KS. JÓZEF MANDZIUK
KULT SW. ELŻBIETY WĘGIERSKIEJ NA ŚLĄSKU W 1981 r. przy p ad a jubileusz 750-łecia śm ierci św. E lżbiety Wę
gierskiej, zw anej także T uryńską. Rocznica ta skłan ia nas do u k a
zania C zytelnikom pięk n ej postaci średniow iecznej księżnej, k tó ra um iała zdjąć z głow y k o ronę i pochylić się n ad chorym i ubogim człowiekiem.
W życiu wewnętrznym Kościoła wielką rolę odgrywa kult świętych, którzy w danej epoce umieli w pełni zrealizować zasady Ewangelii w swoim postępowaniu. Kult ten przejawia się w tekstach mszalnych i w modlitwie brewiarzowej, poprzez umieszczanie imienia świętego w litanii do Wszystkich Świętych, albo nawet przez posiadanie własnej litanii, przez poświęcanie ołtarzy na jego cześć i wznoszenie kościo
łów pod jego wezwaniem. Cechy, stowarzyszenia i instytucje obierają sobie świętych za patronów, wierni noszą różne medaliki i szkaplerze ku ich czci oraz otrzymują imię świętego przy chrzcie lub ślubach zakonnych. W ciągu roku liturgicznego Kościół udziela licznych błogo
sławieństw i święci rozmaite przedmioty, wzywając przy tym wsta
wiennictwa świętych. Imiona świętych zostały nadane licznym miej
scowościom, a cała sztuka sakralna w wielkiej mierze zawdzięcza swo
je bogactwo ich kultowi. Święci wywarli także wielki wpływ na menr talność społeczeństwa, na fprmy modlitewne, na różne akcje charyta
tywne, wynikające z inspiracji Ewangelii Chrystusowej.
Dobrze się stało, że w ostatnich latach w naszej polskiej literaturze historycznej pojawiło się sporo rozpraw naukowych, związanych z kul
tem świętych. Szersze opracowania otrzymały kulty m. in. św. Idziego, św. Floriana, św. Andrzeja Apostoła, św. Urszuli, św. Jerzego, św. Kle
mensa, św. Wacława, św. Zygmuntał, św. Anny1 2, św. Rozalii3 * , św.
1 Zob. W. S c h e n k , Z dziejów liturgii w Polsce. W: Księga 1000-le- cia katolicyzmu w Polsce, t. 3 Lublin 1969 s. 178.
2 B. Z. P i e c h o t a , Kult liturgiczny św. Anny na Śląsku w świetle średniowiecznych rękopisów liturgicznych, „Rocznik Teologiczny Śląska Opolskiego” t. 2 (1970) s. 99—130.
3 L. K i m l o w s k i , Kult św. Rozalii z Palermo w Polsce, „Euhemer”
R. 16 (1972) nr 3 s. 83—91.
26
K S . J O Z E F M A N D Z IU K[2]
Marcina4, św. Maurycego5 i św. Andrzeja Świerada". O kultach ro
dzimych mówią niemal wszystkie prace dotyczące świętych polskich7.
Obcojęzyczna literatura dotycząca św. Elżbiety jest dość bogata", natomiast w języku polskim mamy tylko opowiadanie ks. Piotra Skargi w Żywotach Św iętych9, skrócone tłumaczenie dzieła Montalamberta pt.: Histoire de Sainte Elisabeth de Hongrie Duchesse de Thuringe10, w którym autor wyeksponował z postaci naszej Świętej zarówno to, co odpowiada historycznej prawdzie, jak i to, co otacza ją pięknym wieńcem legend, kilka drobnych biografii, krótkie opracowanie w książce Twoje Im ię11 oraz wiązankę myśli związanych z nowenną do św. Elżbiety, autorstwa ks. bpa Wincentego Urbana12.
Przypadający jubileusz 750-lecia śmierci św. Elżbiety, ubóstwo elżbie- tańskiej literatury w języku polskim, a także jej żywy kult na Śląsku i w Zgromadzeniu Szarych Sióstr, są przyczyną powstania niniejszego opracowania. Autor pragnie jednak zaznaczyć, że objętość artykułu nie pozwala na wyczerpujące omówienie podjętego zagadnienia.
