WRZESIEŃ 1967 ZESZYT 9

W RZESIEŃ 1967 ZESZYT 9

' J f " r 1 ' - 'Ę f r 1? ’ - . % i & Ł - ■ '

ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA

P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

T R E ŚĆ Z E SZ Y T U 9 (1990)

H u r w i c J., D ro g a b a d a w c z a M a r ii S k ło d o w s k i e j- C u r i e i z n a c z e n ie je j o d k r y ć 205

G a l a r o w s k i T., O u tw o r z e n ie B ie s z c z a d z k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o . . . 208

W ł o d e k J . M., R a s y i o d m ia n y k a r p i h o d o w a n y c h w s t a w a c h ...211

F e d o r o w s k i J ., K o r a le n a S v a l b a r d z i e ... 214

S c h o l z R ., Ż u r a w in a s t a j e s ię w P o ls c e r o ś lin ą h o d o w l a n ą ...216

M i c h n a E ., O k lim a c ie G r u z j i ... 218

Ł u k a s z e w i c z K ., N a d „ z o o lo g ią ” z s z e s n a s te g o w i e k u ...222

D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e M iło rz ą b w M iło s ła w iu — ż y w y p o m n ik p r z y r o d y (A. K a c z m a r e k ) . . 225

A tla s m o ty li S. K le m e n s ie w ic z a (J . R a z o w s k i ) ...226

R o z m a ito ś c i . ... 227

K r o n ik a n a u k o w a U ro c z y s to ś c i 100 ro c z n ic y u r o d z in M a r ii S k ło d o w s k i e j- C u r i e (M ) . . 229

R e c e n z je P . W . M e r r i l : C h e m ia k o s m o s u (B. K u c h o w i c z ) ... 230

M a t e m a t y k a w ś w ie c ie w s p ó łc z e s n y m (B. K u c h o w i c z ) ...230

S p r a w o z d a n ia S p r a w o z d a n ie z I I J u r a js k i e g o S e m i n a r i u m S p e le o lo g ic z n e g o (Z. B ie r n a c k i 231 K o n f e r e n c j a R W P G d o ty c z ą c a b a d a ń n a d f o to s y n te z ą (J . Z u rz y c k i) . . 231

L is t y d o R e d a k c ji P o k a z o w a l e k c j a b io lo g ii z w y k o r z y s t a n ie m c z a s o p is m a W s z e c h ś w ia t (M . P a w l a k ) ... 232

W s p r a w i e a r t y k u łu o B ia ło w ie s k im P a r k u N a r o d o w y m j a k o o b ie k c ie b a d a ń n a u k o w y c h (Z. P u c e k ) ... 232

S p i s p l a n s z

I. O R Z E C H Ó W K A , N u c ifr a g a c a r y o c a ta c te s . — F o t. J . Z e m b r z u s k i I l a . Z A C H Ó D S Ł O Ń C A n a d je z . K o r to w s k im k o ło O ls z ty n a . — F o t.

W . S tr o jn y

lito. W IE L K O P O L S K I P A R K N A R O D O W Y , je z . G ó re c k ie z w y s p ą . — F o t. W. S tr o jn y

I I I . Ż U B R Y . B ia ło w ie ż a . — F o t. W . P u c h a ls k i

IV . K O N IE . O d p u s t w k la s z to r z e W ig ry . — F o t. W . S tr o jn y

O k ł a d k a : M A R IA S K Ł O D O W S K A -C U R IE

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA

W R Z E S I E Ń 1967 Z E S Z Y T 9 (1990)

J Ó Z E F H U R W IC (W a rsz a w a )

D R O G A B A D A W C Z A M A R II S K Ł O D O W S K IE J -C U R IE I Z N A C Z E N IE J E J O D K R Y Ć

Podstaw ą XIX-wiecznego obrazu budowy m aterii je st pojęcie niezmiennego pierw iastka chemicznego zbudowanego z . niezmiennych i niepodzielnych atomów. Koniec ubiegłego stu­

lecia przyniósł law inę odkryć, które w konsek­

w encji w strząsnęły gmachem fizyki klasycznej.

Do tych odkryć należało stw ierdzenie w 1896 roku przez H enri Antoine B e c ą u e r e l a , że uran i jego związki em itują promienie, które działają na kliszę fotograficzną i jonizują po­

w ietrze.

W 1897 roku podjęła badania tego zjawiska M aria S k ł o d o w s k a - C u r i e .

W tym celu przystąpiła do dokładnych pomia­

rów, w yzyskując zdolność jonizacyjną prom ieni Becąuerela. Badane ciała umieszczała w ko­

morze jonizacyjnej i m ierzyła natężenie prądu sposobem opracowanym do innych celów kilka­

naście lat wcześniej przez jej męża P iotra C u- r i e i jego b rata Jakuba, opartym na piezoelek- tryczności kwarcu.

Dokładne badania ilościowe wykazały, że na­

tężenie prom ieni nie zależy od właściwości fi­

zycznych i składu chemicznego w ysyłającego je preparatu uranowego, lecz jedynie od zaw ar­

tości uranu, je st mianowicie do niej proporcjo­

nalne. Stąd badaczka wyciągnęła fundam ental­

ny wniosek, że zdolność w ysyłania prom ieni jest właściwością pierw iastka — uranu, ściślej mó­

wiąc, jego atomów, to znaczy: je st właściwością atomową.

Zadanie, jakie sobie M aria Skłodowska-Curie

następnie postawiła, było zbadanie, czy nie m a innych, poza uranem i jego związkami, substan­

cji, które również em itują promienie Becąue­

rela. Wkrótce na to pytanie mogła dać pozytyw ­ ną odpowiedź. Okazało się, że tak ą właściwość m a również to r i jego związki. Do tego odkrycia M aria Skłodowska-Curie doszła, oczywiście, po żm udnych badaniach bardzo licznych m inera­

łów, z których większość nie promieniowała;

prom ieniow ały tylko m inerały zawierające uran i tor.

Badania promieniowania związków toru po­

twierdziły, iż jest ono właściwością atomową.

U gruntow anie tego wniosku wymagało dal­

szych precyzyjnych pomiarów.

I oto w trakcie tych pomiarów badaczka n a­

trafiła na kilka minerałów, jak blenda smolista, chalkolit, autunit, kilkakrotnie silniej prom ie­

niujących niż w ynika z zawartości w nich uranu.

Zjawisko zadziwiające, sprzeczne z poprzednimi wynikami! M aria Skłodowska-Curie w ielokrot­

nie sprawdza pomiary. Wyniki są takie same.

Silne promieniowanie tych m inerałów okazało się faktem. Żeby go wyjaśnić, M aria Skłodow­

ska-Curie syntezuje związek o takim samym składzie jak chalkolit, będący fosforanem m ie- dziowo-uranylowym, lecz z czystych składni­

ków. O trzym any związek prom ieniuje „norm al­

nie” . Jak więc wytłum aczyć bezsporny fakt podwyższonego natężenia promieniowania pew ­ nych naturalnych minerałów?

Badacz m niej staranny niż M aria Curie nie

30

206

R yc. 1. M a r ia S k ło d o w s k a - C u r ie w p r a c o w n i

zauw ażyłby praw dopodobnie powiększonej pro­

mieniotwórczości pew nych m inerałów. A gdyby naw et był tak dokładny jak M aria Curie, lecz nie m iałby jej geniuszu, to chyba zignorowałby te n fakt, lub co gorzej, przy większej konsek­

w encji m usiałby zrezygnować z w niosku o ato­

mowej właściwości prom ieniow ania em itow a­

nego przez związki u ran u i toru.

P rzenikliw a jednak intuicja i odwaga badaw ­ cza podyktow ały M arii Curie rozwiązanie za­

gadki. Uczona w ysuw a śm iałą hipotezę, że m i­

n erał zaw iera widocznie domieszkę jakiegoś n ie­

znanego jeszcze pierw iastka, silniej niż u ran em itującego promienie.

Hipotezę należy sprawdzić. Jeżeli pierw iastek ten rzeczywiście istnieje, należy go otrzymać.

M aria Curie w raz z mężem, który zaintereso­

w any odkryciam i żony rzuca, jak sądzi — n a krótko — swoje prace krystalograficzne, przy­

stępuje do w yodrębnienia hipotetycznego pier­

w iastka z blendy smolistej pochodzącej z czes­

kiej kopalni u ran u w Jachymowie. Małżonkowie C urie rozdzielają chemicznie różne frakcje i b a­

dają m etodą jonizacyjną ich promieniowanie.

Poszukiw any pierw iastek pow inien bowiem wzmożonym prom ieniow aniem sygnalizować swoją obecność. Po kilku miesiącach badacze dochodzą w ten sposób do frakcji o aktywności prom ieniow ania 400-krotnie większej niż uran.

We frakcji tej, zaw ierającej bizmut, znajdow ał

się pierw iastek odpowiedzialny za silne prom ie­

niow anie, który, w edług małżonków Curie, po­

w inien być pod względem właściwości chemicz­

nych zbliżony do bizmutu, a jak się później oka­

zało — jest podobny do telluru. Nowy pierw ia­

stek, n a cześć ojczyzny M arii Curie, odkrywcy nazw ali polonem. Wiadomość o tym odkryciu ogłosili w lipcu 1898 roku.

W g ru dniu tegoż roku małżonkowie Curie w raz z G ustaw em B e m o n t e m — kierow ni­

kiem prac chem icznych w Szkole Fizyki i Chemii Przem ysłow ej w P aryżu podali do wiadomości odkrycie drugiego nowego pierw iastka silnie prom ieniującego. Pierw iastek ten, chemicznie podobny do baru, nazw ali radem.

