_____ SIÓSTR SW. ELŻBIETY ROZWÓJ KONSTYTUCJI ZGROMADZENIA

s. MIECZYSŁAWA KRAWCZYŃSKA, ELŻBIETANKA

ROZWÓJ KONSTYTUCJI ZGROMADZENIA SIÓSTR SW. ELŻBIETY

WSTĘP

Od chwili zawiązania się Zgromadzenia Szarych Sióstr św. Elżbiety w Nysie w 1842 roku do definitywnego zatwierdzenia Konstytucji przez Stolicę Apostolską w 1924 roku upłynęły 82 lata. Przez taki okres krystalizował się proces kształtowania Konstytucji tego zasłużonego Zgromadzenia.

W niniejszym artykule zamierzamy przedstawić w trzech rozdzia­

łach dzieje tworzenia się Konstytucji Sióstr św. Elżbiety mających wielkie zasługi na polu miłości bliźniego. W pierwszym rozdziale oma­

wiamy Konstytucje pierwotne z lat 1844 i 1859. Tematem drugiego rozdziału będzie dokonująca się ewolucja Konstytucji w latach 1869 1871, 1887, 1898, 1914. Natomiast rozwój Konstytucji w latach 1918-^

1975, dostosowanie ich do wymagań Kodeksu Prawa Kanonicznego oraz konieczność rewizji Konstytucji po Soborze Watykańskim II wypełnia ramy rozdziału trzeciego.

W związku z tym zamierzeniem chcemy przypomnieć tu parę uwag

« samych terminach i ich zastosowaniu, jak reguła i konstytucje. Otóż kanomsci podają w swych wywodach, że terminów: reguła i konsty- cje używano w ciągu minionych wieków i w czasach dzisiejszych w je nakowym znaczeniu. W zakonach powstałych przed XVI wie- wvch ~ reguła ~~ oznacza krótki i zwykle starożytny zbiór podstawo- dL a Przepisów normujących życie zakonne. Konstytucje zaś wprowa- u w iL P0Stan0Wlema właściwe dla danego zakonu, dodane do reguły, jace i ścislej 1 dokładniej cel szczegółowy zakonu oraz poda-

■ reeułl» r / ° / ealiZaCji powziątego celu- Konstytucje określają bliżej

w t r l m ^ d° s ° SOWUią ją d° p r a k ty k i życiowej w danym zakonie i.

wieku nlaeh zakonnych założonych i organizowanych w XIX Prawa’ a zwłaszcza w x x . używa się tylko jednego terminu. Zbiór

— _____ onnego nosi nazwę konstytucje 2 . Zmiana konstytucji za- l977°s. ' 55 - ^ Z^ ° n^ e- ł ° S° borze Watykańskim II, Warszawa sefcr0Wan tez Ks. F. B o g d a n , Prawo Instytutów życia kon- et con stitu tióJh ™ ^ arSZawa 1977 s. 26 nn. L. R a v a s i , De regulis

* B a r p ' n b s osorum, Romae 1958.

lublin 1959 a^3°i zakonne> s- 56. Ks. A. E h 1 , Duszpasterstwo zakonnic,

150 S. MIECZYSŁAWA KBAWCZYÑSKA, ELŻBIETANKA

k o n n y ch z a strze żo n a je st S tolicy A p o sto lsk iej* . Z atw ierdzonych ko- sty tu c ji p rzez p a p ie ż a n ie m oże zm ieniać o rd y n a riu sz m iejscow y 4. Kon sty tu c je za tw ie rd z o n e przez S tolicą A p o sto lsk ą sta n o w ią u sta w ę za­

sadniczą 5. O dnośnie zm ian re g u ł zak o n n y ch lu b k o n s ty tu c ji bez zgody S tolicy A p o sto lsk iej nie w olno nic zm ieniać z tego, co je j p rzed zało­

żeniem z g ro m a d ze n ia zostało przez b isk u p a przedłożone, a przez nią

zb a d an e i za tw ie rd z o n e « . . „ a

W im ien iu O jca Ś w iętego sp ra w a m i zak o n n y m i z a jm u je się K o n g re-' gacja d la S p ra w Z akonnych. W sw ej s tr u k tu r z e fo rm o w a ła się ona dość długo T. K o n g re g ac je rzy m sk ie są to sta łe u rzę d y k olegialne, zło­

żone z k a rd y n a łó w , w yznaczonych p rze z p ap ieża, z w ład z ą zw yczaj­

n ą zastępczą, d la z a ła tw ia n ia p ew n y c h sp ra w z z a k resu zew nętrzne-;

go w dro d ze a d m in is tra c y jn e j, w y ją tk o w o s ą d o w e j«. _

W iadom o, ja k b ard z o rozw ój k a ż d e j ro d zin y za k o n n ej, a także u św ięcen ie poszczególnych zak o n n ik ó w zależy od sto p n ia wierność®, członków danego zg ro m ad zen ia w ła sn e m u p ra w u zak o n n em u . S t ą n słusznie K ościół C h ry stu so w y o stro żn ie kro czy d ro g ą za tw ie rd z a n ia koijff sty tu c ji. D ługo n ie k ie d y b a d a i o b se rw u je , czy d a n a o rg an iz ac ja przej- , dzie zw ycięsko p rzez p ró b y życia. K aż d a n o w a społeczność z a k o n n il w y m ag a ła zgodnie z o b o w iązu jący m p ra w e m k o śc ieln y m zatw ierdze­

n ia S to licy A p o sto lsk iej. To ścisłe p o sta n o w ien ie zapadło n a Soborze, L a te ra ń s k im IV, o d b y ty m w 1215 ro k u 10. R ozporządzenie wymiemMW nego so b o ru p o staw iło ja sn e w y m ag a n ia .

R ów nocześnie życie sta w iało coraz to n o w e p o trzeb y , k tó ry m Koś­

ciół św ię ty m u s ia ł w ychodzić n ap rz eciw , ab y dopom óc człow iekowi . k s . W ł. S t a w i n o g a , Ordynariusz miejscowy a zakony, Kraków.:

1939 s. 9.1.

5 K s ^ B ą c z k o w i c z , Prawo kanoniczne, O pole 1957 I s. 618.

• B ą c z k o w i c z , Prawo kanoniczne, I s. 625. naDie ¿a Grzego-1

su lta tio n ib u s R e g u la riu m . P ap ie ż K i ™ » VI w ^ et Re- obydw ie K o n g re g ac je w je d n ą ja k o C o n g reg a t o p P Kon- e u la riu m Św. P iu s X p rzy d z ielił sp ra w y b isk u p ó w K o n g re g ac j I fystoriaTneT a sp ra w y zak o n n e o sobnej K o n g reg acji.

8 B ą c z k o w i c z . Prawo kanoniczne , I s. 4oc>. rr-^nrnnńzenUl W N i e c i e c k i , Główne cechy

Księży Marianów w świetle K o n sty tu c ji mariańskich z 1930 roku, 19i6o5 JS DV'M a n s i Sacrorum conciliorum nova et a m p U s s im a c ^ e J ^ V e n e t ü T m S T X X II p. 1001-1003 (XIII. De nom s reUymmbus p r o ­

h i b a i s ) : „N e n im ia religionum d iv e rsita s g ra v e m m Eccle re M

b â tis ” .

R O Z W O J K O N S T Y T U C JI Z G R O M A D Z E N IA 1 5 1

£33

•ow ych z m a g a n ia c h . O p atrz n o ść Boża p o sy ła ii k ie ru je n a lu d z k ie życiowy w i e d z e .ednQstkij m a ją c e n ie je d n o k ro tn ie sp e c ja ln e uzdol- d r° gia i ch a ry zm a ty cz n e d ary , u m ie ją c e odczytać z n a k i czasu i Boże

^tchnienia oraz nakazy.

W K ościele k ato lic k im , b ęd ą cy m M istycznym C iałem C h ry stu sa , o r- u i ^ e m żyw ym i ro zw ija jąc y m się p o w sta ją co p ew ie n czas now e g£*k ny O tw ie ra ją one p rze d człow iekiem w sp a n ia łe m ożliw ości p ra k - f k o w a n ia r a d ew angelicznych, sp e łn ie n ia dzieł pobożności, sp e cja ln e- o apostolstw a o raz m iłości bliźniego, sta n o w iąc ej szczyt w y siłk ó w w e ­

w nętrznych człow ieka. . .