I. ZARYS BIOGRAFII SW. ELŻBIETY
Św. E lżbieta pochodziła z królew skiego ro d u w ęgierskiego. B yła trzecim dzieckiem A ndrzeja II, k róla W ęgier (1205—1235) i G er
tru d y von A ndechs-M eran (f 1213), siostry św. Jad w ig i Ś ląskiej.
U rodziła się w 1207 r. (dokładna d ata n ie je st znana) w B raty sła
w ie lub n a zam ku w S ârasp atak . Ja k o m ałe dziecko, została u p a
trzo n a na przyszłą żonę dla L udw ika, syna H erm ana, la n d g ra fa T uryngii. W średniow ieczu bow iem kojarzone m ałżeństw a często
4 G. K a r o l e w i e z, Kult św. Marcina w Polsce u schyłku XVI w.,
„Studia Theologiea Varsovierasia” R. 8 (1970) nr 1 s. 421—445.
5 T. D u n i n - W ą s o w i c z , Rzymskie kulty świętych w Polsce wcze
snośredniowiecznej: kult św. Maurycego i legionu tebańskiego, „Rocz
niki Teologiczno-Kanoniczne” 20: 1973 z. 4 s. 25—34.
" J. S w a s t e k , Święty Andrzej Świerad i jego kult w Tropiu, „Na
sza1' Przeszłość” 52: 1979 s. 5—48.
7 Zob. Hagiografia polska, pod red. R. G u s t a w a , t. 1—2 Poznań—
Warszawb—Lutblin 1971.
8 Przegląd źródeł, opracowań i biografii znajduje się w Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclesiastique, t. 15 Paryż 1963 kol. 225—228;
Bibliotheca Sanctorum, t. 4 Rzym 1964 kol. 1107—1123; Lexikon für Théologie und Kirche, t. 3 Fryburg (Br.) 1959 kol. 819—820; J. B r a u n , Tracht und Attribute der Heiligen in der deutschen Kunst, Stuttgart 1964 s. 208—218; Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 6 Fryburg (Br.) 1974 kol. 133—140; Bp W. U r b a n , Na tropach św. Elżbiety, Wrocław 1978 s. 96—98.
9 P. S k a r g a , Żywoty Świętych Starego i Nowego Zakonu, t. 4 Kra-, ków 1936 s. 276—288.
10 Wrocław 1838; Kraków—Warszawa 1881; Kraków 1900.
11 H. F r o s, F. S o w a, Twoje Imię. Przewodnik onomastyczno-hagio- graficzny, Kraków 1976 s. 153.
12 Bp W. U r b a n , Na tropach św. Elżbiety, Wrocław 1978.
K U L T S W . E L Ż B I E T Y W Ę G I E R S K I E J
27 [3]
nosiły w yraźn e cechy zw iązków politycznych. N ieśw iadom a ty ch że zam ierzeń, po kró lew sk u w yposażona przez ojca, przybyła w 1211 r. n a dw ór książęcy w W artb u rg u . Tam otrzy m ała sta
ra n n e w ychow anie, k tó re w poiło w nią um iłow anie Boga i u w raż
liw iło jej serce na p otrzeby bliźnich. Nie w ydaje się rzeczą p ra w dziwą, jak o b y dru g a żona H erm ana, Zofia z W ittelsbachów ty r a nizow ała m łodziutką Elżbietę, ja k to później często p o w tarzali biografow ie ś w ię te j13 1 4 . W ychow yw ała ją raczej z w ielką sta ra n nością, a w raz z n ią A gnieszkę, siostrę L udw ika oraz k ilk a p an ie
nek dw orskich.
W dzieciństw ie E lżbieta zaczęła p rzejaw iać oznaki intensyw nej religijności, będąc nadzw yczaj pow ażną, często zam yśloną w cza
sie dw orskich zabaw. N iekiedy obdarow yw ała ubogie dzieci dro b n ym i podarkam i, polecając im odm aw iać Ojcze nasz i Zdrow aś M aryjo. W kościele zdejm ow ała z głow y koronę, m ów iąc: „Ja k ja mogę w obliczu Boga ta k okazale ze złotą k o roną przebyw ać przed m oim Zbawcą, którego w idzę ukoronow anego cierniem ” i*.