Em isję prom ieni Becąuerela M aria Curie na­

zwała radioaktyw nością (radioactivite), w ysyła­

jące je zaś substancje — radioaktyw nym i (ra- dioactifs).

Samo odkrycie prom ieniotw órczych pier­

w iastków — polonu i radu nie było ostatecznym rozw iązaniem zagadnienia. Należało teraz w y­

dzielić te pierw iastki w stanie czystym.

W niezm iernie prym ityw nych i ciężkich w a­

runkach dw oje niezm ordow anych entuzjastów rozpoczęło kilkuletnią pracę n ad w yodrębnie­

niem radu z otrzym anych odpadków po w ydo­

byciu u ra n u z jachym ow skiej blendy smolistej.

P raw ie całą chem iczną część pracy w ykonała

M aria Curie, podczas gdy udziałem P iotra Curie

207

były głównie badania fizycznych właściwości w ysyłanych promieni. Z pierwszej tony odpad­

ków M aria własnoręcznie otrzym ała 8 kg chlor­

ku radonośnego, około 80 razy silniej prom ie­

niującego niż uran. W przeróbce następnych 5 ton odpadków nieco jej pomagał A ndre D e- b i e r n e . Przeróbka polegała przede wszystkim na rozpuszczaniu, stężaniu roztworów i frakcyj­

nej krystalizacji. Ponieważ chlorek radowy jest trudniej rozpuszczalny niż barowy, więc krysz­

tały chlorku baru radonośnego są bogatsze w rad od przesączu. A ponadto substancje promienio­

twórcze adsorbują się na powierzchni kryszta­

łów, co jeszcze bardziej zwiększa zawartość w nich radu. W ten sposób drogą wielokrotnej

R yc. 3. L a b o r a t o r iu m w sz o p ie p r z y u l. L h o m o n d w P a r y ż u , w k tó r y m m a łż o n k o w ie C u rie o d k r y li p o lo n

i r a d

roku M aria Curie w artykule ogłoszonym w Re- ime Generale des Sciences wypowiada „hipotezę atomowego przekształcania się rad u ”, według której jego promieniotwórczość m iałaby być związana z przem ianą atomów radu w atomy innych pierwiastków. Myśl o możliwości prze­

mian pierwiastków chemicznych małżonkowie Curie powtórzyli w następnym roku na kongre­

sie fizyków. U gruntow aną teorię przem ian pier­

wiastków promieniotwórczych opracowali do­

piero w roku 1903 Ernest R u t h e r f o r d i Frederick S o d d y, nie należy jednak zapo­

minać, że kilka lat wcześniej, choć w formie

R yc. 2. M a łż o n k o w ie C u rie w p r a c o w n i

krystalizacji M aria Skłodowska-Curie doszła wreszcie do jednego decygram a bardzo czystego chlorku radowego, którego czystość sprawdzono spektroskopowo. O trzym anie czystego prepa­

ratu pozwoliło wyznaczyć masę atomową radu.

W ten sposób udowodniono, w edług wymogów chemii, że rad jest istotnie nowym pierw iast­

kiem. Można już było umiejscowić go w ukła­

dzie okresowym pod barem jako najcięższy pier­

w iastek ziem alkalicznych (grupa wapniowców).

W czasie prac, których celem było otrzym anie czystego chlorku radowego, zaczynają dojrze­

wać rew olucyjne poglądy. Małżonkowie Curie w ykryw ają kilka pierw iastków pochodnych ra­

du, to znaczy, jak dzisiaj wiemy, stanowiących produkty jego przem ian promieniotwórczych.

Ich promieniotwórczość małżonkowie Curie ro­

zum ieją w praw dzie początkowo jako promienio­

twórczość wzbudzoną, ale już w styczniu 1899 Ryc. 4. W chwili wolnej od pracy

30*

208

R y c. 5. M a r ła S k ło d o w s k a - C u r ie z c ó r k a m i

jeszcze nieśm iałej, m yśl tej treści sform ułow ała M aria Curie.

Odkrycie promieniotwórczości obaliło X IX -

w ieczny pogląd o trwałości, o niezmienności pierw iastka chemicznego, a więc atomu. Rozwój badań nad promieniotwórczością w ykazał istnie­

nie ją d ra atomowego i następnie jego złożoną budowę. J a k dzisiaj wiemy, jest ono zbudowane z dwóch rodzajów cząstek elem entarnych zwa­

nych nukleonam i: dodatnio naładowanych pro­

tonów i elektrycznie obojętnych neutronów.

Rozpad prom ieniotwórczy alfa polega na emi­

sji z ją d ra zespołu dwóch protonów i dwóch neutronów . Podczas przem iany prom ieniotwór­

czej beta jeden z neutronów w jądrze prze­

kształca się w proton, w ytw orzony zaś w tym procesie elektron zostaje z jąd ra wyrzucony.

B adania związane z promieniotwórczością stw orzyły podstaw y fizyki jądrow ej i chemii jądrow ej oraz fizyki cząstek elem entarnych.

B adania promieniotwórczości doprowadziły do odkrycia rozszczepienia uranu. Odkrycie to znalazło zastosowanie w budowie reaktorów ją­

drowych, k tó re umożliwiły stw orzenie elektrow ­ ni jądrow ych i jądrow ego napędu statków. Re­

aktory jądrow e są rów nież w ielkim i w ytw ór­

niam i sztucznych substancji prom ieniotw ór­

czych, k tó re odgryw ają dziś olbrzym ią rolę w najrozm aitszych badaniach naukowych, w przem yśle, rolnictw ie, m edycynie itd. Nie przesadzim y, mówiąc, że niem al nie istnieje obecnie tak a dziedzina nauk przyrodniczych i technicznych (a naw et archeologii), gdzie by nie ingerow ała promieniotwórczość pod różnymi postaciami.

W kroczyliśmy w epokę energii jądrow ej, na­

rodziła się zaś ta epoka w odkryciach Marii i P io tra Curie.

T A D E U S Z G A L A R O W S K I (K ra k ó w )

O U T W O R Z E N I E B IE S Z C Z A D Z K IE G O P A R K U N A R O D O W E G O

W U s tr z y k a c h G ó rn y c h — w s e r c u B ie s z c z a d — o d ­ b y ła s ię w c z e rw c u u b ie g łe g o r o k u k o n f e r e n c ja n a t e ­ m a t B ie s z c z a d z k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o . W z ię li w n ie j u d z ia ł lic z n i p r z e d s ta w ic ie le w ła d z te r e n o w y c h , P o l­

s k i e j A k a d e m ii N a u k , w y ż s z y c h u c z e ln i, to w a r z y s tw n a u k o w y c h p r z y r o d n ic z y c h o r a z tu r y s ty c z n y c h .

W w y n ik u d y s k u s ji i w iz ji te r e n o w e j n a o b s z a r z e p r o j e k to w a n e g o P a r k u N a ro d o w e g o z a p ro p o n o w a n o p r z e s u n ą ć p o łu d n io w o - z a c h o d n ie g r a n i c e P a r k u d o p o ­ t o k u W o ło s a tk a , a o d s t r o n y p o łu d n io w o - w s c h o d n ie j d o łą c z y ć do o b s z a r u p r o j e k to w a n e g o P a r k u t r z y o d ­ d z ia ły la s u n a d le ś n ic t w a T a r n a w a w r a z z p a s e m P o ­ ł o n in y B u k o w s k ie j (1252 m ), o r a z ja k o o d d z ie ln e j c z ę ­ ś c i P a r k u — P o ło n in y C a r y ń s k ie j (1297 m ) s ta n o w i ą c e j w ła s n o ś ć T a tr z a ń s k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o , łą c z n ie z o ta c z a ją c ą P o ło n in ę s t r e f ą la s ó w o c h ro n n y c h .

U z u p e łn io n y w t e n sp o s ó b p r o j e k t B ie sz c z a d z k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o (m a p a ) o b e jm u je :

1. L a s y w G łó w n y m k o m p le k s ie P a r k u i i n n e p o ­ w ie r z c h n ie P a ń s tw o w y c h G o s p o d a r s tw L e ś n y c h 5006 h a

2. P o ło n in y w g łó w n y m k o m p le k s ie P a r k u 1460 h a 3. T e r e n y p o r o ln e w s i W o ło s a te 560 „

4. P o ło n in ę C a r y ń s k ą 251 „

5. O ta c z a ją c y P o ło n in ę C a r y ń s k ą o k r a j e k le ś n y 267 „ 7544 h a W y m o g o m o c h r o n y p r z y r o d y b ę d ą ta k ż e s łu ż y ć n a t e r e n i e B ie s z c z a d ó w s ie c i r e z e r w a tó w , p o m n ik ó w p r z y ­ r o d y i o b s z a r ó w c h ro n io n e g o k r a j o b r a z u ju ż i s t n i e j ą ­ c y c h lu b p r o j e k to w a n y c h do u tw o r z e n ia p r z e z P o ls k ie T o w a r z y s tw o L e ś n e .