W każdym u k ła d z ie w spółczynników lud zk ich , a ty m b a rd z ie j z a ­ konnych, w y m ag a n e są p ew n e s tr u k tu r a ln e norm y. W życiu za k o n ­ nym dołączają się jeszcze jako nieodzow ne w zględy relig ijn e. W szelki postęp w u św ię ca n iu członków zakonu, rozw ój całej w sp ó ln o ty z a ­ konnej, zależy n ie ty lk o od zach o w y w an ia ogólnych zasad życia w e w ­ nętrznego, ja k ie zaleca p ra w d a ew an g eliczn a i p raw o kościelne, ale od p ielęgnow anej w iern o śc i szczególnej fo rm ie podejm ow anego życia zakonnego, zw ią za n ej ściśle ze sp e c ja ln y m celem p o d ję ty m i z a d a­

niami danego zgrom adzenia, a zrodzonej z d u ch a jego założyciela n . Wybija się w ięc oczyw istość w iern o śc i z a tw ie rd z o n y m k o n sty tu c jo m 12 . W edług daw nego u ję c ia kanonicznego ro zróżniano p o tró jn e k ie ro w ­ nictwo i zarząd, m ianow icie: m o n asty czn y , ekonom iczny i p o lity cz­

ny i*. P ierw szy sposób odnosi się do re g u lo w a n ia sp ra w m o ra ln y c h i obyczajowych osób p ry w a tn y c h , d ru g i do ro dziny, a trz e c i do p a ń ­ stwa. M onastyczna fo rm a sk ła n ia człow ieka do p o d d an ia sieb ie i sw ych osobistych obyczajów m o ra ln y c h re g u le zgodnej z ro zu m em ¹⁴ . W łaś­

ciwe istnienie, rozw ój i fu n k cjo n o w a n ie każdego in s ty tu tu zakonnego jako społeczności u zależn io n e je st zaw sze od jego o rg a n iz a c ji w e w ­ nętrznej, k tó rą u jm u ją n o rm y p ra w n e : k o n sty tu c je i zw y c za jn ik 1 * * 5 * * 8 . Reguły lu b 'k o n sty tu c je o k re ś la ją ro d z a j ży c ia w in s ty tu ta c h zakon-

u P o r. N i e c i e c k i . Główne cechy duchowości, s. 5.

** P or. d a w n ie jsz e o k re śle n ia p ra w a w ty m w zględzie: F. L. F e r r a ­ r i s , Prompta Bibliotheca canónica, iuridica, moralis, theologica nes non ascética, polémica, rubricistica, histórica, V en etils 17-82 A p u d G a- sparum S to rti, I I s. 287, V I s. 138—211, V II s. 502, V III s. 40 nn.

11 F e r r a r i s , Prompta Bibliotheca, V II s. 497. R eg im en -— T rip le x est reg en d i fo rm a , scilicet m o n á stic a, aeconom ica e t p olítica. P rim a circa p riv a ta e p erso n a e m ores in stitu e n d o s; se cu n d a c irc a re g e n d a m fam iliam ; te r t ia circ a R e m p u b licam g u b e rn a n d a m o cc u p atu r.

14 P or. F e r r a r i s , Prompta Bibliotheca, V II s. 497: M onástica íg itu r Wt. q u a q u ilib e t se, su o sq u e p e rso n a le s m o re s a d regiulam r e c te r a ti o - Bis com ponit. M o n ástica cum ed o c et q u a lite r q u ae v is p r iv a ta p e rso n a suos p erso n a les a c tu s re c te , ac iu s te m o d e re tu r, ta b e lle m p o rtio n e m inferiorem s u p e rio ri subiiciendo, om n esq u e su a s actiones ad re c tu m rationis d ic ta m e n com ponendo e t huiu sm o d i.

. 1 P or. S. M. A n a to lia (W anda I z d e b s k a ) , Działalność Zgromadze- Bio Sióstr Maryi Niepokalanej W latach 1854—1939, R z y m —W ro cław

i 918 s. 25.

152 S. MIECZYSŁAWA KRAWCZYŃSKA, ELŻBIETANKA

1

nych. W ścisłym tego słowa znaczeniu reguła odnosi się do zakonó dawnych (starych). Statuty organizacyjne nowszych instytutów zakon nych o ślubach prostych prawo kanoniczne określa nazwą konstytu

cji 16.

W organizacji zakonnej oraz jej funkcjonowaniu obok reguły cz konstytucji siostry zakonne dysponują jeszcze innymi pomocami, mia­

nowicie: Dyrektorium, nazwanym „kodeksem duchowości”, określając cym bardziej szczegółowo konstytucje; Zwyczajnikiem (przewodnikiem) określającym ćwiczenia i zwyczaje klasztorne; Ceremoniałem podają­

cym sposób odprawiania ćwiczeń duchownych i uroczystości; Zbiore*

modlitw (manualikiem) podającym teksty modlitw dla danego zg{|y madzenia 17.

I. KONSTYTUCJE PIERWOTNE

Jak już wspomniano, w XIX wieku zrodziło się Zgromadzeń Szarych Sióstr św. Elżbiety w Nysie, diecezji wrocławskiej, po­

święcające się specjalnie opiece nad chorymi. Bóg je powołał do życia na Śląsku w osobliwych warunkach, gdy potrzeby opieki nad chorymi, w związku z szerzącymi się epidemiami, były szczeń gólniej palące i konieczne.

Za inicjatorkę jego uważana jest Dorota Klara Wolff. Wnet przyłączyły się do niej trzy panienki: Luiza Maria i Matylda Mer-f kert oraz Franciszka Werner, które podjęły śmiały cel wspólne*, go roztaczania opieki i pielęgnacji nad chorymi w ich własnych mieszkaniach. Nazwały się one Szarymi Siostrami św. Elżbiety, Zgromadzenie to wyrosło na podłożu śląskiej kultury duchowej ¡j oraz kulturalnych potrzeb miejscowej ludności, narażonej wow czas na różnego rodzaju choroby epidemiczne, jak szerzący si tyfus na Śląsku, gdzie splatały się, przy nacisku ze strony ludnoS^

ci niemieckiej równibż wysiłki ludności polskiej. ^ _ Na tym tle ciekawi nas droga wiodąca do zatwierdzenia Zgr madzenia Szarych Sióstr św. Elżbiety i jego Konstytucji. m

W historii ułożenia i zatwierdzenia Konstytucji Z g r o m a d z e n i

Szarych Sióstr św. Elżbiety dadzą się wyróżnić zasadnicze etap związane z następującymi datami: 1844, 1852, 1859, 1864,

1887, 1898, 1914, 1924, 1962, 1968, 1974.

16 Ks. A. Ehl , Duszpasterstwo zakonnic, s. 16.

17 Tamże, s. 16. , rviiu'

18 o. J. S c h w e t e r, Geschichte der Kongregation der Schwestern von der heiligen Elisabeth. Ein Beitrag zur Gesc „ der katholischen Karitas und Mission in den letzten 100 Jahren.

I: Gesamtgeschichte, Breslau 1937 s. 5. M. W ó j c i k ,

instruktywnej pracy pt. Zgromadzenie Sióstr Służek NMP ieP nej Tom I. Powstanie, rozwój i działalność w latach 1H71S i*

znań 1978 Pallottinum, s. 55 niewłaściwie ujmuje powstanie i cn

ROZWOJ KONSTYTUCJI ZGROMADZENIA

15 3

Dla tego Zgromadzenia opracował Statuty ks. Franciszek Ksa- wery Fischer, spowiednik wymienionych już panien w, i nadał rou je oficjalnie w uroczystość św. Ignacego Loyoli, dnia 31 lipca 1844 roku. Siostry przyrzekły, że będą je wiernie przestrze­

gać. Uroczyste przyrzeczenie zadokumentowały własnym podpi- sem ^{20 .}

Ks. Fischer ujął normy dla sióstr jako „Ustawy Stowarzysze­

nia Sióstr pod wezwaniem Najświętszego Serca Jezusa dla pielę­

gnacji chorych, pozbawionych pomocy i opieki” 21 .

Na potrzebę tego rodzaju i charakteru Zgromadzenia czekało społeczeństwo śląskie. Jego aktualność była oczywista. Już w pier­

wszym roku swej działalności otoczyły opieką 110 chorych, wy­

dały dla biednych 7500 porcji jedzenia 22 .

terystykę Elżbietanek, pisząc najpierw: „W zaborze pruskim rozwijały się oprócz szarytek, zwłaszcza zgromadzenia pochodzenia śląskiego zaj­

mujące się pielęgniarstwem: boromeuszki i elżbietanki”. A dalej podaje tak: „Na Śląsku powstało kilka niemieckich zgromadzeń typu chary- tatywno-szpitalniczego; do niektórych należało sporo osób pochodze­

nia polskiego: elżbietanki (zał. 1842)”. Jesteśmy zdania, że przy elż­

bietankach należy akcentować pochodzenie śląskie, a nie niemieckie jak to słusznie czyni O. J. Sohweter.

18 Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu (dalej skrót: AAWr.) Y1 b Ho f f ma n n , Die katholische Seel — Sorgsgeistlichkeit der Stadt Breslau (1943, maszynopis) s. 118; Ks. K. E n g e l b e r t Ge­

schichte der Pfarrei St. Mauritius in Breslau, Breslau 1935 s. 69—,32.