Możliwe, że seryjne w y p ad k i śm ierci pośród najbliższego otocze
nia w płynęły na w zrost je j religijności. N ależy rów nież p rzy
puszczać, że liczne trag e d ie, jak ie spotkały ród Andechsów , zna
lazły żyw y oddźw ięk w duszy E lżbiety i jej ciotki św. Jadw igi, rozbudzając w nich ducha ofiary i ekspiacji.
P ostaw a m łodej książęcej narzeczonej bud ziła często ironię i nieufność dum nych dw orzan. M ówiono, że nie m a książęcego usposobienia i n ad aje się w ięcej n a służącą lu b m odlącą się za
konnicę, niż na w ładającą księżnę. W obec zm iennej sytuacji po
litycznej, po śm ierci la n d g ra fa H erm ana, pow zięto na dw orze zam iar odesłania jej n a W ęgry. P rzeciw staw ił się tem u sam L u dw ik, szczerze kochający Elżbietę, k tó rą uroczyście poślubił w 1221 r.
M ałżeństw o okazało się n a d e r szczęśliwe. M łoda księżna w cezach lu d u była „aniołem m iłości”, a m ąż nazyw ał ją „ukocha
ną sio strą”. L u d w ik b y ł rów nież człow iekiem o głębokim życiu w ew nętrznym . E lżbieta w pełn i m ogła te ra z oddaw ać się dziełom m iłosierdza, b rać udział w licznych nabożeństw ach i przestrzegać p rzepisanych postów. Szczególnie w ielką akcję c h a ry ta ty w n ą roz
w inęła w czasie głodu, k tó ry naw iedził T u ry n g ię w latach 1225—26.
S pow iednikiem pobożnej la n d g ra fin i by ł fran ciszk an in R udyger (Rodinger), u siłujący w poić w sw oją p en iten tk ę ducha francisz
kańskiego, k tó rem u była w iern ą do końca życia. Żywe b y ły dla n iej słowa św. F ranciszk a z Asyżu: „Zginie w szystko, co ludzie
13 F r o s, S o w a , Twoje Imię, s. 153.
14 J. W a l t e r s c h e i d , Deutsche Heilige, Miinchen 1934 s. 238.
28
K S . J O Z E F M A N D Z IU K14]
zostaw ią n a ty m świecie, lecz za m iłość i za złożone jałm u żn y otrzy m ają n a g ro d y od P a n a ” 15.
L u d w ik — m ąż św iatły i ro z tro p n y — usiłow ał tem perow ać re lig ijn e uczucia sw ojej żony, lecz czynił to z w ielką d elik atn o ś
cią. Je d e n z n ajstarsz y ch przekazów niem ieckich u k az u je pew ną ch a rak tery sty c zn ą sceną z życia p a ry książęcej. E lżbieta w czasie nieobecności m ęża przy jęła do zam k u trędow atego i położyła go w łóżku L udw ika, aby dniem i nocą m ogła go pielęgnow ać. L an d g ra f niespodziew anie w rócił do dom u. N atychm iast opow iedziano m u o czynie Elżbiety, co w zbudziło w nim pew ien gniew . K iedy potem w szedł do sw ojej sypialni „P a n otw orzył m u oczy” i zo
baczył w swoim łóżku U krzyżow anego. W ówczas życzliw ie spoj
rz ał na żonę, m ów iąc: „Elżbieto, kochana siostro m oja, ta k ic h gości możesz ja k najczęściej kłaść do mego łóżka, za to będę ci w dzięczny” 16.
Z tego szczęśliwego m ałżeństw a przyszło na św iat tro je dzieci:
H erm an, Zofia i G e rtru d a 17.
