i Materiały do Hi- storii Wojskowości 33, 3-64.
Gradowski M., Żygulski Z.
2000 Słownik uzbrojenia historycznego, Warszawa.
Hensel W., Hilczer-Kurnatowska Z.
1972 Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej 4, Wrocław-Warszawa- -Kraków-Gdańsk.
Jotov V.
2004 Văorăženieto i snarâženieto ot bălgarskoto sred- novekovie (VII-XI vek), Warna.
Kajzer L.
1974 (rec.) Lászlo Kovács, A Magyar Nemzeti Múze- um Fegyvertárának XI-XIV. Századi csillag alakú buzogányai, Folia Archaeologica 22, Budapest 1971, 165-185, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 21, nr 2, 351-352.
1976 Uzbrojenie i ubiór rycerski w średniowiecznej Małopolsce w świetle źródeł ikonografi cznych, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
Kamiński K.
2000 Paradna głowica buławy ze Starego Miasta we Wrocławiu, Kwartalnik Historii Kultury Mate- rialnej 48/3-4, 163-169.
Kasprzak M.
2007 Zabytki drewniane ze stanowiska 5 w Gdańsku- -Hala Targowa, [w:] Archeologia Gdańska III, Gdańsk,7-16.
2010 Zabytki drewniane, rogowe i kościane z ba- dań na Wyspie Spichrzów w roku 2004, [w:]
Archeo logia Gdańska IV, Gdańsk, 171-188.
Kirpičnikov A.N.
1966 Drevnerusskoe oružie, vyp. 2, Kopâ, sulicy, bo- evye topory, bulavy, kisteni IX-XIII vv., Arheo- logiâ SSSR. Svod Arheologičeskih Istočnikov, E1-36, Moskva-Leningrad.
Kotowicz P.N., Michalak A.
2006 „I poszedł Włodzimierz na Lachów (…)” O re- cepcji orientalnych militariów we wczesnośred- niowiecznej Polsce, Z otchłani wieków 61/1-2, 77-91.
Kovács L.
1971 A Magyar Nemzeti Múzeum Fegyvertárának XI- -XIV. Sźazadi csillag alakú buzogányai, Folia Archaeologica 22, Budapeszt, 165-185.
Krzysik F.
1978 Nauka o drewnie, Warszawa.
Kulakov V. I.
1990 Drevnosti Prusov VI-XIII v. Arheologia SSSR.
Svod Arheologičeskih Istočnikov vyp. G 1-9, Moskva.
Kurasiński T., Dudak W.
2007 Dwie średniowieczne głowice buław znalezione w rejonie Skierniewic, Archaeologia Historia Polona, Studia z dziejów wojskowości, budow- nictwa, kultury 17, 113-128.
Leciejewicz L., Łosiński W.
1960 Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Mło- dzikowie w pow. średzkim, Fontes Archaeolo- gici Posnanienses 11, 104-165.
Maisel W.
1989 Archeologia prawna Europy, Warszawa-Poznań.
Marek L.
2008 Broń biała na Śląsku XIV-XVI wiek, Wratisla- via Antiqua 10, Wrocław.
Michalak A.
2005 Głowica buławy z Trzciela, pow. Międzyrzecz.
Wstępne uwagi w kwestii występowania buław na ziemiach polskich w średniowieczu, na tle znalezisk europejskich, Archeologia Środkowe- go Nadodrza 4, 183-220.
2006 Jeszcze o buławach średniowiecznych z ziem polskich. Refl eksje na marginesie odkrycia z Bo- gucina, pow. Olkusz, Acta Militaria Mediaeva- lia 2, 103-114.
Nadolski A.
1954 Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Acta Archaeologica Universitatis Lo- dziensis 3, Łódź.
1994 Polska technika wojskowa do 1500 roku, (red.) Z dziejów nauki i techniki 1, Warszawa.
Nawrolscy G. i T.
1989 Badania starego rynku w Elblągu w roku 1985, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 37/2, 151-289.
Nicolle D.
1999 Arms and Armour of the Crusading Era 1050- 1350: Western Europe and the Crusader States, London.
1999a Arms and Armour of the Crusading Era 1050- 1350: Islam, Eastern Europe and Asia, London.
Nosek E. M.
1973 Co dała konserwacja buławy?, Z otchłani wie- ków 29/3, 228-229.
Nowakiewicz T.
2000 Wczesnośredniowieczna głowica buławy bojowej z Olszynki Grochowskiej w Warszawie, Świato- wit II (XLIII), fasc. B, 165-169 (pl. 35-36).
Nowakowski A. (red.)
1998 Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1450-1500, Toruń.
2005 Wojskowość w średniowiecznej Polsce, Malbork.
Parušev V.
1998 Bozdygani ot muzea v Dobrič, Arheologia 3-4, 67-72.
Ptaśnik J.
1949 Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, War- szawa.
Radwański K.
1975 Kraków przedlokacyjny, rozwój przestrzenny, Kraków.
Rajman J.
2004 Kraków zespół osadniczy, proces lokacji, miesz- czanie do roku 1333, Kraków.
Sedov V.V.
1987 Balty, [w:] (red.) V. V. Sedov, Fino-ugry i bal- ty v epochu srednevekovâ, Arheologiâ SSSR, Moskva, 353-456.
Seneta W.
1976 Dendrologia, Warszawa.
Słownik...
2003 Słownik botaniczny, (red.) A. i J. Szweykow- scy, Warszawa.
Stronczyński K.
1847 Pieniądze Piastów. Od czasów najdawniejszych do roku 1300. Rozbiorem źródeł spółczesnych i wykopalisk, oraz porównaniem typów menni- czych objaśnione, Warszawa.
1884 Dawne monety polskie dynastyi Piastów i Jagiel- lonów. Część II Atlas, Piotrków.
Suchodolski S.
1962 Numizmatyczny przyczynek do dziejów uzbroje- nia w Polsce w XI i XII w., Archeologia Polski 7/1, 121-134.
Szczygielski W.
1960 Obowiązki i powinności wojskowe miast i miesz- czaństwa w Polsce od XIII do połowy XV wieku.
Studia i Materiały do Historii Wojskowości 5, 425-457.
Szymczak J.
2007 Jan Długosz o siekierach, toporach i innej bro- ni obuchowej, Archeologia Historica Polona, Studia z dziejów wojskowości, budownictwa, kultury 17, 129-141.
Świętosławski W.
1996 Uzbrojenie koczowników Wielkiego Stepu w cza- sach ekspansji Mongołów (XII-XIV w.), Łódź.
1997 Archeologiczne ślady najazdów tatarskich na Europę Środkową w XIII w., Łódź.
Trubnikov B.
2000 Wielki leksykon broni i uzbrojenia, Poznań.
Wanin S.
1953 Nauka o drewnie, Warszawa.
Żygulski Z.
1964 Geneza i typologia buław hetmańskich, Muzeal- nictwo Wojskowe 2, 239-288.
1975 Broń w dawnej Polsce, na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa.