Ks. Fischer założył wówczas „einen Jungfrauenverein zur Ausübung der ambulanten Krankenpflege- gründete, aus deim sich später die Kongregation der Grauen Schwestern entwickelte”. Max. H e i m b u - cher, Die Orden und Kongregationen der katholischen Kirche. Pa­

derborn 1934 Bd II s. 481—483. Zgromadzenie założone w celu reali­

zowania „ambulante Krankenpflege”, rozwijało ono żywą działalność

^ •łW*Z^s^ lck polach Caritasu. Ks. Franciszek Ksawery Fischer uro- dził się w Międzylesiu 13 lipca 1813 roku, święcenia kapłańskie otrzy-

too u? n?arc.a 1888> °d roku 1849 był proboszczem u św. Maurycego 1 R 70 Wr?cła^ lu. był też dziekanem, inspektorem szkolnym. Zmarł w nnt L d : .Schematismus des Bistums Breslau und seiner Dele- 1876 'fWr das Jahr 1876> Heraugegeben von A. Knoff, Breslau g n i t z, Die Kongregation der grauen Schwestern von der grennfIlr,JEUJ al^ th- Festschrift zum fünfzigjährigen Bestehen der Kon-

*i q T1’ G- p - Aderholz’ Buchhandlung, Breslau 1892 s. 11.

vereint G e r ic h te , I s. 32—36. „Statuten des Schwestem- heihV.;toZU1rT p Hege hilfloser Kranken unter dem Schutze des aller­

go nirh TTHerZeYS Jesu” Statuty te liczą 16 paragrafów. Dołączono Maria TUo 1 U\ 0rl nung (porządek dnia zawierający 17 punktów); Matka ly i dok ke +' Powstanie Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety. Materia- łyai iariM!erkert’ Pows"tanie Zgromadzenia Siós

b ie m ie Y k w enoy ?®b r ? ł ° - E - F r a n k i e w i c z . T łu m aczy ła z języka

V c 10 , S- A k w m a S chaefer, W ro cław 1972. M aszynopis, AAW r.

B a r P oj Y ł .'- s‘ ?3; P o r - H e i m b u c h e r , Die Orden, I I s. 481—483;

»««on A r zakony> W arszaw a 1962 s. 461; J u n g n i t z , Die Kongre-

» u- . r brauen Schwestern, s. 41.

e 1 m b u c h e r, Die Orden, s. 481—482.

1 5 4 S . M IE C Z Y SŁ A W A K R A W C Z Y Ń S K A , E L Ż B IE T A N K A

t

Nie wszystkie oryginały Konstytucji Szarych Sióstr św. Elżbiet ty i ich projekty dochowały się do naszych czasów. O początko­

wych konstytucjach, a zwłaszcza z roku 1844 i 1859, czerpiemy:

wiadomości głównie z dzieła O. Józefa Schwetera 23, Egzemplj^.

rze konstytucji z lat późniejszych są bardziej i łatwiej uchwytne!

mimo wielu zniszczeń w archiwach i bibliotekach sióstr zakon

nych . I,

I tak „Ustawy Stowarzyszenia Sióstr pod wezwaniem Najswię' szego Serca Jezusa dla pielęgnacji chorych, pozbawionych porno*

cy i opieki” z 1844 roku 2 * zachowały się w odpisach i przedru kach. Statuty te są ujęte w 16 paragrafach. Do nich dołączony stał porządek dnia (Hausordnung) w 17 punktach. Ks. Francisa*

Ksawery Fischer w 1844 roku ujął nazwę powstającego orgar mu charytatywnego w słowach „Stowarzyszenie Sióstr pod wez|

waniem Serca Jezusa dla pielęgnowania chorych, pozbawiony«^, pomocy i opieki” 25. Wnet jednak przyjęła się w praktyce życia nazwa — Szare Siostry św. Elżbiety — zwłaszcza, gdy członkini- zaczęły się ubiegać o uznanie i przyznanie legalności w Magistra^

cie w Nysie. I ta nazwa ustaliła się w Konstytucjach. JW Ks. Robert Urban w 1859 roku w Statutach używa określeni«

„Stowarzyszenie św. Elżbiety zwane Szare Siostry , a w artykiwi łach publikowanych w prasie kościelnej na ich temat mówi krć*

tylko „Szare Siostry” 2«. Podobnie wyraża się o nich w ty roku (1859) książę biskup Henryk Forster, gdy zatwierdza Stowa- * 2 5

28 S c h w e t er, Geschichte, I s. 32—36; J u n g n i t z . Die K o n g reß tion der grauen Schwestern s. 11—15; Szereg wiadomości w spra™*

Konstytucji podaje O. E. F r a n k i e w i c z , Zbiór przekazów naśv tlających życie i działalność Marii Merkert Założycielki 1 P1® ^ Matki Generalnej Zgromadzenia Szarych Sióstr św. Elżbiety 1817 « Teksty niemieckie przetłumaczyła S. M. Akwma Schaefer. Teksty^

cińskie przełożył O. Edward Frankiewicz. Opole—Wrocław 1972. 1 szynopis, s. 441. Niektóre nowsze egzemplarze Konstytucji zacnoj sie w Archiwum Sióstr Elżbietanek w Nysie. Odpisy ich

Archiwum Sióstr Elżbietanek we Wrocławiu, które tu wykorzystuje Por. Archiwum Prowincjalne Elżbietanek we Wrocławiu (dalej sicr APEWr.) I A _ 1, 1 e. Normy prawne Zgromadzenia Sióstr s •

biety do roku 1871. . . . . ^

S4 APEWr. I A—1, le. Normy prawne Zgromadzenia Sióstr sw- biety do roku 1871 (w odpisie, niekompletne). „Statuten des S cn w Vereins zur Pflege hilfloser Kranken unter dem Schutze des heiligsten Herzens Jesu”. S c h w e t e r , Geschichte, I s. 3 • .

25 W XIX wieku notuje się w życiu Kościoła ożywienie w zy wnętrznym i duchowości wzrost kultu Serca Jezusowego.

nazwy przez ks. Fischera może wypływać również z tego ozy Por. K. K e m p f , Die Heiligkeit der Kirche im XIX. Jan Einsiedeln 1928; N. N i l l e s , De rationibus festorum *■

Jesu et purissimi Cordts Mariae e fontibus iuris canonici <=•

libri IV, Oenipotente 1873, Libraría Académica W a g n e rta n a . 2 # por! „Schlesisches Kirchenblatt” 25 (1859) nr 23 s. 273—277.

R O Z W Ö J K O N S T Y T U C JI Z G R O M A D Z E N IA

1 5 5

[7]

rzyszenie św. Elżbiety. Dekret pochwalny Stolicy Apostolskiej, wydany przez Piusa IX z 1871 roku, używa określenia „Siostry św. Elżbiety” 27. W dekrecie Leona XIII z 1887 roku jest już naz­

wa „Szare Siostry św. Elżbiety” 28 . Podobnie czytamy w dekrecie papieskim z 1898 roku „Szare Siostry św. Elżbiety” 29. Tej samej terminologii używa projekt Statutów 1914 roku 30. Drukowane Konstytucje z lat 1925, 1939, 1948 podtrzymują nazwę Szare Sio­

stry św. Elżbiety. W 1968 roku stosuje się jeszcze nazwę Zgroma­

dzenie Szarych Sióstr św. Elżbiety. Dopiero w czasie kapituły ge­

neralnej, odbytej w Rzymie w 1974 roku, przyjęto określenie _ Zgromadzenie Sióstr św. Elżbiety. Konstytucje Zgromadzenia, wydane w Rzymie w 1975 roku, używają już wyłącznie tego ter­

minu — Zgromadzenie Sióstr św. Elżbiety.

Warto tu jeszcze przypomnieć, że w 1864 roku Wilhelm I, król pruski zatwierdził rozwijające się Zgromadzenie jako Katolicki Zakład Dobroczynności pod wezwaniem św. Elżbiety. Była to jedy­

na wówczas dostępna droga do legalizacji zgromadzenia.

Ustawy z 1844 roku precyzują jasno cel, wynikający z ducha ewangelii, i ukazują zadania stowarzyszenia. Podają (§ 2), że ma ono nieść pomoc duchową i materialną chorym pozbawionym opieki i opuszczonym 31.

Siostry miały nieść pomoc z radością i bezpłatnie każdemu po­

trzebującemu bez względu na stan i wyznanie. Tylko, w czasie czuwania było dozwolone przyjęcie małego pokrzepienia (§ 3 ).

Ks. Franciszek Ksawery Fischer nie zaniechał też zaznaczyć w ustawach z 1844 roku pewnej formacji członkiń. Na czas próby przewidywano trzy lub więcej miesięcy. Zarząd mógł ten okres przedłużyć, ale nigdy nie skrócić. Kandydatka winna dawać do- wo y oczywiste, że posiada nie tylko ochotę i zamiłowanie, ale nadaje się do pełnienia dzieł miłosierdzia, a szczególniej do pie- ęgnowania chorych, oraz posiada inne przymioty, jak dobre wia- aomosd elementarne, zwłaszcza w zakresie religii, dalej zdrowie,

y azyczne, sprawność, cierpliwość, wytrwałość, odwagę. Dostęp' s owarzyszenia miały zamknięty i były wykluczone od przyję-

der Konoregation der Grauen Schwestern von der 1898 s. 3 lsabeth aas dem Mutterhause in Breslau Diözese, Breslau Elisabeth4^ * 0116”’ S- 4' Die Grauen Schwestern von der heiligen ElisabethiUUii°nen’ s' 6' Die Grauen Schwestern von der heiligen l>ethCsn 4 tltiitl0nes Congregationis Sororum Ravarum a Sancta Elisa-

8i a Longregatio Sororum Ravarum a S. Elisabeth.