W 1227 r. L udw ik przek azał w ładzę w k ra ju m łodszem u b ra tu H enrykow i, zw anem u R aspe ,a sam przyłączył się do w ojsk cesar
skich i w yruszył na w ypraw ę krzyżow ą. W czasie zarazy, g ra su jącej w szeregach krzyżow ców , zm arł 11 w rześnia 1227 r. w B rin disi. E lżbieta została w dow ą z tro jg iem dzieci, m ając 20 lat! O trzy
m aw szy sm utną w iadom ość, bardzo przeżyła śm ierć m ęża. „Mój Boże — zaw ołała — odtąd um arło dla m nie w szystko, św iat i to, co w nim m iłu ję” ! W krótce opuściła zam ek w W a rtb u rg u i osia
dła w raz z dziećm i w Eisenach. Nie czyniła tego pod przym usem , nie została w yrzucona z zam ku, ja k to z upodobaniem p rz ed sta
w iali liczni biografow ie, raczej odsunęła się z w łasnej woli, a zgodnie z konw encjam i p ra w a frankońskiego dotyczącym i spraw
15 Pisma św. Franciszka z Asyżu, Warszawa 1976 s. 59.
18 H. F r i e t z e n, Elisabeth von Thüringen, w: Die Heiligen in ihre Zeit, t. 2 Mainz 1966 s. 117.
17 Syn Herman II, ur. w 1222 r., mając 17 lat objął rządy w kraju.
Zmarł, prawdopodobnie otruty na polecenie stryja Henryka Raspe, 3 I 1241 r. na zamku w Kreuzburgu. Pochowany obok ojca w Rein- hardsbruun, a nie obok matki w Marburgu, jak tego pragnął. Córka Zofia, ur. w 1224 r., wychowywała się w klasztorze w Kitzingen. Ze względów politycznych została poślubiona Henrykowi z Brabantu. Po śmierci Henryka Raspe objęła władzę w Hesji, gdzie mądrze i mocną ręką rządziła w imieniu małoletniego syna. Bogato wyposażała ko
ścioły, zwłaszcza te, które słynęły z kultu jej matki. Była fundatorką klasztoru cystersów w Eisenach. Zmarła w 1284 r. i spoczęła w Mar
burgu. Najmłodsza Gertruda, ur. w 1227 r. już po śmierci ojca, została oddana na wychowanie do klasztoru premostratensek w Altenberg nad Lenem. Mając 21 lat zóstała opatką i przez blisko 50 lat kiero
wała wspólnotą zakonną. Oddziedziczyła po matce osobisty wdzięk i ochotne praktykowanie pokuty i pokory. Została ogłoszona błogosła
wioną.
[5]
K U L T S W . E L Ż B I E T Y W Ę G I E R S K I E J29
m a te ria ln y c h w d o w y 18. Nie bez znaczenia było rów nież k iero w n ictw o duchow e, k tó re po R udygerze spraw ow ał n ad nią surow y, tw a rd y i nieu stęp liw y K o n ra d z M arburga. W 1228 r. E lżbieta na jego ręce złożyła ślub w yrzeczenia się św iata i praw dopodobnie w ty m ro k u p rz y ję ła jak o pierw sza te rc ja rk a w N iem czech h a b it franciszkański.
K iedy ciotka św iętej E lżbiety, M eehtylda, ©patka b en e d y k ty n ek w K itzingen (1214— 1254), dow iedziała się o sm utnym losie m łodej w dow y, postanow iła sprow adzić ją w raz z dziećm i do siebie, a n astępnie w ysłała do swego b ra ta , E g b erta (|1237), biskupa B am bergu. W uj p rz y ją ł Elżbietę życzliwie, przeznaczając dla niej zam ek w B odenstein. P on ad to usiłow ał przym usić sw oją siostrze
nicę do pow tórnego zam ążpójścia, prop o n u jąc jej n aw et ręk ę ce
sarza F ry d e ry k a II. W yb ro n ili ją od tego w asale zm arłego męża, k tó rzy przyw ieźli jego zw łoki i zajęli się losem sw ojej pani. Ciało L udw ika uroczyście złożono w opactw ie w R ein h ard sb ru n n . W k ró t
ce na podstaw ie um ow y rodzinnej, E lżbieta otrzym ała dobra w M arburgu, dokąd się przeniosła, oraz 2 tysiące m arek. Z sum y tej 500 m are k rozdała ubogim , a za resztę ufu n d o w ała szpital w M arburgu, d edykując go św. F ra n c isz k o w i19.