M o ż liw ie n a js z y b s z e u tw o r z e n i e B ie s z c z a d z k ie g o

P a r k u N a ro d o w e g o d a je o s t a tn i ą s z a n s ę u c h r o n ie n ia

je g o d z ik ie j p r z y r o d y , s t a n o w ią c e j n a jw ię k s z y u r o k

B ie s z c z a d ó w , p r z e d n ie z a w s z e w ła ś c iw ą , a c z ę sto r a ­

b u n k o w ą i n is z c z y c ie ls k ą , c h o c ia ż p la n o w a n ą g o s p o ­

d a r k ą c z ło w ie k a . P o n a d to p o w o ła n ie do ż y c ia B ie s z ­

c z a d z k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o s tw o r z y m o ż liw o śc i

a k ty w iz a c ji te g o te r e n u , k t ó r y b ę d z ie je d n y m z n a j ­

a tr a k c y j n i e js z y c h w P o ls c e , o d u ż e j c h ło n n o ś c i, t u r y -

209

R y c. 1. M a p k a o b s z a r u p r o je k to w a n e g o B ie sz c z a d z k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o s ty c z n y m o b s z a r e m r e k r e a c y j n y m i r e g e n e r a c y jn y m

s ił c z ło w ie k a .

W B ie s z c z a d a c h o p u s to s z a ły c h p o 1947 r., b e z in g e ­ r e n c j i c z ło w ie k a w o k r e s ie k il k u la t , z a is tn ia ły w a ­ r u n k i n ie z w y k le ż y w io ło w e g o o d r o d z e n ia s ił p rz y r o d y . D a w n e p o la u p r a w n e , p a s t w i s k a i g r u n t y p o z n is z c z o ­ n y c h i w y p a lo n y c h o s ie d la c h lu d z k ic h o p a n o w a ła s p o n ta n ic z n ie b u jn a ro ś lin n o ś ć . D la te g o B ie sz c z a d y są d z is ia j w P o ls c e je d n y m z n a jb a r d z ie j n a tu r a ln y c h la b o r a to r ió w b a d a w c z y c h , d a ją c y m m o ż liw o ść b a d a ń r ó ż n y c h s ta d ió w s u k c e s ji r o ś lin n e j.

P r o j e k t p r z e w id u j e u tw o r z e n ie P a r k u N a ro d o w e g o w n a jw y ż s z e j p a r t i i B ie s z c z a d ó w (m a p a ), p o ło ż o n e j w p o łu d n io w o - w s c h o d n im c y p lu P o ls k i, w w id ła c h S a n u i W o ło sa te g o . B ie s z c z a d y Z a c h o d n ie c ią g n ą c e się n a w s c h ó d o d p rz e łę c z y Ł u p k o w s k ie j (640 m ), o b n iż e ­ n ia M ic h o w y i d o lin y S o lin k i, p o p rz e łę c z U ż o c k ą (852 m ) są n a jw y ż s z ą g r u p ą g ó r s k ą p o ło ż o n ą w g r a ­ n ic a c h P o ls k i n a w s c h ó d o d p rz e łę c z y T y lic k ie j (683 m ), a n a le ż ą c ą ju ż d o B e s k id ó w W s c h o d n ic h . Ic h o b s z a r

c h a r a k t e r y z u j e się r u s z to w y m u k ła d e m d łu g ic h g rz b ie ­ tó w g ó rs k ic h , p o w s ta ły c h p r z e z w y p r e p a r o w a n ie z o d ­ p o r n y c h g ru b o ła w ic o w y c h p ia s k o w c ó w w a r s t w d o ln o - k ro ś n ie ń s k ic h . G r z b ie ty g ó r s k ie c ią g n ą c e się r ó w n o ­ le g le do sie b ie są p o o d d z ie la n e s z e ro k im i o b n iż e n ia m i p o w s ta ły m i w s k u te k d łu g o trw a łe g o d z ia ła n ia p ro c e s ó w d e n u d a c y jn y c h a w y k o r z y s tu ją c y c h m a łą o d p o rn o ś ć łu p k ó w i c ie n k o ła w ic o w y c h p ia s k o w c ó w w a r s t w g ó r n o - k ro ś n ie ń s k ic h . P ły n ą c e w r ó ż n y c h k ie r u n k a c h r z e k i i p o to k i o d w a d n ia ją n ie r ó w n e d n a ty c h o b n iż e ń i p r z e ­ ła m u ją się m a lo w n ic z y m i p r z e ło m a m i s t r u k t u r a l n y m i (np. p rz e ło m W o ło s a te g o ) p r z e z g łó w n e g r z b ie ty do s ą ­ s ie d n ic h o b n iż e ń , tw o r z ą c c h a r a k t e r y s t y c z n y — „ k r a ­ to w y ” u k ła d s ie c i rz e c z n e j.

P r z e b ie g g łó w n y c h g r z b ie tó w c ią g n ą c y c h się z p ó ł­

n o c n e g o z a c h o d u n a p o łu d n io w y w sc h ó d z a le ż y od k ie ­

r u n k u fa łd ó w g ó rs k ic h . P o n a d s t r o m e g r z b ie ty o w y ­

r ó w n a n e j n a w y s o k o ś c i p o n a d

m w ie rz c h o w in ie ,

w z n o s z ą s ię s k a lis t e sz c z y ty i g rz ę d y s k a l n e : n a jw y ż ­

s z e j T a r n ic y 1348 m , H a lic z a 1335 m , K r z e m ie n ia 1335 m ,

2 1 0

R y c. 2. T a r n ic a — n a jw y ż s z y s z c z y t B ie s z c z a d ó w Z a ­ c h o d n ic h , 1348 m (od s t r o n y p o łu d n io w o - z a c h o d n ie j) z c ie m n y m i p ł a t a m i z a r o ś li o ls z y z ie lo n e j (A ln u s v ir i - d is), w y s tę p u j ą c y m i p o n a d g ó r n ą g r a n i c ą la s u b u k o ­ w e g o , w m ie js c e t a t r z a ń s k i e j k o s ó w k i. — F o t. T . G a -

la r o w s k i

m i a n a to j a d u ta u r y c k ie g o , V io la d a c ic a — f io łe k d a c k i, C a m p a n u la a b ie tin a — d z w o n e k ro z ło g o w y , C e n ta u r e a K o ts c h y a n a — c h a b e r K o ts c h a , V e r a tr u m a lb u m — c ie m ię r z y c a b ia ła , C a r e x tr a n s s ilv a n ic a — tu r z y c a tr a n s y lw a ń s k a i in n e . N a to m ia s t z g a tu n k ó w z a c h o d - n i o - k a r p a c k i c h w y s tę p u j e w B ie s z c z a d a c h ty l k o j e ­ d e n — G a liu m r o t u n d if o li u m — p r z y t u li a o k r ą g ło - li s t n a , t a k w ię c s z a t a r o ś lin n a B ie s z c z a d ó w m a c h a ­ r a k t e r w s c h o d n io - k a r p a c k i.

N a n a jw y ż s z y c h s z c z y ta c h i s k a lis ty c h g r z b ie ta c h g ó r s k ic h r o s n ą ś w ia tło lu b n e g a tu n k i ro ś lin , j a k : A n e - m o n e n a r c is s iflo r a — z a w ile c n a rc y z o w y , S a x ifr a g a a iz o o n — s k a l n ic a g ro n k o w a , S c o r z o n e r a r o s e a — w ę ż y m o rd g ó r s k i o r a z C a r e x r u p e s tr is — tu r z y c a s k a l n a , g a tu n e k w K a r p a t a c h rz a d k i.

B ie s z c z a d y są g łó w n ie k r a i n ą r o z le g ły c h la s ó w i o n e w ła ś n i e w d u ż e j m ie r z e s ta n o w ią o ic h p ię k n ie . G ó r n a g r a n i c a la s ó w w B ie s z c z a d a c h p r z e b ie g a o o k o ło 400 m n iż e j n iż w T a tr a c h , a o k o ło 250 m n iż e j n iż n a B a b ie j G ó rz e i o b n iż a s ię n ie k ie d y do o k o ło 1000 m

B u k o w e g o B e r d a 1313 m , P o ło n in y B u k o w s k ie j 1252 m i in n y c h .

N a n i e p o w ta r z a ln y u r o k B ie s z c z a d ó w o b o k w a lo r ó w k r a jo b r a z o w y c h s k ł a d a ją s ię r ó w n ie ż w a lo r y f l o r y - sty c z n e . T e n n ie z w y k le i n t e r e s u j ą c y o b s z a r g ó r s k i p o ­ s i a d a z n a c z n ie b o g a ts z ą od z a c h o d n i o - k a r p a c k i e j s z a tę ro ś lin n ą . W B ie s z c z a d a c h w y s tę p u je 17 g a tu n k ó w w s c h o d n io - k a r p a c k ic h . P o ło ż e n ie g e o g r a f ic z n e — w y ­ s u n ię c ie n a p o łu d n ie s p o w o d o w a ło , że w o k r e s ie p le j - s t o c e ń s k im B ie s z c z a d y z n a jd o w a ły s ię d a le j od p o łu d ­ n io w e j k r a w ę d z i lą d o lo d u , n a w e t w o k r e s ie m a k s y ­ m a ln e g o z a s ię g u lą d o lo d u p ó łn o c n e g o , w ię c w p ły w k li m a t u p e r y g la c ja l n e g o — a r k ty c z n e g o z a z n a c z y ł się s ła b ie j n iż w B e s k id a c h Z a c h o d n ic h .

'W ie le g a tu n k ó w f l o r y b ie s z c z a d z k ie j j e s t e n d e m i- t a m i w s c h o d n io - k a r p a c k im i; r ó w n ie ż n ie e n d e m ity c z n e g a tu n k i f l o r y w s c h o d n io - k a r p a c k ie j w y s tę p u j ą n a t e ­ r e n i e P o ls k i je d y n i e w o b s z a r z e B ie sz c z a d ó w , n p . e n - d e m it E u p h o r b ia c a r p a tic a — w ilc z o m le c z , d a le j n a w s c h ó d g a tu n e k t e n r o ś n ie ju ż ty lk o w n ie lic z n y c h , o d e r w a n y c h s ta n o w is k a c h .