V G °3” x5; APEWr. I A - ein dorm eit 9muen Schwestern, s. 11-

E®deihen z u i hllflosen Kranken die geistige und leibliche Pflege an- 1, le. J u n g n i t z , Die Kongre-

•15, Der Zweck des Vereins ist

•156

S. M IE C Z Y SŁ A W A K R A W C Z Y Ń S K A , E L Ż B IE T A N K A

cia wdowy, osoby ułomne lub wykazujące skłonności do pewny chorób dzieci wychowane w publicznych zakładach dobroć

n y c h dzieci pochodzące z najniższych klas społecznych, lub rych’rodzice byli wspierani przez publiczne instytucje oraz dzie r 7 Pta bodące na służbie (§ l ) 32- „v . , , a

Przypomniał on także członkiniom (§ 16), ze „ m doskonal i ra d o w e j wypełnią siostry rady ewangeliczne: ubóstwa czyst-

dobrowolnego posłuszeństwa, im ściślej łączyc je będzie w siostrzanej mfłości i szacunku im « ^ 6 ^ ^ * * w ich sercu płomień miłości do Jezusa, tym łaskawiej spocznie

k h płomień miłości do Jezusa, tym ho,mej spoezme na . działalności wejrzenie Boga, tym potężniej o c to o m ^ e f tg . ran tvm obfitsze błogosławieństwo ściągną na siebie i mny .

^Ponadto napomniał (§ 13) członkinie Stowarzyszenia, zęby mieszały się do spraw czysto świeckmh i pobocznych

Odnośnie kierownictwa i zarządu w. 1844 :roku ks. £ ?

•coi s ą żp Stowarzyszeniem Sióstr zarządza Kieruwiu«^

S S o J z ! spowiednika i każdorazowej p r z e l o ż < m ^ ą e = to równocześnie stanowi radą stowarzyszenia, o karńoIciaTdzialainości, całości. Członkinie » n « y

łożonej bezwzględne posłuszeństwo z miłości dla Jezusa pod k f

S Ł S i r S S r - M S » byś oddziein, od zew»Ł Spisane statuty i porządek dma P,° c« T ’zwyczajr"

wolnego ducha żakonnego Zgromadzenia zatwierdzenia ś e Ł T S ' “ —

ci». Dlatego ks. ^ l ą ^ r i u a z o w i f tulnemu^ kierującemu -i‘“ “ j , « o « la w s k , po re z y g n u j »

„owiska ordynariusza ks ącia-btókupa M J ^

W 1840 roku »3 i polecił konieczność obrony

rzyszenia dla opieki nad chorymi»* W roku 1844 ks. ig

« AAWrT V C 13 x»; APEWr. I A- } ’^ . , ' PoT- J u n S nltZ> ^ g r e g a tio n d e r g r a n e n Schw esterns. 11 k { ¿ biskup

m Por. Bp. W. U r b a n , Leopold hr. SedlntcKi j c s i ą j ierWSZej

oławski 1836-1840 n a tle d z ie jó w Kościoła™ S a T

ło w ię XIX w i e k u , Warszawa 1955 s. 254r-VDo. napisał ^6

« S c h w e t e r , Geschtchte I s 3 7 . n Cb w swej prośbie, że siostry „über die KranKenpnege

ugr kanonik katedralny, w czasie przeprowadzonej wizytacji w Nvśie odwiedził siostry i napisał o nich w protokóle słowa uzna­

ła za roztaczanie i prowadzenie opieki nad chorymi, bez różnicy wyznania35. Ks. Herber poinformował też o wyniku swej wizy­

tacji w Nysie ks. biskupa Daniela Latusska, wikariusza kapitul­

nego i administratora biskupstwa wrocławskiego po śmierci księ- cia-biskupa Józefa Knauera, zmarłego w 1844 ro k u 36, że miesz­

czaństwo miasta Nysy życzy sobie, aby do książęco-biskupiego Szpitala wprowadzono do obsługi chorych Szare Siostry. Biskup Latussek okazał gotowość i chęć do tego. Musiał jednak na to mieć zgodę ze strony Zarządu, której wówczas niestety nie uzy­

skał. Siostry darzył też swoją życzliwością i wsparciem ks. Mel­

chior kardynał Diepenbrook (1845—1853), za którego pasterzowania wiernych diezecji wrocławskiej trapiły różne klęski elementarne w postaci posuchy, głodu i epidemii tyfusowej »7.

W dalszym rozwoju formacyjnym konstytucji ważny jest rok 1850, w którym to Franciszka Werner i Maria Merkert skierowały prośbę do Magistratu Nysy o urzędowe uznanie i obronę dla ich działalności. Tym razem Magistrat nie odmówił swej życzliwości, lecz ustosunkował się przychylnie do prośby Szarych Sióstr. Nie wysunął sprzeciwów odnośnie zamierzonej ambulatoryjnej pie-

R O Z W O J K O N S T Y T U C JI Z G R O M A D Z E N IA 1 K7

[9]

cher Weise, im Geiste des Heilandes aus”. Czynią to zupełnie inaczej, aniżeli, jak się to odbywa opieka nad chorymi w książęco-biskupim szpitalu, z którego religijny element zdaje się być usunięty, a wza- mian za to szuka się namiastek i personel, z wyjątkiem proboszcza, przynależy do wolnomularstwa. W drugiej połowie XVIII wieku do wolnomularskich lóż na terenie Śląska należało ponad czterystu ka­

tolickich księży. We Wrocławiu do loży „Friedrich zum goldenen Zep­

ter” do roku 1827 wstąpiło kilku katolickich proboszczów. Do wolno­

mularskich lóż należeli również niektórzy kanonicy. O należenie do wolnomularstwa posądza się ks. Leopolda Sedlnickiego; Por. U r b a n Leopold hr. Sedlnicki, s. 139—140.

15 AAWr. V C 13 u8; S c h w e t er, Geschichte, I s. 37: „Die Schwe­

stern führen ein stilles, eingezogenes, klösterliches Leben, geteilt zwi­

schen Gebet und Pflege der Kranken in der Stadt”. Ks. Ignacy Her­

ber urodził się w Na&iedlu koło Głubczyc 10 stycznia 1788 roku. Do gimnazjum uczęszczał w Głubczycach, następnie studiował we Wrocła- wiu, gdzie promował się na doktora filozofii, licencjusza teologii i pra- kanonicznego. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1811 roku. W ro-

*u 1815 uzyskał doktorat z teologii. W 1819 roku został zwyczajnym Profesorem historii Kościoła i egzegezy. Zmarł 17 listopada 1853 roku;

Aug. Me e r . Charakterbilder aus dem Clerus Schlesiens. Neue

*°lge. Begonnen von Aug. Me e r . Nach seinem Tode vollendet von J u n g n i t z , Breslau 1898 s. 151—164; E. K l e i n e i d a m , Die ka- io«i ^'theologische Fakultät der Universität Breslau 1811—1945, Köln s. 135 . Schematismus des Bisthums Breslau und ihm annectirten Uej-egaturbezirkes für das Jahr 1853, Breslau 1853 s. 2, 8, 13.

ltt BP W. U r b a n , Zarys dziejów diecezji wrocławskiej, Wrocław s. 198.

U r b a n , Zarys dziejów, s. 198.

1 5 8 S. M IE C Z Y SŁ A W A K R A W C Z Y Ń S K A , E L Ż B IE T A N K A

Ü lęgnacji chorych, w wypadku jednak starań o formalne zatwie, dzenie Stowarzyszenia polecono przedłożyć odpowiednie Statuty zgodnie z ustawodawstwem państwowym.

Mając pewną perspektywą jutra, siostry podjęły na nowo opie­

ką nad chorymi. Przywdziały swój poprzedni stró j38. Nazywały s il Szarymi Siostrami św. Elżbiety39. Magistrat i radni pomogli i-»

w ujęciu nowych Statutów, a zwłaszcza burmistrz Kutzen oraz ks. Jakub Buchmann, licencjusz teologii, kuratus w Nysie, który*«

służył radą przy ich układaniu. W dniu 1 lipca 1852 roku ukazały się gotowe S tatu ty 40 * . Nowa kodyfikacja otrzymała brzmieniei Statuty Stowarzyszenia pod patronatem św. Elżbiety dla pielęgn- wania i opieki nad chorymi potrzebującymi pomocy44. Został one podane do wiadomości sióstr 30 marca 1853 roku. Miały or 6 tytułów. Cztery z nich zawierały się treściowo w statuta

z 1844 ro k u 42. I

Powoli nadchodził też czas kościelnego zatwierdzenia rozwija jącego się stowarzyszenia, bez którego nie mogło otrzymać ze stri ny państwa osobowości prawnej. Tym szczęśliwym czasem udzi

88 APEWr. I A—il, le, s. 5. Statuty z 1844 roku mówią, że ufc sióstr jednakowy dla wszystkich, sporządzony z lnianego i wełniane materiału. E. K r e n n , Die Trachten der katholischen Ordensleut Regensburg 1982 s. 11. Szary kolor stroju Sióstr Elżbietanek ma oz—

czać ich „niepozorność i ducha pokuty”. Nowa zmiana stroju Szar.