O statnie la ta swego krótkiego życia św. E lżbieta spędziła w sk ra jn y m w yrzeczeniu i ubóstw ie. Szaro odziana i bosa nie różniła się od biedaków , k tó ry m posługiw ała. Z am ieszkała w szpi
ta lu z oddanym i sobie od wczesnego dzieciństw a dw orkam i, k tóre bezw zględny K o n rad polecił od niej oddalić. M nożyła działalność dobroczynną, pod w ajała m od litw y i u m artw ien ia, bez reszty od
dała się posłudze chorych i biednych. W spom niany K o n ra d z M ar
b u rg a w 1232 r. nap isał do papieża G rzegorza IX o sw ojej peni- te n tc e znam ienne słowa, że ona dw a razy dziennie, ran o i w ie
czorem, osobiście odw iedzała sw oich chorych, troszczyła się szcze
gólnie o bardziej odrażających, innym ścieliła łoża, żyw iła ich i przenosiła 20.
Życie w ew nętrzne św. E lżbiety było pełną realizacją ew ange
licznej m iłości Boga i człow ieka. W ytrw ałość do ofiarnego pełnie
nia pow ziętych obow iązków czerpała w e Mszy św., na m odlitw ie była niezm iernie skupioną. W sw ojej działalności ch a ry taty w n ej chciała być głosem chrześcijańskiego sum ienia d la posiadających, w skazując im — podobnie ja k św. Jad w ig a — z niezw ykłą e n e r
gią i w ytrw ałością drogę do w yró w n an ia różnic społecznych przez służbę cierpiącem u C hrystusow i w pokrzyw dzonych i p otrzebu
18 F r o s, S o w a , Twoje Imię, s. 153.
19 W. M a u r e r , Die hl. Elisabeth und ihr Hospital in Marburg, .„Jahrbuch der Hessischen Kirchengeschdchtliohen Vereinigung” 7 (1956)
s. 41.
20 Hessisches Urkundenbuch, t. 1 Leipzig 1879 s. 31—35.
30
K S . J O Z E F M A N D Z IU K[6]
jących. Tej idei oddała sw oje życie i m ienie. W ielce pracow ała n ad cnotą pokory, zw alczając odruchy dum y ta k c h a ra k te ry s
tyczne dla jej rodu. C hcąc u trzym ać ścisłą łączność z Bogiem, z w łaściw ą średniow ieczu pasją, stosow ała ostrą ascezą pokutną.
Z m arła z w ycięczenia w nocy z 16 n a 17 listopada 1231 r., m ając zaledw ie 24 lata życia.
W krótce po śm ierci rozpoczął się proces kano n izacy jn y 21, w k tó ry m pozytyw ną rolę o degrał K o n ra d z M arb u rg a 22. D nia 27 m aja 1235 r. papież G rzegorz IX w P e ru g ii uroczyście zaliczył E lżbietę w poczet św iętych. W n astęp n y m ro k u 1 m a ja odbyła się w M ar
b u rg u uroczysta tra n z la c ja zw łok, w k tó rej uczestniczył cesarz F ry d e ry k II w ra z z liczną św itą dw orską. Podczas te j cerem onii w ładca w łożył cesarską k o ronę n a głowę św iętej, m ów iąc: „Po
niew aż na te j ziem i nie dane m i było ukoronow ać E lżbietę na ce
sarzow ą, p ra g n ę więc choć te ra z uczcić ją tą koroną, jak o w ieczną k rólow ą w K rólestw ie B ożym ” 23 * .