Z in n y c h w s c h o d n io - k a r p a c k ic h g a tu n k ó w r o ś lin r e g lo w y c h , g ó rs k ic h , o g ó ln o g ó rs k ic h i s u b a l p e js k ic h w y s tę p u j ą p o n a d to w B ie s z c z a d a c h : A ln u s v ir id i s — o ls z a z ie lo n a , A c o n it u m ta u r ic u m v a r . n a n u m — o d -

R y c. 3. S k a ł k i n a g r z b ie c ie K r z e m ie n ia , 1335 m (o d ­ p o r n e g r u b o ła w ic o w e p ia s k o w c e w a r s t w d o ln o k r o ś - n ie ń s k ic h ) i R o z s y p a n ie c , 1273 m z c h a r a k t e r y s t y c z ­ n y m i g r z ę d a m i s k a l n y m i z ty c h s a m y c h p ia s k o w c ó w . —

F o t. T. G a la r o w s k i

R yc. 4. C ie m ię rz y c a b ia ła (V e r a tr u m a lb u m ) w o b n i­

ż e n iu p o m ię d z y T a r n ic ą i K r z e m ie n ie m . J e d n a z n a j ­ o k a z a ls z y c h r o ś l i n w ś r ó d f l o r y b ie s z c z a d z k ie j. O k a z

n a z d ję c iu f o t o g r a f o w a n y w d n iu 18. V I. 1966, w y s. ok.

100 cm . — F o t. T. G a la r o w s k i

n . p . m . P r z y c z y n ą te g o f e n o m e n u p rz y r o d n ic z e g o b y ł

k l i m a t i c z ło w ie k . S u c h e i c ie p łe w i a t r y p o łu d n io w e ,

w ie ją c e z K o tli n y P a n o ń s k i e j, p o w s tr z y m u ją ro z w ó j

la s u . N is z c z e n ie i w y c in a n ie la s u w B ie s z c z a d a c h p rz e z

c z ło w ie k a p r z e b ie g a ło w d w ó c h k i e r u n k a c h : o d d o łu —

a b y u z y s k a ć n o w e t e r e n y p o d u p r a w ę i o d g ó ry p rz e z

w y c in a n ie ś w ie r k ó w (ja k o d r z e w a b u d u lc o w e g o ) z w ą ­

s k ie g o p a s a r e g l a g ó rn e g o c e le m p o w ię k s z e n ia i s tn i e ­

ją c y c h i u z y s k a n i a n o w y c h te r e n ó w w y p a s o w y c h .

W s k u t e k t a k i e j n ie p l a n o w a n e j i n ie k o n tr o lo w a n e j g o ­

s p o d a r c z e j d z ia ła ln o ś c i c z ło w ie k a , d z is ie js z e la s y b ie ­

s z c z a d z k ie w y m a g a j ą c z ę śc io w e j p r z e b u d o w y d r z e w o ­

s ta n u . L a s y t e n a le ż ą do p i ę t r a r e g l a d o ln e g o z w y s tę ­

p u j ą c ą w n im b u c z y n ą k a r p a c k ą — F a g e tu m c a r p a -

I. O R Z E C H Ó W K A , N u c ifr a g a c a r y o c a ta c te s F o t. J. Z e m b rz u s k i

I l b . W IE L K O P O L S K I P A R K N A R O D O W Y , je z . G ó re c k ie z w y s p ą F o t. W. S tr o jn y

211

ti c u m z b o g a ty m r u n e m , w k tó r y m p a n u ją g a tu n k i:

S y m p h y t u m c o r d a tu m — ż y w o k o s t s e r c o w a ty , C o r y - d a lis ca v a — k o k o ry c z p u s ta , P o ly s tic h u m B r a u n ii — p a p r o t n ik B ra u n a . L a s y b u k o w e k u g ó rz e k a r ł o w a ­ c ie ją i d o c h o d z ą n a s to k a c h p o łu d n io w y c h do w y s o ­ k o śc i 1150— 1250 m , a n a s to k a c h p ó łn o c n y c h o około 60 m n iż e j, do w y s o k o ś c i 1090— 1160 m .

W B ie s z c z a d z k ic h la s a c h ż y je w ie le r z a d k ic h i c h r o ­ n io n y c h g a tu n k ó w z w ie rz ą t, m ię d z y in n y m i: n ie d ź ­ w ie d ź (w ilo ś c i o k o ło 30 o so b n ik ó w ), je le ń — k ró l p u s z c z k a r p a c k ic h , d z ik i, w ilk i, ż b ik i i p r z e d k ilk u l a t y w p r o w a d z o n e t a m ż u b ry . Z p ta k ó w ż y ją tu : o rz e ł p rz e d n i, p u c h a c z , ja r z ą b k i, g ile, k rz y ż o d z io b y . N a p o ­

ło n in a c h m o ż n a s p o tk a ć s i w e r n ia k a i p ło c h a c z a s k a l ­ n eg o , w ie lk ie o rn ito lo g ic z n e o so b liw o śc i B ie sz c z a d ó w , k tó r e ja k o p t a k i p i ę t r a a lp e js k ie g o ż y ją w T a tr a c h p o w y ż e j w y s o k o ś c i 1500 m . N a to m ia s t n a sło n e c z n y c h s to k a c h i p o la n a c h m o ż n a z o b aczy ć z w in n e ja s z c z u r k i ż y w o ro d n e i n a jw ię k s z e g o a je d n o c z e ś n ie n a jr z a d s z e g o z ż y ją c y c h w P o ls c e w ę ż ó w , z u p e łn ie n ie s z k o d liw e g o w ę ż a E s k u la p a .

To c a łe b o g a c tw o i p ię k n o k r a jo b r a z u , f lo r y i f a u n y B ie sz c z a d ó w n ie m oże u le c z n is z c z e n iu , a je d y n ą f o r m ą ic h o c h ro n y i z a c h o w a n ia te g o z a k ą t k a p r z e p ię k n e j, b u jn e j g ó rs k ie j p r z y r o d y i je j w a lo ró w d la n a u k i je s t u tw o rz e n ie B ie sz c z a d z k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o .

J A N M A R IA N W Ł O D E K (K ra k ó w )

R A S Y I O D M IA N Y K A R P I H O D O W A N Y C H W S T A W A C H

K a r p ie h o d o w a n e w s ta w a c h to k a r p i e „ u d o m o ­ w io n e ” , k tó r y c h n ie s p o ty k a s ię n a d z ik o w rz e k a c h i je z io ra c h . P o ls k a j e s t k o le b k ą n a jle p s z e j r a s y ty c h k a r p i . R a s a ta , n ie s łu s z n ie n a z w a n a p rz e z H o f e r a g a lic y js k ą , j e s t o b e c n ie n a z y w a n a r a s ą p o ls k ą . N a p rz e ło m ie X I X i X X w ie k u k a r p i e r a s y p o ls k ie j p o ­ c h o d z ą c e ze s ta w ó w p o ło ż o n y c h w d o rz e c z u g ó rn e j W is ły z o s ta ły p r z e k r z y ż o w a n e z p r a w ie w s z y s tk im i s t a d a m i k a r p i m ie js c o w y c h w r ó ż n y c h k r a ja c h . S tw i e r ­ d zo n o b o w ie m , że r a s a p o ls k a s p e c ja ln ie s z y b k o p r z y ­ r a s t a w p o r ó w n a n iu ze s t a d a m i m ie js c o w y m i, ró ż n ic e w p r z y r o s ta c h s ię g a ły do 30°/o z je d n o s tk i p o w ie rz c h n i n a k o rz y ś ć k a r p i p o ls k ic h .

W r o k u 1898 B. H o f e r , p r o f e s o r u n iw e r s y te tu m o ­ n a c h ijs k ie g o , w p r o w a d z ił p o d z ia ł g a tu n k u C y p r in u s c a rp io L. h o d o w a n e g o w s ta w a c h n a r a s y . P o d z ia ł te n o p ie r a ł się o r e j o n y g e o g ra f ic z n e , w k tó r y c h k a r p i e b y ły h o d o w a n e i g d z ie z b ie g ie m c z a su d ro g ą celo w eg o d o b o ru w y tw o r z y ły się r a s y . P o d z ia ł te n m ia ł n a c e lu u p o r z ą d k o w a n ie z a m ie s z a n ia , j a k i e w te j d z ie d z in ie p a n o w a ło , b y ło b o w ie m w ó w c z a s d u żo sz c z e p ó w k a r p i m a ją c y c h l o k a l n ą s ła w ę . J u ż H o fe r w p r o w a d z ił p o ję c ie in d e k s u w y g r z b ie c e n ia k a r p i a ja k o s to s u n k u d łu g o śc i c ia ła r y b y do je j n a jw ię k s z e j w y so k o śc i. P o g lą d y H o ­ f e r a n a r a s y r o z w in ą ł W a l t e r w 1901 r., z a c z ą ł on ro z r ó ż n ia ć r a s y w g k r y t e r i u m w y g rz b ie c e n ia . W p ro ­ w a d z e n ie in d e k s u w y g r z b ie c e n ia z a w a ż y ło b a r d z o n a h o d o w la c h k a r p i w p rz y s z ło ś c i, z w ią z a ło b o w ie m j ą z c e c h ą , k t ó r a — j a k d z iś s tw ie r d z a m y — n ie je s t w d o s ta te c z n y sp o só b s k o r e lo w a n a z c ię ż a re m o s ią ­ g a n y m p rz e z k a r p ie . J e s t to c e c h a , k tó r e j d o b ó r w s e ­ le k c j i u p ię k s z a s t a d a a n ie z w ię k s z a e f e k ty w n ie p r o ­ d u k c ji.