Sióstr św. Elżbiety łączy się z ich ostatecznym zatwierdzeniem Ko;

stytucji przez Piusa XI w 1924 roku. W tej sprawie poleca specjał, instrukcja (APEWr. Druk: „Die Einführung der neuen Tracht”) ; pisana przez M. Mercedes Rother, przełożoną generalną i prałata Ja Steinmanna, protonotariusza apostolskiego, Breslau—Rom 15.3.1924 ku, że „Für die Einführung der neuen Tracht in den ganzen Kong _ gation ist der 82. Stiftungstag, der 27. September 1924, bestimm U góry instrukcji są dwie uwagi: Sorgfältig durchlesen. Im Gebra chebuch aufbewahren. Najnowsza zmiana stroju Elżbietanek dokona się po II Soborze Watykańskim, omawiana ona była na kapitule - neralnej w Rzymie w 1962 roku. Jako termin przebrania się Sióstr

dano 25 marca 1962 roku. -

Ks. Walery kardynał Valeri, prefekt Kongregacji Spraw Zakonny pismem 7 października 1961 roku zatwierdził zmianę stroju Por. „St Elisabethblatt der Kongregation der Grauen Schwestern der heiligen Elisabeth.” (1961) nr 62 s. 370; „St Elisabethblatt (i»

nr 63 s. 407. Por. APEWr. Pisma — Kapituły Generalne 1886—n*

„St Elisabethblatt” 1961 nr 63 s. 415.

89 S c h w e t e r , Geschichte, I s. 62. Graue Schwestern von aer

Elisabeth. , -Rresl

Schematismus des Bisthums Breslau für das Jahr Isöi, b « j 1851 s. 62. Ks. Jakub Buchmann urodził się 24 lipca 1807 roku, sw nia kapłańskie otrzymał 16 marca 1834 roku. „ -

41 S c h w e t e r , Geschichte, I s. 70. Statuten des unter dem » der hl. Elisabeth zusammengetretenen Vereins zur Wartung unfl * ge hilfsbedürftiger Kranken.

42 S c h w e t e r , Geschichte, I s. 70.

R O Z W Ö J K O N S T Y T U C JI Z G R O M A D Z E N IA

1 5 9 [ 1 1 ]

lenia kościelnej akceptacji był rok 1859. W tym usilnym dążeniu Stowarzyszenia do kościelnego uznania okazał mu wówczas wy­

datną pomoc ks. Robert Urban, proboszcz Złotoryji43. Dbał ogrom­

nie o wyrobienie zakonne zgromadzenia. On to ułożył dla sióstr Konstytucje oparte na duchu III Zakonu św. Franciszka z Asy­

żu44. Postarał się też o jego kościelne zatwierdzenie. Jako życzli­

wy i oddany opiekun sióstr, ks. Urban określił w „Ogólnych Sta­

tutach Stowarzyszenia św. Elżbiety” — cel i zadania zgroma­

dzenia 45 * .

Statuty te opierały się na religijno-kościelnym podłożu, i zale­

cały jako środki do osiągnięcia chrześcijańskiej doskonałości bez­

graniczne oddanie się Bogu, zaparcie siebie, umartwienie, pokutę, spowiedź, przyjmowanie Eucharystii przynajmniej raz w tygod­

niu, odmawianie Officium Mariannum, w miarę możności codzien­

ne uczestniczenie we Mszy świętej, opiekę nad chorymi40. Pod­

kreślały (§ 1), że „Stowarzyszenie św. Elżbiety” pragnie czynnie współpracować w szerzeniu Królestwa Bożego na ziemi — w tylu nieszczęśliwych, potrzebujących pomocy — poprzez pielęgnację chorych, wspieranie ubogich i strapionych oraz chwalić Pana Boga przez dzieła pokuty i zaparcia się47.

Siostry jako członkinie III Zakonu św. Franciszka z Asyżu były zobowiązane do złożenia trzech ślubów: czystości, ubóstwa i po­

słuszeństwa. Do tych ślubów ogólnych dołączał się „właściwy ślub stowarzyszenia” — „zewnętrzna pielęgnacja chorych jak też i pie­

lęgnacja w publicznych zakładach leczniczych, bez różnicy stanu i wyznania, wieku i płci” 48.

W tym też czasie ks. Robert Urban w specjalnym artykule o Szarych Siostrach pisał, że Zgromadzenie ich rozwijało się bar­

dzo szybko49. Z różnych stron nie skąpiono dla niego pochwał

** Charakterbildet aus dem Clerus Schlesiens, s. 289—296. Ks. R o b e rt h v j 3n uro d ził się w K osto m ło tach 5 sie rp n ia 1814 ro k u . O jciec jego lni i?Vra rz e m ' Ś w ięcen ia k a p ła ń sk ie o trz y m a ł 28 p aź d ziern ik a 1841 r ó ­ że e t ro<ku 184.8 b y ł Proboszczem w Z ło to ry ji. A u to r pisze tu o nim , Eurw°Wai zyszenie S zary c h S ió str „ c o n stitu irte sich d u rc h sein e A n re - h Vł • und ,d u rc h se in e B em ü h u n g als k irc h lic h e G en o ssen sc h aft”. On

4 t n g0 P ierw szym k u ra to re m . Z m a rł 15 sie rp n ia 1873 roku.

45 f*3 1 . Polskie zakony, s. 401.

Alin n .g n i t z > D i e Kongregation der Grauen Schwestern, s. 41:

Schwester*1 ” des E lisa b e th -V e re in s, g e n a n n t die g ra u e n

der w e t e r , Geschichte, I s. 80, J u n g n i t z , D ie Kongregation

„ grauen Schwestern, s. 41.

sabethv W- 6 1 6 r-’ G e s c h i c h t e , I s . 80 A llg em ein e S ta tu te n des S t. E li- mad20me r T S- L ^cz? one p a ra g ra fy o celu, isto cie i za rząd zie Z gro- AĄ\yr y ¿ Y 3 g n i t z , Die Kongregation der grauen Schwestern, s. 41;

^ y C 13 X8; APEWr. I A 1, le.

UDan) (R obert), Die grauen Schwestern, „S chlesisches K irch e n -

160 S. M IE C Z Y SŁ A W A K R A W C Z Y Ń S K A , E L Ż B IE T A N K A

[

z powodu owocnej działalności50. Nie powinno ono mieć i ode wać, zdaniem autora, przeszkód w kościelnym zatwierdzeniu.

Ks. Robert Urban pisał też w liście do księcia biskupa Henry Forstera z dnia 27 sierpnia 1859 roku, że „W ciągu 17 lat istniei Szarych Sióstr — żaden z ich przeciwników — mimo byst obserwacji, nie może stowarzyszeniu Szarych Sióstr zarzucić j nego nagany godnego czynu. Przeciwnie, świadectwa proboszcz i władz świeckich, odnośnie pracujących pod ich okiem siós

są tak wspaniałe, że trudno osiągnąć większą pochwałę” ».

W dniu 20 maja 1859 roku odbyła się na plebanii w Złotor ,pierwsza kapituła generalna” 52 sióstr na czele z Marią Merke przełożoną celem omówienia projektu Statutów i ustalenia p rządku dnia. Treść statutów przyjęto jednomyślnie. W tym sa mym dniu wysłał ks. Urban prośbę do księcia biskupa Henry_^

Forstera o kościelne zatwierdzenie zgromadzenia św. Elżbiety, li czącego wówczas 60 członkiń. W nadesłanej odpowiedzi ordyn®

riusza wrocławskiego wysunięto postulat jasnego ustosunkowa się członkiń jako tercjarek św. Franciszka z Asyżu do stówa szenia św. Elżbiety. Dla ratowania sprawy ks. Urban dołączył formie dodatku do Statutów, liczącego 15 paragrafów, wyjaśni

jąoego w jaki sposób stowarzyszenie św. Elżbiety, stosując w ciu regułę św. Franciszka z Asyżu ułożoną dla tercjarek, b dążyć do chrześcijańskiej doskonałości53. .