W 1249 r. kości św. E lżbiety zostały złożone w tru m n ie , ozdo
bionej w ielką ilością p ereł i drogich kam ieni, stanow iącej jedno z n ajp ięk n iejszy c h i najbogatszych zabytków rzeźby średniow iecz
nej. W 1539 r. la n d g ra f F ilip H eski, w prostej lin ii potom ek św ię
tej, polecił w je j kościele odpraw ić pierw sze nabożeństw o p ro testan ck ie. Po jego zakończeniu dostał się do m iejsca, gdzie zn a j
dow ała się tru m n a , sp ląd ro w ał ją, a kości św iętej kazał pochow ać w św iąty n i pod w spólnym kam ieniem . W 1546 r., pod pozorem zachow ania cennej sk rzy n i od zniszczenia, za b rał ją n a zam ek w Ziegenheim . Po dwóch la ta c h zw rócił ją M arburgow i. W 1810 r.
N apoleon polecił w yw ieźć tru m n ę do K assel, skąd — w ielce zni
szczona — w róciła do M arb u rg a w 1814 r.
K u lt św. E lżbiety rozszerzył się n a cały św iat chrześcijański.
W licznych k ra ja c h pośw ięcano je j kościoły, kaplice, szpitale. P a pież G rzegorz IX ułożył fo rm u larz m szalny na dzień 19 listopada, k tó ry zaczęto obchodzić bardzo uroczyście. N astępcy G rzegorza IX, In n o c en ty IV i S ykstus IV rozszerzyli odpusty, k tó re w iern i m ogli uzyskiw ać w ty m dniu, n aw iedzając jeden z fran ciszk ań sk ich ko
ściołów. C ystersi na k a p itu le g en e raln ej w 1236 r. uchw alili w ciągnięcie św ięta św. E lżbiety do w szystkich m arty ro lo g ió w i k alen d a rzy ; 7 la t później uczynili to rów nież D om inikanie. Ok.
21 Źródłową podstawę do kanonizacji •św. Elżbiety stanowiły wypo
wiedzi żyjących osób, a zwłaszcza dziewcząt dworskich oraz protokół o cudach, dziejących się u grobu świętej: „Libellus de dictis quattuor ancillarum” i „Epistoła examinatorum miraculorum”. Por. W. U r b a n , Na tropach św. Elżbiety, s. 95.
22
j. G o 11 s c h a 1 k, St. Hedwig Herzigin von Schlesien, Köln 1964 S 25 Zob. E. K a n t o r o w i e z, Kaiser Friedrich der Zweite, s. 384—
386.
[
7]
K U L T S W . E L Ż B IE T Y W Ę G I E R S K I E J31
1236 r. m nich cysterski C esariusz von H eisterbach dał do rą k czcicieli p atro n k i ubogich i chorych dw a opracow ania: V ita Sanctae Elisabeth i Serm o de Translatione Beate Elisabeth
W ikonografii p rz ed staw ian a jest św. E lżbieta jako księżna z koroną na głowie i m odelem kościoła w ręk u ; czasem posiada dodatkow o jeszcze dw ie korony. Często ukazyw ano ją we w dow im w elonie lu b habicie franciszkańskim w tow arzy stw ie chorych i ubogich. Je j szozególnymi a try b u ta m i są chleb, ry b a i dzban.
Zachow ały się liczne dzieła sztuki p rzedstaw iając św. Elżbietę i cud z różam i. Znane są rów nież rzeźby, ukazujące św. Elżbietę, siedzącą przy kądzieli w śród swoich słu żąc y ch 25.
II. PRZEJAWY KULTU ŚW. ELŻBIETY NA ŚLĄSKU Na tere n ie Śląska k u lt św. E lżbiety p ojaw ił się bardzo wcześnie.
Z pew nością przyczyniła się do tego św. Jad w ig a, k tó ra zadbała o to, aby jej siostrzenica znana b y ła ludow i śląskiem u. Księżna śląska p o starała się o re lik w ie św. Elżbiety dla T rz e b n ic y 26. Dla rozsław ienia im ienia la n d g ra fin i tu ry ń sk iej księżna A nna w 1243 r.
ufundow ała we W rocław iu „S zpital św. E lżbiety” i przekazała go Krzyżowcom z czerw oną g w ia z d ą 27. Św. E lżbieta została też pa
tro n k ą W rocław ia, bow iem w połowie X III w. dedykow ano jej kościół m ie js k i28. N ależy rów nież podkreślić, że do rozszerzenia czci św. E lżbiety przyczynili się szczególnie F ranciszkanie.