H o f e r a iza n im W a lt e r o p is a li r a s y :

rasę g a lic y jsk ą — k tó r ą d ziś n a z y w a m y polsk ą; ra s a t a j e s t h o d o w a n a o d n ie p a m ię tn y c h c z a só w w k r a in ie s ta w ó w , p o ło ż n e j w d o lin a c h d o rz e c z a g ó rn e j W isły , w y g r z b ie c e n ie 1 : 2,5 w g r a n i c a c h 2,3— 2,7. K a r p ie p o l­

s k ie s ą k r ó t k ie i w y g rz b ie c o n e , b a r w a p o d b rz u s z a b ia ł a lu b ró ż o w o - b ia ła , r o s n ą s z y b k o , u w a ż a się j e za o d p o rn ie js z e n a c h o ro b y n iż in n e r a s y . C h a r a k te r y z u ją się n ie r e g u la r n ie p o r o z r z u c a n y m i łu s k a m i n a p o ­ w ie r z c h n i c ia ła , łu s k i t e p r z y p o m in a j ą ja k b y z w ie r ­ c ia d ło — s t ą d n a z w a — lu s tr z e n ie . Ł u s k i „ lu s tr z a n e ”

w y s tę p u j ą u n ie k tó r y c h sz c z e p ó w w z d łu ż lin ii n a b o c z - n e j c ia ła w p o s ta c i la m p a s a łu s e k , s tą d n a z w a lu s tr z e ń la m p a s o w y . T e r e n y d o rz e c z a g ó rn e j W is ły b y ły t e r e ­ n a m i e k s p o r tu k a r p i z a ro d o w y c h od r. 1880, d la te g o w d z is ie js z y c h s ta d a c h w E u ro p ie w d u ż e j m ie rz e j e s t re p r e z e n to w a n a r a s a k a r p i a p o ls k ie g o . N a jb a r d z ie j z n a n y m s z c z e p e m r a s y p o ls k ie j b y ł sz c z e p h o d o w li r o ­ d z in y R u d z i ń s k i c h z m ie js c o w o ś c i O s ie k k o ło K ę t, n ie s te t y z a g in ą ł p o d c z a s I I w o jn y ś w ia to w e j. W n i e ­ k tó r y c h lin ia c h k a r p i h o d o w a n y c h w g o s p o d a r s tw a c h P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k j e s t r e p r e z e n to w a n a r a s a p o l­

s k a , n p . w lin ii lu s tr z e n i a ra m o w e g o n r

A z g o s p o ­ d a r s tw a d o ś w ia d c z a ln e g o G o ły sz, p o w ia t C ie sz y n ; rasę czesk ą — z w a n ą te ż s ta ro c z e s k ą , k tó r a c h a r a k t e ­ r y z o w a ła s ię b r u n a t n y m z a b a r w ie n ie m p o d b rz u s z a o ra z w y d łu ż e n ie m . L ic z b a k rę g ó w u ty c h k a r p i b y ła n a jw ię k s z a ze w s z y s tk ic h r a s i w a h a ła s ię w g r a n ic a c h 36— 40. K a r p ie t e b y ły p r z e w a ż n ie b e z łu s k ie , s t ą d te ż in n a n a z w a te j r a s y : k a r p i e s k ó r z a s te , w y g rz b ie c e n ie 1 : 3,0. S t a r m a c h (1955) u w a ż a j ą z a w y n ik p ó łd z i­

k ie j h o d o w li w s ta w a c h . R a s a t a n ie is tn i e je o b e c n ie w c z y s ty c h lin ia c h . N a jb a r d z i e j z n a n y b y ł szc z e p h o ­ d o w a n y w m ie js c o w o ś c i T rz e b o ń ;

rasę łu ży ck ą — h o d o w a n ą n a Ł u ż y c a c h , o b e c n ie r a s a

t a p r a w ie n ie is tn ie je . W g W u n d e r a (1949) h o d o ­

w a n a je s t je s z c z e w g ó rn y c h Ł u ż y c a c h w s p e c ja ln ie

e k s te n s y w n y c h w a r u n k a c h w y c h o w u , do k tó r y c h n a j ­

b a r d z ie j n a d a j e się. C h a r a k te r y z u je s ię u łu s z c z e n ie m

d r o b n o łu s k im c a łe j p o w ie r z c h n i c ia ła . P o d b rz u s z e

u b a r w io n e n a s z a r o -b ia ło , p ła s k i g rz b ie t, w y g r z b ie c e ­

n ie 1 : 2,6 w g r a n ic a c h 2,3— 2,9, m ię so s m a c z n e ;

rasę a jszgru n d zk ą — je s t to — a r a c z e j b y ła — n a j ­

b a r d z ie j c h a r a k t e r y s t y c z n a r a s a k a r p i — r a s a w y so k o

w y g rz b ie c o n a , p r z e k a z u j ą c a t ę c e c h ę z p o k o le n ia n a

p o k o le n ie , w y g rz b ie c e n ie to w y n o s iło

:

w g r a n i ­

c a c h 1,8 : 2,6. Z e w z g lę d u n a w y s o k o ś ć w y g rz b ie c e n ia

n a z y w a n o ją te ż r a s ą k a r p i ta le r z o w y c h ; h o d o w la te j

r a s y s z ła w k ie r u n k u w y p r o w a d z e n ia k a r p i o k o n t u ­

r a c h o k rą g ły c h . R a s a t a b y ła h o d o w a n a w d o lin ie

r z e k i A is c h w p ó łn o c n e j B a w a r ii, s t ą d je j n a z w a .

M o ż n a p r z y ją ć z a D o r f n e r e m (1962), że r a s a t a od

r o k u 1955 p r a k t y c z n ie n ie s tn ie je . R a s a t a z o s ta ła

u tr w a lo n a p r z e z d łu g t r w a ły c e lo w y d o b ó r. N a d a w a ła

s ię do in te n s y w n y c h w a r u n k ó w w y c h o w u , j e d n a k

2 1 2

R yc. 1. S a z a n d u n a js k i — C y p r in u s c a rp io c a rp io L., w y h o d o w a n y w g o s p o d a r s tw ie P A N O c h a b y . — F o t.

J . M . W ło d e k

p r z e s u n ię t a o 4 s to p n ie g e o g ra f ic z n e n a p ó łn o c z d o ­ ty c h c z a s o w e g o p ó łn o c n e g o z a s ię g u 56 s to p n i. S zczep te n j e s t h o d o w a n y w o b w o d z ie le n in g r a d z k im ; szczep k u rsk i — w y p r o w a d z o n y d la ś r o d k o w e j s tr e f y Z S R R , te ż z e s k r z y ż o w a n ia k a r p i m ie js c o w y c h p o ­ c h o d z e n ia p o ls k ie g o z s a z a n a m i a m u r s k im i. U łu s z - c z e n ie d ro b n o łu s k ie , w p r z e c iw ie ń s tw ie do r o p s z y ń - s k ie g o w y k a z u je r o z c z e p ie n ia u łu s z c z e ń , in d e k s w y - g rz b ie c e n ia 1 : 3,0— 3,5;

szczep d ro b n o łu sk i u k ra iń sk i — w y p r o w a d z o n y po I I w o jn ie ś w ia to w e j p rz e z K u z e m ę n a m a t e r i a le p r z e d w o je n n e j h o d o w li z g o s p o d a r s tw a A n to n in y o b ­ w o d u C h m ie ln ic k ie g o z k a r p i m ie js c o w y c h . N ie d u ż a g ło w a , w y g r z b ie c e n ie 1 : 2,5 w g r a n ic a c h 2,4—2,7, c a łe c ia ło p o k r y t e d r o b n y m i łu s k a m i ;

szczep ra m o w y u k ra iń sk i — w y p r o w a d z o n y po II w o j ­ n ie p r z e z K u z e m ę z t e j s a m e j h o d o w li. C h a r a k te r y z u je się b e z łu s k o w o ś c ią , je d y n i e w o k ó ł k o n tu r ó w c ia ła p r z e b i e g a z w a r ty w ie n ie c l u b in a c z e j r a m a łu s e k , s t ą d n a z w a . W y g rz b ie c e n ie 1 :2 ,4 w g r a n ic a c h 2,2— 2,5.

W s p e c ja ln i e d o g o d n y c h w a r u n k a c h o d r o s tu m o ż e o s ią ­ g a ć w y g r z b ie c e n ie

;

,

.

O p ró c z k a r p i a „ d o m o w e g o ” w y s tę p u ją w p r z y r o d z ie k a r p i e d z ik ie , k tó r y c h p o to c z n a n a z w a z a p o ż y c z o n a z j ę z y k a r o s y js k i e g o a p o c h o d z ą c a z ję z y k a k ir g iz - k ie g o b r z m i „ s a z a n ”. W y ró ż n ia s ię t r z y g r u p y sa z a n ó w ; d a le k o w s c h o d n ią — C y p r in u s c a rp io h a e m a to p te r u s T e m m e t S c h le g , e u r o p e j s k ą — C y p r in u s c a rp io c a r ­ p io L . o r a z g r u p ę p o ś r e d n ią s a z a n ó w ś r o d k o w o - a z ja - ty c k ic h . G r a n ic ą w s c h o d n ią z a s ię g u g r u p y e u r o p e j­

s k ie j j e s t r z e k a U r a l.