Dnia 27 sierpnia 1859 roku ks. Urban wysłał pismo z dodatki do Statutów Szarych Sióstr do księcia-biskupa Forstera, pros usilnie o zatwierdzenie ofiarnie pracującego zgromadzenia, l razem ks. Urban nie zawiódł się w swoich nadziejach. Książę skup Henryk Forster podpisał akt kościelnego zatwierdzenia Stowarzyszenia św. Elżbiety 4 września 1859 ro k u » które sióstr było nieocenione. Przez otrzymanie aprobaty Konstytu udzielonej przez wrocławskiego ordynariusza Stowarzyszenie

rych Sióstr św. Elżbiety umocniło swój byt na prawie diecezj Matt” 25 (1859) nr 23 s. 273—277: Zgromadzenie to „sich überrasch schnell in Schlesien verbreitet”. . _pgensr

so Ufrban Robert), Die grauen Schwestern, s. 277. „Sie ® f eugrr wirken, haben sie so vortreffliche und ausgezeichnete schone Zeug sich exvorben”.

w S c h w e i e r, 1 Geschichte,I s. 80; J u n g n i t z , Die Kongregat

* S S t “ “ # Ä T s t h w . t . r , GesnMcMe,

Die Kongregation der grauen Schwestern, s. 42. -prinreDS-Ep 5« APEWr. Konstytucje 1870—1871. Reverendissimus Pr P e pus Vratislaviensis, Henricus Foerster istud

siasticum declaravit eiusque statuta dle 4. Septembr ^ f eg vit. S c h w e t e r , Geschichte, I s. 82; J u n g n i t z , Die K-ony der grauen Schwestern, s. 43.

it

f r i t a t fs u u *,

i 4

_ Ą. , |

i iS

! 3

% % Ł $

\ £ 1 4

$■ i j

0 >?

* 1 _i

■i' 1

? f '*

0 _' h £ 4

0 V %

il 4 Ą *

5 ^{: .4} t x

0 -H

<x : ;

<

%

z

. 4 I ■

• 4 .

!„

4.. % 0

■Ą O 4 t

• 1

4 .1

' i

10 i U

€ ,1

I

t _<4 4 i •f i s

■ £~ Ę l'O

I

0 $ ■ C 4 % y : .4

i i w ;v 4 Ü

II I

% \ %

% US

\y >>

"i4

I ^

§T» I

11*

ł i

% " -3

I «

Z iv

. s "ii

% 4

•I

ei e

10 . D e k re t p a p ie s k i p o c h w a la ją c y i z a le c a ją c y Z g ro m a d z e n ie S z a ry c h S ió s tr św . E lż b ie ty z 7 c z e rw c a 18 71 r.

R O Z W O J K O N S T Y T U C J I Z G R O M A D Z E N I A 161

[13]

Usuwało ono z ich środowiska świecką administrację. Oba- f^c)1 zależność sióstr od Magistratu Nyskiego i uwalniało je od jego

ływ ów . K u ratoriu m utraciło sw o je istotn e dotychczasow e upo­

ważnienia. N adto u tra ciły też sw oją m oc obow iązujące dotychczas Statuty z 1852 roku> a zastąpiono je now ym i, u jętym i w duchu zakonnym.

przełożoną generalną została wybrana jednogłośnie Maria Mer- kert dnia 15 grudnia 1859 roku w Nysie ss. Jako pierwszy kurator Gromadzenia był wyznaczony ks. Robert Urban.

Następną troską było naglące wydrukowanie Statutów. Ks. Ur­

ban opracował ich tekst, opierając się też na Statutach używa­

nych dotychczas przez Siostry. Treść ujął w 59 paragrafach. W

d o d a tk u dał wprowadzenie o religijnej doskonałości. Statuty mają datę 4 października 1859 roku. Noszą podpis ks. Roberta Urbana, przełożonej Marii M erkert oraz książęco-biskupie zatwierdzenie.

Każda siostra otrzymała książeczkę reguły66. Oryginał tych statu­

tów nie dochował się do naszych czasów. Być może, że zginęły one w czasie II wojny światowej, w której zniszczono wiele cen­

nych dokumentów. O istnieniu i treści Statutów dowiadujemy się tylko z dzieł O. Józefa Schwetera i ks. Józefa Jungnitza.

II. EWOLUCJA KONSTYTUCJI W LATACH 186^-1914 Jak wiadomo działalność i rozwój każdej instytucji zależy od posiadania praw korporacyjnych. Dzięki nim Zgromadzenie ma możność samodzielnego występowania we własnym imieniu w sto­

sunkach cywilnoprawnych; może nabywać majątek oraz rożne spadki i zapisy. Prawa korporacyjne dają pewny grunt dla roz­

woju stowarzyszeń i zgromadzeń.

Realizacja tej konieczności uznania Zgromadzenia w charakte- rze osoby prawnej łączy się ściśle w życiu Szaryc 1 s r Elżbiety z działalnością ks. Adriana Włodarskiego, P°Z1?1€JSZ , biskupa sufragana wrocławskiego ” , kuratora Sióstr Elżbietanek od 1860 roku. Był on zdania, że Zgromadzenie musi stanowczo

“ S c h w e t e r , Geschichte I s. 90; „St Elisabeth-Blatt” (1903) nr 1 '“ S c h w e t e r , Geschichte, I s. 81—90. *obert ^ rb“ r* e£ ! latowanym w Złotoryji 16 grudnia 1859 ^oku ^ 1 , 94 " s c h w e t e r , en Statuten”. „St Elisabeth-Blatt” (1903) nr 1 s. j 24. S e n w e y beschichte, i s .’so podaje, że „Allgemeine S ^ ^ a f ks UrbaTtfkst [ereins” liczyły 53 paragrafy. Do druku Pr^y® Ceschichte I. s. 90.

•tatutów w 59 paragrafach. Por. s c h ’tekstu a przynajmniej Urban zmienił niektóre punkty Pop” ®,^„ifnieiszych szczegółach do

^dał mu inną formę stosując się w najdrobm J y

;yczeń księcia-biskupa Henryka Forstera.

— N a s z a P r z e s z ło ś ć t . 59

1 6 2 S. M IE C Z Y SŁ A W A K R A W C Z Y Ń S K A , E L Ż B IE T A N K A

zdobyć prawa korporacyjne. Nadarzyła się sposobność prz szenia realizacji tej myśli. W czasie trapiących epidemii sio rozwijały ofiarną działalność. Widząc to zainteresowanie c niki państwowe starały się wprowadzać siostry do szpitali. W sie wojny duńsko-prusko-austriackiej w 1864 ro k u 5 7 58 ks. WL ski w porozumieniu z władzą zakonną wysłał siostry elżbiei do lazaretów wojskowych celem pielęgnowania rannych żołnie Na tym odcinku powierzonej im pracy wykazały one ogrom święcenia i troskliwości wobec chorych i rannych, co zwr uwagę samego „eesarzowicza” Fryderyka Wilhelma, późnie' cesarza Wilhelma I (zm. 1888) w czasie odwiedzania wojsko szpitali. Przekonał się on wtedy dobitnie o starannej opiece si wobec rannych, wyrażając im szczere uznanie. Wśród pielę jących sióstr pracowała wtedy we Flensburgu mistrzyni S. Te Lorenz. To uznanie ze strony następcy tronu ośmieliło ją do rażenia prośby o przyznanie Kongregacji Szarych Sióstr ś Elżbiety praw korporacyjnych. Następca tronu zapewnił o u<

leniu pomocy.

Były ku temu następujące podstawy. Otóż generalna przełożo Matka Maria Merkert złożyła zeznanie w formie aktu notaría' 8 stycznia 1864 roku wobec notariusza Józefa Gabriela w Ny mocą którego utworzyła katolicki zakład dobroczynny pod na

„Katolicki Zakład Dobroczynny pod wezwaniem św. Elżbie z siedzibą w Nysie. Aprobatę kościelną uzyskała ta fundacja strony księcia-biskupa wrocławskiego Henryka Forstera w 2 kwietnia 1864 ro k u 59 * * . Jednakże fundacja ta przez zatwierdź biskupie nie uzyskała jeszcze osobowości prawnej w pojęciu wa świeckiego. Otrzymała ją dopiero dzięki przyobiecanej pomoi ze strony następcy tronu. Rzeczywiście zatwierdzenie królewsk

57 J. J u n g n i t z , Die Breslauer Weihbischöfe, Breslau 19114 s. 4 411. Ks. biskup Adrian Włodarski urodził się 2 marca 1807 roku Hajdukach koło Bytomia. W 1861 roku został biskupem. Zmarł 30 r ja 1875 roku. K. E n g e l b e r t , Geschichte des Breslauer Domka]

im Rahmen der Diözesangeschichte vom Beginn des 19. Jahrhu/

bis zum Ende des Zweiten Weltkriges, Hildesheim 1964 s. 97. F. W n i t z a , Bischöfe aus dem Raum des Kattovitzer Bistums, „Beixr zur schlesischen Kiirehengeschiichte. Gedanksc hrift für Kurt Enig , herausgegeben von Bernhard Stasdewski”, Köln—Wien 1969 s. 2 • 59 Por. Wł. C z a p l i ń s k i — K. G ó r s k i , Historia Dann, Wr

1965 s. 288—290. . . . .

59 APEWr. I A 1, le. Król pruski podał w swym piśmie, ze zatwierdzić instytucję dobroczynną pod nazwą „Katolicki Z akta broczynny św. Elżbiety” w Nysie „przez nadanie praw korporacyj a równocześnie zezwolić na darowizny poczynione im, zgodnie z notarialnego dokumentu 14 stycznia br., pozostawiając zatwi -- do dalszej decyzji Naczelnego Prezydenta” (APEWr. O. E. F r w ic z, Matka Maria Merkert. Powstanie Zgromadzenia

Elżbiety. Materiały i dokumenty, s. 113—114).