a) K o ś c i o ł y , k a p l i c e , o ł t a r z e , s z p i t a l e , s z k o ł y d e d y k o w a n e ś w. E l ż b i e c i e n a Ś l ą s k u
J a k wszędzie, ta k i na ziem iach śląskich, pojaw ienie się jak ie
goś k u ltu n ajlep iej uw idacznia się w fakcie dedykow ania kościo
łów i kaplic d anem u św iętem u. Na tej podstaw ie m ożna tez w y
ciągać w nioski o jego intensyw ności i zakresie te ry to ria ln y m . Na Ś ląsku, ja k stw ierdzono, w średniow ieczu pośw ięcono 4 św ią
ty n ie św. E lżb iec ie29. Z te j liczby n ajstarszą budow lą sak raln ą je st m iejski kościół p a ra fia ln y w e W rocław iu. W zniesiony
21 Zob. E. S c h ö n b a c h , Über Caesarius von Heisterbach. Studien zur Erzählungsliteratur des Mittelalters, Wien 1902. .
25 k
. K ü n s t l e , Ikonographie der Heiligen, Freiburg im Breisgau 1926 s. 198—199.
28 G o t t s c h a l k , St. Hedwig s. 184—185.
27 K. E i s t e r t , Beiträge zur Geschichte des Ordens der
mit dem roten Stern vom Breslauer Matthias-Stift, W: 30O-Jahre Matthiasgimnasium zu Breslau 1638—1938, s. 5 n. _
28 W. M a r s c h a l l w swojej pracy: Alte
Kirchenpatrozmendes Archidiakonates Breslau, Köln 1966, nie
w spom inao sw Elzbiecie
29 H. N e u l i n g , Schlesiens Kirchorte und kirchliche Stiftungen bis
zum Ausgange des Mittelalters, Breslau 1902 s. 365.
32
K S . J O Z E F M A N D Z IU K( 8 ]
w 1. 1242—48, by ł praw dopodobnie drew niany. W 1253 r. książę w rocław ski H e n ry k III przek azał go now opow stałem u szpitalow i krzyżow ców z czerw oną gw iazdą, a od końca X III w. św iąty n ia spełniała rolę p arafialn ej. O becny gotycki kościół pow stał w 1. 1359-—1458. J e s t to budow la trzynaw ow a, m u ro w an a z c e gły, dziew ięcioprzęsłow a. W naw ach bocznych zn a jd u ją się rzędy kaplic. N ad całością rozciągają się sklepienia krzyżow o-żebrow e.
P rz y ostatnim przęśle zachodnim wznosi się k w a d rato w a wieża z 1. 1450—56. W nętrze św iąty n i posiada najw iększą na Śląsku ilość nagrobków i epitafió w m ieszczańskich od XV do X V III w.
W 1525 r. kościół przeszedł w ręce p ro testan tó w , a po 1945 r. stał się katolickim kościołem garnizonow ym . D nia 20 IX 1975 r. spło
nęła wieża kościoła, a 9 V II 1976 r. ko lejn y pożar stra w ił praw ie cały dach, uszkodził zabytkow ą am bonę, stalle oraz sklepienie naw y głów nej, a ze w spaniałych barokow ych organów zostało ty lk o trochę p o p io łu 3«. Pow szechną jest opinia w śród W rocła
w ian, że św iąty n ia św. E lżbiety — o k reślana przez zw iedzają
cego ją w czerw cu 1821 r. J. U. N iem cewicza jak o „jedna z n a j
w spanialszych” — doczeka się szybkiej odbudowy.
D ruga budow la sakralna, nosząca p atro c in iu m św. E lżbiety, to kościół p a ra fia ln y w m iejscow ości K lucz (K lutschau) k. Strzelc Opolskich. W zm iankow any w 1319 r., został przeb u d o w an y lub zbudow any n a nowo w 1748 r. J e s t to budow la d re w n ian a o kon
stru k c ji zrębow ej. W nętrze św iąty n i n a k ry te jest stropem p ła
skim. W cen tru m X V III-w iecznego o łtarza głów nego um ieszczono rzeźbę św. Elżbiety, a na bocznych konsolach fig u ry św. Jad w ig i i M atki Boskiej B o le sn e j3 0 31. O w ezw aniu kościoła m ów ią w izy ta
cje biskupie z r. 1679 i 16 87/88 32.