D z is ie js z y ro z w ó j h o d o w li k a r p i id z ie w k ie r u n k u in t e n s y f i k a c j i p r o d u k c ji, d la te g o te ż k a r p i e p o ls k ie , ja k o s z y b k o ro s n ą c e , w y p a r ły w k rz y ż ó w k a c h czy te ż c z y s ty c h li n ia c h sz c z e p y i r a s y m ie js c o w e .

J a k w y n ik a z p o w y ż sz e g o z e s t a w i e n ia tr u d n o d z iś m ó w ić o w y s tę p o w a n iu r a s w s e n s ie H o fe ro w s k im . K r z y ż o w a n ia p r z e z h o d o w c ó w m ię d z y r a s a m i j a k i te ż z n is z c z e n ia , z w ła s z c z a I I w o jn y ś w ia to w e j, d o p r o w a ­ d z iły d o te g o , ż e d z iś m a m y do c z y n ie n ia z m ie s z a n in ą p o d w z g lę d e m r a s o w y m . N a s tę p u j e c o ra z w ię k s z a u n i­

f i k a c j a p o g ło w i k a r p i h o d o w a n y c h w s ta w a c h , do czego p r z y c z y n i a ją s ię w b a r d z o d u ż y m s to p n iu u ł a t ­ w ie n ia w tr a n s p o r c i e ry b . I z o l a c ja g e o g r a f ic z n a t r a c i

n a z n a c z e n iu . P o d z ia ł n a r a s y n ie m a z ty c h p o w o d ó w ju ż d z iś t a k p r a k t y c z n e g o z n a c z e n ia , j a k m ia ł d a w n ie j.

N e g o w a ć j e d n a k i s tn i e n ia r a s , a z w ła s z c z a ic h w p ły w u n a d z is ie js z e s t a d a , n ie m o ż n a .

z in n y m i r a s a m i, p r z y k ł a d e m te g o j e s t sz c z e p l u s t r z e - n i a r a m o w e g o z m ie js c o w o ś c i D in k e ls b iih l w B a w a r ii, k tó r y p o w s ta ł ze s k r z y ż o w a n ia m ie js c o w y c h k a r p i f r a n k o ń s k ic h z a js z g r u n d z k im i a p o te m p o ls k im i (g a ­ lic y js k im i). S z c z e p t e n e k s p o r to w a n o ok. r . 1960 do A f r y k i P o łu d n io w e j.

W Z w ią z k u R a d z ie c k im w y s tę p u j ą o b e c n ie 4 g łó w n e s z c z e p y (p o ro d y ) k a r p i :

szczep ro p sz y ń sk i — z w a n y in a c z e j m ie s z a ń c e m p ó ł­

n o c n y m , z o s ta ł w y p r o w a d z o n y p o I I w o jn ie ś w ia to w e j p r z e z p ro f . K i r p i c z n i k o w a w g o s p o d a r s tw ie d o ­ ś w ia d c z a ln y m R o p s z a w p o b liż u L e n in g r a d u ze s k r z y ­ ż o w a n ia m ie js c o w y c h k a r p i p r a w d o p o d o b n ie p o c h o ­ d z e n ia p o ls k ie g o z s a z a n a m i a m u r s k im i, w y g r z b ie c e ­ n ie 1 :2 ,5 — 3,0, u łu s z c z e n ie d r o b n o łu s k ie , b a r d z o m a ła g ło w a , o d p o r n y sz c z e g ó ln ie n a w a r u n k i zim o w e . D z ię k i w y p r o w a d z e n iu te g o s z c z e p u h o d o w la k a r p i z o s ta ła

w w a r u n k a c h e k s te n s y w n y c h u s t ę p o w a ł a w o d r o s ta c h in n y m ra s o m . T e n f a k t j a k ró w n ie ż p o d a tn o ś ć n a p o ­ s o c z n ic ę s p o w o d o w a ły je j z a g in ię c ie ;

ra sę fra n k o ń sk ą — h o d o w a n a w k r a j a c h F r a n k o n ii, w p ó łn o c n e j B a w a r ii — c h a r a k te r y z o w a ła się s p ic z a s tą m a ł ą g ło w ą , p ła s k im g rz b ie te m , s ła b y m u łu s z c z e n ie m , w y g r z b ie c e n ie 1 : 2,3 w g r a n ic a c h 2,2— 2,4, p o d b rz u s z e k o lo r u z ie lo n o -ż ó łte g o . D ziś n ie s p o t y k a s ię te g o k a r ­ p ia w c z y s ty c h lin ia c h . Z o s ta ły o n e p r z e k r z y ż o w a n e

R y c. 2. K a r p d ro b n o łu s k i p o c h o d z e n ia M o d ln ic k ie g o w g o sp . O c h a b y . — F o t. J . M . W ło d e k

R yc. 3. L u str z e ń p e łn o łu s k i (rzęd ow y) w w ie k u K s

z gosp . P A N O chaby. — F ot. J. M. W łod ek

213

D ziś w y ró ż n ia m y 4 p o d s ta w o w e o d m ia n y u łu s z c z e ń w s ta d a c h k a r p i :

lu s tr z e n ie — k a r p i e w y k a z u ją c e n a p o w ie rz c h n i c ia ła łu s k i ty p u lu s tr z a n e g o ,

g o łe — k a r p i e w z a s a d z ie b e z łu s k ie ,

lin io w e — k a r p i e w y k a z u ją c e b a r d z o r e g u la r n y r z ą d lu s tr z a n y c h łu s e k p rz e b ie g a ją c y c h w z d łu ż lin ii n a b o c z n e j c ia ła a ż do p łe tw y o g o n o w e j,

d ro b n o łu s k ie — k a r p i e o z w a r te j p o k r y w ie d r o b ­ n y c h łu s e k n a c a łe j p o w ie r z c h n i c ia ła .

O d m ia n y t e z o s ta ły w y ró ż n io n e ze w z g lę d u n a d z ie ­ d z ic z e n ie p o k r y w y łu s k o w e j. G d y k r z y ż u je się j e w s o b ­ n ie lu b m ię d z y ty p a m i u łu s z c z e ń , d o s t a je się ty p o w e r o z s z c z e p ie n ia m e n d lo w s k ie .

W y ró ż n ia m y d w a p o d s ta w o w e c z y n n ik i w a r u n k u ­ j ą c e w y s tę p o w a n ie łu s e k u k a r p i : c z y n n ik S = są u a - m u s ca rp o , j e s t to c z y n n ik p o w o d u ją c y łu s k o w o ś ć , a lle l je g o o k r e ś la m y ja k o s, d r u g i c z y n n ik — N = n u - d u s ca rp o c z y li c z y n n ik p o w o d u ją c y b e z łu s k o w o ś ć r y b y a je g o a lle l o z n a c z a m y ja k o n. O so b n ik , k tó r y m a g e n S a n ie p o s ia d a g e n u N , w y s tę p u je fe n o ty p o w o ja k o k a r p d ro b n o łu s k i. S tą d są d w ie m o ż liw o śc i w z o ­ ró w d la k a r p i d ro b n o łu s k ic h : S S n n lu b S sn n . O so b n ik ,

R yc. 4. L u s tr z e ń z w y k ły w w ie k u K

r o d z in y 3A z g o sp . P A N O c h a b y . — F o t. J . M . W ło d e k

k tó r y m a g e n N a n ie m a g e n u S je s t fe n o ty p o w o k a r ­ p ie m b e z łu s k im — g o ły m , te o r e ty c z n ie m o g ą t u z a ­ c h o d z ić d w ie k o m b in a c je : ssN N lu b ssN n . R y b y , k tó r e p o s i a d a ją z a ró w n o g e n S, j a k i N , s ą fe n o ty p o w o k a r ­ p ia m i la m p a s o w y m i, b r a k o b u c z y n n ik ó w S o r a z N w a r u n k u je w y s tę p o w a n ie h o m o z y g ó ty r e c e s y w n e j o g e n o ty p ie s s n n — je s t to lu s tr z e ń — u łu s z c z e n ie n a j ­ c z ę śc ie j w y s tę p u ją c e u n a s z y c h k a r p i.

S tw ie r d z o n o , że is tn i e je c z y n n ik le ta ln o ś c i śc iśle z w ią z a n y z g e n e m N , p o w o d u je o n o b u m ie r a n ie w s z y ­ s tk ic h o s o b n ik ó w , u k tó r y c h w y s tę p u j e p o d w ó jn ie N, je d y n ie o so b n ik i N n są ż y w o tn e . O so b n ik i, k tó r e m a ją w g e n o ty p ie N N , s ą n ie ż y w o tn e i o b u m ie r a ją ju ż to w c z a s ie ro z w o ju e m b r io n a ln e g o , ju ż to p r z y w y lę g a ­ n iu się. F a k t t e n n a le ż y u w z g lę d n ić p r z y o b lic z a n iu ro z s z c z e p ie ń z k rz y ż o w a ń .

D la c z te re c h p o d s ta w o w y c h fe n o ty p ó w u łu s z c z e ń s tw ie r d z ili K i r p i c z n i k o w i P r o b s t is tn i e n ie 9 r ó ż n y c h g e n o ty p ó w , w in n o w ię c b y ć m ię d z y n im i 45 ró ż n y c h k rz y ż o w a ń , j e d n a k z p o w o d u w y s tę p o w a ­ n ia c z y n n ik a le ta ln o ś c i — ż y w o tn y c h j e s t ty l k o

k rz y ż ó w e k . K rz y ż ó w k i t e w y k a z u ją ro z s z c z e p ie n ia m e n d lo w s k ie z g o d n ie z o c z e k iw a n y m i.