R O Z W O J K O N S T Y T U C JI Z G R O M A D Z E N IA

1 6 3

[15]

nastąpi!0 dnia 23 maja 1864 roku dla „Dobroczynnej Fundacji

S z a r y c h Sióstr św. Elżbiety w Nysie” 89 udzielając jej prawa kor­

poracyjne oraz określającej nazwę jako „Katolicki Zakład Do­

broczynny pod wezwaniem św. Elżbiety” ®i, nadając jemu też od­

powiedni S ta tu t62. Reskrypt nadprezydenta Prowincji Śląskiej z dnia 11- VI. 1864 roku wyraźnie podkreślał, że osobowość praw­

ną uzyskuje tym samym „Katolicki Zakład Dobroczynny pod we­

zwaniem św. Elżbiety” a nie Stowarzyszenie pod wezwaniem św.

Elżbiety, które pod względem prawnym nie jest identyczne z fun­

dacją. Statut fundacji (§ 1) podkreślał, że fundacja ta ma charak­

ter publicznego zakładu, a na zewnątrz zastępuje ją kurator mia­

nowany przez księcia biskupa wrocławskiego.

Po utrwaleniu materialnych podstaw Zgromadzenia Szarych Sióstr św. Elżbiety przez przyznanie mu ze strony państwa praw korporacyjnych stawała się jako nagląca sprawa dalszego za­

twierdzenia kościelnego.

Należy też wspomnieć, że w międzyczasie wybitni przedsta­

wiciele hierarchii kościelnej na ziemiach polskich, jak arcybiskup gnieźnieński i poznański Mieczysław kardynał Halka hr. Ledó- chowski (1866—1886) 63 * , kierowali do Ojca Świętego pisma z pro­

śbą o zatwierdzenie kościelne Zgromadzenia Szarych Sióstr św.

Elżbiety. W archidiecezji poznańskiej Siostry Elżbietanki osiadły w 1871 roku w Poznaniu, gdzie stworzyły z czasem znaczny szpi­

tal, w 1872 roku w Lesznie i niebawem w innych miastach Arcybiskup Ledóchowski prosił, znając pracę Sióstr w Wielko- polsce (Rawicz, Tuczno), aby „Stolica Apostolska raczyła zatwier­

dzić powyższą Kongregację Sióstr Miłosierdzia św. Elżbiety i ła­

skawie ją obdarzyć i wspierać łaskami i odpustami tak, żeby ona mogła odznaczać się coraz to większą korzyścią i sprawnością” 65

Podobnie książę biskup Henryk Forster z Wrocławia wniósł prośbę do Stolicy Apostolskiej o aprobatę Kongregacji Szarych iostr. Do prośby dołączył dwa egzemplarze Konstytucji w języku

heil i i A le - »Die katholische Wohlthätigkeits=Anstalt der Schwestern ^ 3 50 ^ Neisse”‘ J u n S n i t z, Die Kongregation der grauen KonorLn 5 n i ^z’ Die Breslauer Weihbischöfe, s. 412. J u n g n i t z , Die

keif, i 9°:l0,n der Grauen Schwestern, s. 5)1: Katholische Wo-hlhätig- zur heiliSen Elisabeth.

ku w E Wr. 1 A 1, le. Statut Fundacji uzupełniony został 18. X. 1889 ro- 1971 „ a ff1 kierunku, że siedzibą Fundacji został Wrocław. W roku Pod 3piła zmiana Statutu Katolickiego Zakładu Dobroczynności

u wezwamem św. Elżbiety.

■P°znar>r'i Ks' J- N o w a c k i , Dzieje archidiecezji poznańskiej, 64 TO - II s. 11®—119.

« APT^JT3 c Dziei e> II s. 780.

APEW r. V C 13 u 1 (6 lu ty 1869).

1 6 4 S . M IE C Z Y SŁ A W A K R A W C Z Y Ń S K A , E L Ż B IE T A N K A

łacińskim i niemieckim®®. Książę biskup Forster zaświadczył, Zgromadzenie Szarych Sióstr jest „wynikiem poświęcenia, po mości, chrześcijańskiej miłości i gorliwości” ®7.

W celu osiągnięcia zatwierdzenia papieskiego ks. biskup Ad Włodarski jako kurator Zgromadzenia przerobił obowiązujące tychczas konstytucje, podejmując się przez to wielkiego tr i dostosował pierwotną regułę po zdobytych doświadczeniach ówczesnego ducha czasu. W dniu 24 września 1869 roku prz*

żył on tekst Konstytucji księciu biskupowi Forsterowi, który uznał jako odpowiedni. Tłumaczenia na język łaciński doko nauczyciel gimnazjum w Głogowie, lic. Augustyn Langer. Komat tucje te były oparte nie o regułę św. Franciszka z Asyżu, ale ś Augustyna 68. W kwietniu 1870 roku ks. Franciszek Bitner p wiózł Konstytucje do Rzymu i oddał je księciu biskupowi H rykowi Forsterowi, przebywającemu wówczas na Soborze Wa kańskim I. Tym razem trud jego przyniósł owoce 69.

Nowo zredagowane Statuty przedłożył książę biskup Fors Stolicy Apostolskiej z prośbą o ich zatwierdzenie. Stało się to czywistością dzięki papieskiemu dekretowi pochwalnemu (Dec tum Laudis), wydanemu przez Piusa IX w dniu 7 czerwca 1 ro k u 70. Zgromadzenie Szarych Sióstr św. Elżbiety stawało przez to zgromadzeniem na prawie papieskim71.

Z chwilą otrzymania Decretum Laudis Zgromadzenie Szary Sióstr św. Elżbiety istniejące dotychczas na prawie diecezjaln utrwaliło swój byt prawny jako Zgromadzenie oparte na pra papieskim.

Trzeba tu przypomnieć, że papież Pius IX otaczał życie za"

88 APEWr. V C 13 u8.

«7 APEWr. V C 13 u8.

88 APEWr. Konstytucje: Constitutiones „Congregationis Sororum varum St. Elisabeth” Nissae in Silesia in Dioecesi Wratislavdensi datae. Po zatwierdzeniu diecezjalnym przez księcia-biskupa He Forstera w 1859 roku Zgromadzenie Szarych Sióstr św. Elżbiety wijało się (Brevi nunc tempore nova haec societas floruit) nie tylko terenie diecezji wrocławskiej, ale i poza jej granicami. Stąd też „ portunum videbatur sodalium vitam, officia et regimen iuxta praec ecclesiae certis firmare regulis. Quod factum est ad normam res St. Augustini, ratione habita omnium, quae sorores iam exercuerU®

experientia didicerunt, componendo Constitutiones, quae sequ 88 „St Elisabethblatt” (1959) nr 51 s. 8.

70 AAWr. V C 13 u8; APEWr. Konstytucje. „Sancta Sedes Ap ca per Rescriptum S. Congregationis Episcoporum et Regularium «*•

7. Junii 1871 dictam societatem ut Institutum simplicium votorum plissimis verbis laudavit atque commendavit, communicando circa stitutiones nonnullas Animadversiones”.

71 J u n g n i t z , Die Breslauer Weihbischöfe, s. 413. Zgromadzenie rych Sióstr św. Elżbiety „feierlich belobt und empfolen S c h w e t e r , Geschichte, I s. 107 nn.; J u n g n i t z , Die Kongre der Grauen Schwestern, s. 66—67.

R O Z W O J K O N S T Y T U C JI Z G R O M A D Z E N IA

1 6 5 [17]

żywą opieką- W 1847 roku przywrócił do życia Kongregację Kardynałów de Statu Regularium, ustanowioną dla Włoch przez pieża Innocentego X w 1652 roku, zniesioną przez Innocente­

go XII w 1698 ro k u 72 * . Kongregacja ta wydała szereg dekretów z dziedziny zakonnego życia. Papież ten zatwierdził około sto no­

wych stowarzyszeń religijnych72.

Dekret pochwalny (Decretum Laudis) z dnia 7 czerwca 1871 ro­

ku przypomniał, że w roku 1842 założono pobożny instytut sióstr w Nysie, w diecezji wrocławskiej, który nazwano od Patronki św. Elżbiety, księżnej turyngskiej, „Siostrami od św. Elżbiety”.

Oprócz własnego uświęcenia postawiły sobie za szczególne zada­

nie nieść pomoc i pociechę biednym chorym, tak w ich własnych mieszkaniach, jak i w szpitalach. Poza tym, Siostry składają trzy zwyczajne śluby: ubóstwa, posłuszeństwa i czystości oraz podda­

ne są kierownictwu Matki Generalnej.

Ten pobożny Instytut przy pomocy Bożej w krótkim czasie rozrósł się i w kilku diecezjach rozszerzył z największym pożyt­

kiem dla dusz.