R yc. 5. L u s tr z e ń la m p a s o w y w w ie k u K

r o d z in y n r 5 z g osp. P A N G o ły s z -P o d k ó w . — F o t. J. M . W ło d e k

F e n o ty p u łu s z c z e n ia

G e n o ty p

u łu s z c z e n ia U w a g i

d ro b n o łu s k i SS nn Ss nn g o ły (b ezłu sk i) ss N N

ss N n

n ie ż y w o tn y

lin io w e

SS N N SS N n Ss N N Ss N n

n ie ż y w o tn y n ie ż y w o tn y

lu s tr z e n ie ss nn h o m o z y g o ta r e c e s y w n a

A w ię c w p rz y r o d z ie s p o ty k a m y ty lk o

g e n o ty p ó w . O p ró c z ró ż n ic w p o k r y w ie łu s k o w e j w y s tę p u j ą te ż in n e ró ż n ic e p o m ię d z y c z te r o m a g r u p a m i u łu szczeń . L in io w e i g o łe w y k a z u ją m n ie js z e te m p o w z ro s tu , p o ­ m n ie js z o n ą ż y w o tn o ść , c ia ło b a r d z ie j w y d łu ż o n e , p ł e t ­ w y g rz b ie to w e i o d b y to w e a częścio w o p łe t w y b r z u s z ­ n e są z re d u k o w a n e . T a k ż e lic z b a w y r o s tk ó w s k r z e lo - w y c h i z ę b ó w g a r d ło w y c h je s t m n ie js z a . K a r p ie o u łu s z c z e n iu g o ły m i lin io w y m s ą z a w s z e h e te r o z y g o - ta m i, z te g o p o w o d u s e le k c ja lin io w y c h i g o ły c h n ie m o ż e n ig d y d o p ro w a d z ić d o u s t a le n i a je d n o lite g o s t a ­ d a. H o m o z y g o ta r e c e s y w n a ss n n to n a jc z ę ś c ie j s p o ­ ty k a n y lu s trz e ń .

P o d z ia ł g a tu n k u C y p r in u s c a rp io L . n a o d m ia n y w g u łu s z c z e ń m a d u że z n a c z e n ie p r a k ty c z n e . D z ię k i

R yc.

. L u s tr z e ń r a m o w y r o d z in y n r

w w ie k u K

z g osp. P A N G ołysz. — F o t. J . M. W ło d e k

214

p o z n a n iu g e n o ty p u i d z ie d z ic z e n ia się ty c h o d m ia n s tw o r z o n o w y ty c z n e d la p r o w a d z e n ia ic h h o d o w li i s e ­ le k c ji. M o ż n a te ż w p r o w a d z ić in n e k r y t e r i u m p o d z ia łu g a tu n k u : u b a r w ie n ie . S p o ty k a m y b o w ie m k a r p i e ż ó łte , s z a r o - b ia łe , b ia ło -ró ż o w e , b r u n a t n e o ra z n ie b ie s k ie . B a r w a ż ó łta , s z a r a i n ie b i e s k a s ą w a r u n k o w a n e g e n o ­ ty p o w o , u b a r w ie n ie j e d n a k p o d le g a s iln ie p o d ło ż u s t a ­ w ó w , w k tó r y c h k a r p i e o d r a s ta ły . P o d z ia ł t e n n ie m a p r a k ty c z n e g o z n a c z e n ia . W g o s p o d a r s tw a c h d o ś w ia d ­ c z a ln y c h P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k w z e sp o le G o ły sz

w y p r o w a d z o n o w o s t a tn i c h la t a c h o d m ia n ę k a r p i n ie ­ b ie s k ic h (N r 2B1) w y k o r z y s t u ją c p o ja w ie n ie s ię ic h w s ta w a c h . U b a r w ie n ie n ie b ie s k ie z a c h o w u je się z g o d ­ n ie z p r a w a m i M e n d la i to j a k c e c h a re c e s y w n a . U b a r ­ w ie n ie n ie b i e s k ie p o le g a n a b r a k u k r y s z ta łó w g u a n in y , tz w . a la m p ia . K a r p ie n ie b ie s k ie o d z n a c z a ją się b a rd z o s z y b k im w z r o s te m w m ło d o c ia n y c h s t a d ia c h ro z w o ju . B a r w a n ie b i e s k a j e s t n a ji n te n s y w n i e js z a w p ie r w s z y m r o k u ż y c ia , z b ie g ie m l a t z a n ik a i n ie j e s t z w ią z a n a z j a k ą ś s z c z e g ó ln ą o d m ia n ą u łu s z c z e n ia .

J E R Z Y F E D O R O W S K I (P o z n a ń )

K O R A L E N A S Y A L B A R D Z IE

W y s tę p o w a n ie k o r a l i k o ja r z y s ię d z is ia j z n is k im i s z e r o k o ś c ia m i g e o g ra f ic z n y m i, z k li m a t e m t r o p i k a l ­ n y m lu b s u b t r o p ik a ln y m . T w o r z ą t a m o n e p o tę ż n e r a f y b a r i e r o w e i a to le , ic h d z ie łe m j e s t p rz e c ie ż w ie lk a lic z b a w y s e p e k w t r o p i k a l n e j części P a c y f ik u . I s t n ie j ą w p r a w d z ie s k a r la łe , g łę b in o w e f o r m y k o r a l i z g r u p y H e x a c o r a lla , w y s tę p u ją c e n a w e t do s z e r o k o ś c i 70°N, n p . r o d z a j L o p h e lia , z n a n y m . in . z p ó łn o c n y c h w y ­ b rz e ż y N o rw e g ii, n ie b u d u ją o n e j e d n a k n ig d y r a f , a co n a jw y ż e j m n ie js z e lu b w ię k s z e d y w a n y , w k t ó ­ r y c h o b o k b a rd z o m o n o to n n e j i n ie z r ó ż n ic o w a n e j f a u n y k o r a l i w y s tę p u j ą m a łż e , ś lim a k i, m s z y w io ły itd . W s t a r s z y c h o k r e s a c h g e o lo g ic z n y c h , a sz c z e g ó ln ie w g ó r n y m p a le o z o ik u k o r a l e n a le ż ą c e do s t a r e j g r u p y T e tr a c o r a lla z a s ie d la ły o b s z a r y z n a jd u j ą c e s ię d z is ia j w ró ż n y c h s z e r o k o ś c ia c h g e o g ra f ic z n y c h , n ie r a z p r a ­ w ie p o d b ie g u n e m , j a k n p . w A r c h ip e la g u S v a lb a r d

d

R y c. 1. (3/4 w .n .) C a n in o p h y llu m o v ib o s (S a lte r) . P o ­ s p o lity w d o ln y m p e r m ie k o r a l o so b n ic z y ; a — c p r z e ­ k r o j e p o p rz e c z n e r ó ż n y c h s ta d ió w o n to g e n e z y , d —

p r z e k r ó j p o d łu ż n y k o r a l i t a

(s z e rz e j z n a n a n a z w a S p its b e r g e n , a le ze w z g lę d u n a p r i o r y t e t s łu s z n ie js z a w y d a je s ię n a z w a S v a lb a r d ), k tó r e g o s z e r o k o ś ć g e o g r a f ic z n a w y n o s i d z is ia j 76°—

80°N. O c z y w iśc ie , w y m a g a n ia e k o lo g ic z n e T e tr a c o r a l­

la n ie b y ły t a k ś c iś le s p r e c y z o w a n e j a k w s p ó łc z e s n y c h k o r a li, a sz c z e g ó ln ie k o r a l i ra f o w y c h , m o ż n a je d n a k p r z y j ą ć , że b y ły do n ic h b a r d z o z b liż o n e . W k a ż d y m r a z i e j e s t r z e c z ą co n a jm n ie j w ą tp li w ą , b y m o g ły r o z ­ w ija ć s ię w t e m p e r a t u r z e w o d y ok. + 1 ° C do + 3 ° C , j a k a d z is ia j p a n u j e n a d n ie t a m te j s z y c h m ó rz . P o d ­ k r e ś l a to je s z c z e b a r d z o u b o g a f a u n a b e n to n ic z n a o r ­ g a n iz m ó w w s p ó łc z e ś n ie ż y ją c y c h u w y b rz e ż y S v a l- b a r d u , a n a le ż ą c y c h do t a k i c h g ru p , j a k m a łż e czy ś lim a k i, k t ó r e p o t r a f i ą p rz y s to s o w a ć się do n a jr ó ż n o ­ r o d n ie js z y c h ś ro d o w is k .

Z b a r d z o n ie lic z n y c h d o ty c h c z a s i w y ry w k o w y c h o p r a c o w a ń k o r a l i g ó rn o - p a le o z o ic z n y c h S v a lb a r d u w y ­ ł a n i a s ię o b r a z f a u n y k o r a lo w e j b a r d z o b o g a te j, o g r o m n ie z ró ż n ic o w a n e j g a tu n k o w o i ro d z a jo w o , o ra z z a s o b n e j w lic z n e , p r z e w a ż n ie d u ż y c h r o z m ia r ó w o so b ­ n ik i i k o lo n ie . K o r a lo m to w a r z y s z ą c z ę sto r a m ie n io - n o g i, lilio w c e , d u ż e m a łż e i ś lim a k i, rz a d z ie j o tw o r - n ic e n a le ż ą c e do w ie lk ic h , c ie p ło lu b n y c h f o r m z g ru p y S c h w a g e r in a . F a u n a t a tw o r z y r o z le g łe d y w a n y , w k tó r y c h d o m in u ją k o r a le , p r z y cz y m n a jlic z n ie js z e s ą f o r m y k o lo n i jn e m a s y w n e , c z ę sto p ó łk o lis te lu b s to ż k o w a te , o s ią g a ją c e c z a s e m b a r d z o w ie lk i e r o z ­ m i a r y — do o k o ło 1,5 m w y so k o śc i. P o m ię d z y n im i w y s tę p u j ą d u ż e k o r a l e o so b n ic z e , o s ią g a ją c e do 15 cm a n a w e t w ię c e j w y s o k o ś c i i 7 c m ś r e d n ic y k ie lic h a . T e w ie lk i e r o z m ia r y k o r a l i, ic h z r ó ż n ic o w a n ie g a t u n ­ k o w e , o ra z f a k t , że w y s tę p u j ą n a n ie w ie lk ic h g łę b o ­ k o ś c ia c h , o c z y m ś w ia d c z y c h a r a k t e r o s a d ó w z a w ie r a ­ ją c y c h t e s k a m ie n ia ło ś c i, w y k lu c z a m o ż liw o ść p o r ó w ­ n y w a n ia t e j f a u n y z f a u n ą g łę b o k o w o d n ą ty p u L o p h e - lia. J e s t to t y p o w a f a u n a k o r a lo w a p ły t k ic h i c ie p ły c h m ó rz , z a j m u ją c a n is z e e k o lo g ic z n e z b liż o n e do w s p ó ł­

c z e s n y c h k o r a l i ra f o w y c h .

B a r d z o i n t e r e s u j ą c ą i b o g a tą k o le k c ję k o r a l i g ó rn o -

p a le o z o ic z n y c h z V e s ts p its b e r g e n z e b r a ł w c z a s ie P o l ­

s k ie j W y p r a w y n a S v a lb a r d w r. 1958 doc. d r K r z y ­

s z to f B i r k e n m a j e r , o r a z w r o k p ó ź n ie j d r S t a ­

n is ła w C z a r n i e c k i . K o le k c ja t a z o s ta ła o p r a c o w a ­

n a p r z e z a u t o r a te g o a r t y k u łu . W je j s k ł a d w c h o d z i

p o n a d 30 g a tu n k ó w , w ty m k ilk a n a ś c i e d o ty c h c z a s n ie

o p is y w a n y c h , n a le ż ą c y c h d o

z n a n y c h i

n o w o u tw o ­

r z o n y c h r o d z a jó w . T o b o g a c tw o i z ró ż n ic o w a n ie f o r m

215

R yc. 2. ( XI , 2) B o th r o p h y l lu m b a e ri S tu c k e n b e r g . K o ­ r a l o so b n ic z y o s k o m p lik o w a n e j s t r u k t u r z e ; a — p r z e ­ k r ó j p o p rz e c z n y , b — p r z e k r ó j p o d łu ż n y k o r a i i t a

p o d k r e ś la je s z c z e f a k t , ż e k o r a l e b y ły z b ie r a n e g łó w ­ n ie ja k o u d o k u m e n to w a n ie p a le o n to lo g ic z n e d la s t r a ­ t y g r a f ii , a w ię c z k o n ie c z n o ś c i m n ie j d o k ła d n ie , n iż b y ło b y to m o ż liw e p r z y n a s t a w i e n iu w y łą c z n ie n a e k s p lo a ta c ję f a u n y k o r a lo w e j. W s z y s tk ie o p is a n e f o r ­ m y m a j ą c h a r a k t e r f a u n y p ły tk o w o d n e j i c ie p ło lu b ­ n e j. S ą d u ż e , o lu ź n e j, a le b a r d z o s k o m p lik o w a n e j s t r u k tu r z e , ś w ia d c z ą c e j o s z y b k im w z ro ś c ie i w ie lk im z a a w a n s o w a n iu w filo g e n e z ie , co je s t z ro z u m ia łe , je ś li się z w a ż y , ż e p e r m j e s t o s t a tn im o k r e s e m w y s tę p o ­ w a n ia T e tr a c o r a lla .

A b y w y ja ś n ić f a k t w y s tę p o w a n ia c ie p ło lu b n e j f a u n y n a o b s z a r a c h p o ło ż o n y c h d z is ia j n ie m a l p o d b ie g u ­ n e m , m o ż n a p r z y j ą ć k il k a h ip o te z .

N a jb a r d z ie j n a r z u c a się m y ś l o ró ż n ic y k lim a t u w g ó r n y m p a le o z o ik u w p o r ó w n a n iu z k li m a t e m d z i­

sie jsz y m . O p is y w a n y c z ę sto g o r ą c y i w ilg o tn y k lim a t o b s z a ró w w ę g lo n o ś n y c h k a r b o n u , u m o ż liw ia ją c y b u jn ą w e g e ta c ję r o ś lin n ą i p o w s ta n ie o lb r z y m ic h złóż w ę g la k a m ie n n e g o , j e s t n ie w ą tp l iw ie s łu s z n y d la o b s z a ró w w ę g lo n o ś n y c h . J e d n a k w ty m s a m y m m n ie j w ię c e j c z a sie , g d y n p . w E u ro p ie tw o r z y ły się p o k ła d y w ę g la , w P o łu d n io w e j A m e ry c e , A fr y c e i A u s tr a lii w y s tę p u ją m o r e n y lo d o w c o w e , ś w ia d c z ą c e o z lo d o w a c e n ia c h n a s k a lę o s ta tn ic h , p le js to c e ń s k ic h z lo d o w a c e ń p ó łk u li p ó łn o c n e j. J e s t z a te m r z e c z ą ja s n ą , ż e k li m a t m u s ia ł ju ż w ó w c z a s b y ć z ró ż n ic o w a n y i o d p o w ia d a ł w g łó w ­ n y c h z a r y s a c h w s p ó łc z e s n y m p a s o m k lim a ty c z n y m . A r c h ip e la g S v a lb a r d u z a te m , z e s w o ją c ie p ło lu b n ą f a u n ą , z o s a d a m i g ip s ó w i e w a p o ry tó w , tw o r z ą c y m i się w y łą c z n ie w e w n ą t r z p a s a z w ro tn ik o w e g o , m u s ia ł z n a j ­ d o w a ć s ię w k a r b o n i e i p e r m ie , w ty m w ła ś n ie p a s ie k lim a ty c z n y m .

A b y d o k o n a ć t a k d u ż e g o p r z e s u n ię c ia s tr e f y k l i m a ­ ty c z n e j, m o ż n a b y p r z y j ą ć z m ia n ę k ą t a n a c h y le n ia osi

o b ro tu z iem i, a ty m s a m y m p r z e m ie s z c z a n ie się b ie ­ g u n ó w z ie m s k ic h w ró ż n y c h o k re s a c h g e o lo g iczn y ch . T a k ie w y ja ś n ie n ie je s t j e d n a k m a ło p r a w d o p o d o b n e , ze w z g lę d u n a c h a r a k te r y s ty c z n e s p ła s z c z e n ie z ie m i w p ła s z c z y ź n ie b ie g u n ó w . S p ła s z c z e n ie to , w o b e c s i l ­ n e g o z a g ę s z c z e n ia w n ę tr z a z ie m i i z a k r z e p n ię c ia je j s k o r u p y , n ie m o g ło się p rz e m ie s z c z a ć , co m u s ia ło b y b y ć n a t u r a l n ą k o n s e k w e n c ją z m ia n y n a c h y le n ia o si o b ro tu . Z re s z tą z m ia n a t a k a p o c ią g n ę ła b y z a p e w n e z a so b ą z m ia n y w ró w n o w a d z e c a łe g o u k ła d u sło n eczn eg o .

P o z o s ta je ty lk o do p r z y j ę c ia p r z e m ie s z c z a n ie się s k o r u p y z ie m s k ie j w s t o s u n k u do w sp ó łc z e s n e j s i a tk i g e o g ra f ic z n e j, p r z y s ta ły c h b ie g u n a c h . M e c h a n iz m ty c h ru c h ó w , a n i siły k tó r e je p o w o d u ją , n ie z o s ta ły je s z c z e n a le ż y c ie w y ja ś n io n e . W y d a je się je d n a k , że j e s t to je d y n a te o r ia w y ja ś n i a ją c a t a k i e f a k ty , j a k w y s tę p o w a n ie s ta ry c h , c ie p ło lu b n y c h f a u n w n a jw ię k ­ sz y c h sz e ro k o ś c ia c h g e o g ra fic z n y c h , o ra z is tn ie n ie ta m

a

R yc. 3. (X l,2 ) L it h o s tr o tio n b o re a le S tu c k e n b e r g ; a — p r z e k r ó j p o p rz e c z n y i b — p o d łu ż n y p r z e z k o lo n ię

R yc. 4. (X 1,3) T h y s a n o p h y llu m c y s to s u m D o b ro ly u b o - v a . P r z e k r ó j p o p rz e c z n y (a) p r z e z k o lo n ię i p o d łu ż n y (b) p rz e z je d e n k o ra lit. F o r m a s to ją c a n a b a rd z o w y ­

s o k im s z c z e b lu ro z w o ju filo g e n e ty c z n e g o

31*