W ostatnich czasach biskup z Wrocławia, którego trosce i sta­

raniom wymienione stowarzyszenie sióstr zawdzięcza swój roz­

kwit i rozwój, prosił usilnie Ojca Świętego Piusa IX, by je za­

twierdził wraz z Konstytucjami swą apostolską władzą.

Wobec tego Jego Świątobliwość po uprzednim wysłuchaniu zda­

nia podsekretarza Świętej Kongregacji Biskupów i Zakonników w dniu 12 maja 1871 roku i w oparciu o pisma polecające bisku­

pów, w których diecezjach pobożne stowarzyszenie posiada domy, aby raczył pochwalić i polecić to stowarzyszenie jako Instytut 2 prostymi ślubami pod kierownictwem Przełożonej Generalnej, z zastrzeżeniem biskupiej jurysdykcji, zgodnie z przepisami świę­

tych kanonów i apostolskich konstytucji w najchwalebniejszych określeniach tak, jak też przez niniejszy dekret pochwala i poleca.

Zatwierdzenie Konstytucji papież odłożył jednak tym razem na sposobniejszy czas, aby można dokonać w nich kilka uw ag74 * 5 . De­

kret podpisano w Rzymie w Sekretariacie wymienionej Świętej ongregacji dnia 7 czerwca 1871 roku. Podpisał go A. kardynał Wuaglia jako Prefekt i A. Trombetta, podsekretarz75.

Zatwierdzenie Konstytucji w 1871 roku, jak nadmieniono w po­

78 5 z k ° w i c z, Prawo kanoniczne, I s. 460.

5 •. X. S e p p e 11 — K. L ö f 1 e r, Papstgeschichte von den Anfän- ü ?l* ,zur Gegenwart, München 1940 s. 335.

^ówez v c 13 u*; v C 13 x5- Ze strony Kongregacji dołączono bla+t»Z^f^20 uwa§ różnego ciężaru gatunkowego. Por. „St. Elisabeth-

n r (195.9) nr 51 s. 9.

Ul °nstdutionen, 1898 s. 3; Por. S c h w e t e r , Geschichte, I s. 110—

Grano^11^ 0^ również ten tekst; J u n g n i t z , Die Kongregation der

. uen Schwestern, s. 66—67.

1 6 6 S. M IE C Z Y SŁ A W A K R A W C Z Y Ń S K A , E L Ż B IE T A N K A

wyższym dekrecie, zostało odłożone. Stolica Apostolska uważ;

że celowe jest wprowadzenie pewnych poprawek i zmian. Do czono więc do dekretu dwadzieścia uwag, które należało uwzgl n ić76. Obowiązywały więc one tylko czasowo aż do ponowne"

opracowania.

Odnośnie egzemplarzy Konstytucji z 1871 roku dysponuj em dzisiaj następującymi odpisami: Constitutionen der Congregati der grauen Schwestern von der heiligen Elisabeth zu Neisse (b

zum 7 Junii 1871); Constitutionen der Congregationen der graue®

Schwestern von der heiligen Elisabeth zu Neisse mit Verbesser gen nach 1870; Constitutionen der Congrégation der graue;

Schwestern von der heiligen Elisabeth zu Neisse, angepasst de:

päpstlichen Dekret vom 7 Junii 1871.

Constitutionen der Congrégation der Grauen Schwestern voi der heiligen Elisabeth zu Neisse z 1871 roku dzielą się na dwi części, z których każda stanowi odrębną całość. Część pierw:

w 27 rozdziałach określa strukturę wewnętrzną czyli osobi:

uświęcenie i chrześcijańską doskonałość77. Zaraz w rozdział«

pierwszym Konstytucje przypominają o kolejach założenia stówa rzyszenia z lat 1844 i 1859. Cel Zgromadzenia jasno jest określon;

w rozdziale drugim: „Kongregacja Szarych Sióstr św. Elżbi stawia sobie jako cel prowadzenie swoich członkiń nie tylko życia w jakimś stopniu chrześcijańskiego, lecz do doskonałości za konnej, wychowanie ich na doświadczone, chętne i rzetelne pii lęgniarki chorych, spełniające posługi miłości względem choryc!

ułomnych, ubogich i sierót dla własnego uświęcenia i z pobu<

nagrody niebieskiej”. Z podanego tekstu wynika, że cel zgroma^

dzenia był ujęty dość szeroko, mianowicie służenie bliź:

zwłaszcza ubogim. Bowiem praca nad własnym uświęceniem by!

integralnie złączona ze służeniem bliźnim.

W następnych rozdziałach Konstytucje mówią najpierw ogól:

o ślubach, a następnie omawiają istotę każdego ślubu. Dają piękne porównanie, że „jak przez ślub ubóstwa rezygnuje sio:

z dóbr materialnych, podobnie przez ślub czystości składa swo;

ciało na własność Bogu i wstępuje w pewien stosunek Oblubr Czy z Chrystusem” 78.

Konstytucje z roku 1871 poruszają też między innymi spra;

78 APEWr. Konstytucje 1870—1871. Communicando circa Constituí:

nes nonnullas Animadversiones. S c h w e t e r , Geschichte, I s. 111 >>®

nige Bemerkungen zu denselben mitgeteilt werden”.

77 APEWr. I A -l, le. Normy prawne; APEWr. Konstytucje.

78 Constitutiones. 1871: „ein gevisses bräutliches Verhältniss zu CD stus. Konstytucje te przetłumaczył z języka łacińskiego O. mgr kary Zagała OFM z Katowic; APEWr. I A-l, le. Odbitka kserogra czna.

R O Z W O J K O N S T Y T U C JI Z G R O M A D Z E N IA

1 6 7 [19]

.aWOiania sumienia79 * * , polecając siostrom, aby „z wielką ufnoś- . wyjawiały przełożonej tajniki swego serca. Tak samo bez żad- pej obawy nowicjuszki otwierają sumienie swej mistrzyni i to w każdej sprawie, gdyż przełożone o sekrecie im powierzonym zo­

bowiązane są w sumieniu do zachowania tajemnicy. Niech jej wyjawiają pokusy, jakie napotykają przeciw świętemu powoła­

niu, czystości lub przeciwne innej cnocie, jak również podejrze­

nia' przykrości, trudności i wszystko, co je trapi” 69

Zgodnie z zaleceniam i praw a k ościeln ego punkt ten, zaw a rty w K onstytucjach z 1871 roku, został później usunięty.

Druga część Konstytucji obejmuje również w 27 rozdziałach organizację zewnętrznego za’rządu i administrację. Siostry przyj­

mując Konstytucje, pamiętają, że po modlitwie i sakramentach oraz łasce są one wspaniałym środkiem do doskonałości87.

Konstytucje akcentują konieczność, aby każda siostra we wszystkich swych myślach, słowach i czynach kierowała się dobrą intencją, utrzymywała się w Bożej obecności stosownie do upom­

nienia Pańskiego: „Służ mi i bądź nieskazitelny” (Ks. Rodź. 17, 1).

Część druga Konstytucji podaje przepisy dotyczące kandydatek, nowicjuszek, sióstr profesek. Następnie jest mowa o zarządzie zgromadzenia, oraz o stosunku zgromadzenia do władzy kościel­

nej. Przypomniano w drugiej części Konstytucji, w rozdziale pierwszym, że zasadniczo Zgromadzenie Szarych Sióstr św. Elżbie­

ty podlega jurysdykcji księcia-biskupa wrocławskiego, w którego diecezji znajduje się dom macierzysty. Pozostałe zaś domy, znaj­

dujące się poza granicami diecezji wrocławskiej poddane są or­

dynariuszom miejsca. Jest również mowa o wyborze prefekty ge­

neralnej, o mianowaniu kuratora przez biskupa. Przełożoną gene­

ralną wybiera się na kapitule generalnej. Zatwierdza ją biskup- -ordynariusz, na którego terenie mieści się dom macierzysty82.

Nowicjat w Konstytucjach z 1871 roku uważany jest za „czas wychowania ascetycznego i praktycznego przygotowania sióstr do celów kongregacji”.

Nadto Konstytucje dość szczegółowo określają prawa i obo­

wiązki sióstr pełniących jakieś urzędy w zgromadzeniu.

” Constitutiones, 1871. s. 129.

Constitutiones, 1871. s. 129, rozdział 19. Zalecenie to stoi w sprzecz- któr1 Z <^e'ire''em Stolicy Apostolskiej „Quemadmodum” z 1890 roku, nonio P° przepracowaniu wszedł w 1917 roku do Kodeksu Prawa Ka- nee czne§°- Prawo Kanoniczne zabrania pod sankcją grzechu śmiertel-

.Położonym domagać się od podwładnych odsłaniania swego su- sor-i? , or- V. F ę c k i , De manifestatione conscientiae in iure religio-

530), Lublin 1961 s. 35 nn.

tionem ŁWr’. Konstytucje 1870—1871: Constitutiones vero praeter ora- Praestanyra^ am sacrarn€n^a medium perfectionis adipiscendae sunł

Constitutionen, 1871. s. 138.