D alsza św iąty n ia pośw ięcona św. Elżbiecie zn a jd u je się w m iej
scowości Opawice (Tropplow itz) k. G łu b cz y c33. Kościół p ierw o tn y w zm iankow any w 1301 r., obecny zbudow any w 1. 1701—1706 w stylu barokow ym z fu n d a cji Leopolda K arola Siedlnickiego, podskarbiego koronnego. Częściowo spalony w 1759 r., odbudo
w a n y w ro k u następnym . W nętrze n a k ry te jest sklepieniem ko
lebkow ym z lu n etam i i g u rtem w ydzielającym p re zb iteriu m od naw y. W 1733 r. Józef M ateusz L asser w ykonał iluzjonistyczną polichrom ię. Rokokowe urządzenie w n ę trza zostało w ykonane w w iększości w 1772 r. przez rzeźbiarza Józefa H e rtm a n n a z Nysy.
30 Zob. Schematyzm Archidiecezji Wrocławskiej 1979 r., Opr. J Ma n - d z i u k, J. P a t e r , Wrocław 1979 s. 445.
31 Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 7. Województwo opolskie.
Powiat strzelecki. Pod red. T. C h r z a n o w s k i e g o i M. K o r n e c k i e g o , Warszawa 1961 s. 28—29.
33 Visitationsberichte der Diözese Breslau. Archidiakonat Oppeln, Wyd. J. J u n g n i t z , t. 2 Breslau 1904 s. 152, 395.
33 Obecnie kościół jest pod wezwaniem Trójcy Świętej.
1. Sw. Elżbieta. Obraz malowany przez ,s. Rafaelę Szymkowiak, elż
bietankę prow. poznańskiej.
2. Sw. Elżbieta wśród chorych i ubogich. Obraz malowała s. Ra
faela Szymkowiak, elżbietanka prow. poznańskiej.
193
K U L T S W . E L Ż B I E T Y W Ę G I E R S K I E J33
W bocznym o łtarzu um ieszczono X V -w ieczną rzeźbę św. Elżbiety, k tó ra zachow ała się z pierw otnego k o ścio ła84.
H. N euling w ym ienia rów nież kościół p. w. św. E lżbiety w S ław - niow icach (Gross K u n z e n d o rf)3 4 3S, o k tó ry m m ów ią w izytacje b i
skupie z 1. 1579, 1638, 1651/52, 1666/6736. Kościół obecnie nie istnieje.
W okresie b a ro k u w zniesiono k u czci św. E lżbiety przepiękną kaplicę w kated rze w rocław skiej p. w. św. J a n a C hrzciciela, k tó ra sw oją w ielkością, ja k i klasą arty sty czn ą zdecydow anie prześciga osiągnięcia w rocław skie w szeregu zbudow anych dotychczas k a plic 37. To p erła śląskiego baroku. Została ufun d o w an a przez F ry d ery k a kard. D arm stadta, potom ka la n d g ra f in i tu ry ń sk iej, w 1. 1684— 1700. J e s t to budow la założona n a planie prosto k ąta, z m ałym prezb iteriu m , n a k ry ta kopułą zw ieńczoną la ta rn ią . Bo
g aty ołtarz i nag ro b ek fu n d a to ra są ściśle zw iązane z a rc h ite k tu rą w nętrza. O łtarz główmy m a form ę baldachim u w sp arteg o na ko
lum nach, pod nim i zn a jd u je się m arm u ro w a rzeźba św. Elżbiety, dłuta Er cole F e rra ta . B iała fig u ra św iętej, w spaniale ośw ietlona ukry ty m , bocznym źródłem św iatła, unosi się n a chm urach, z któ rych w ystają głów ki aniołów , obok p u tta z a try b u ta m i — m iło
sierdzia i pobożności. Z boków p rzy kolum nach unoszą się dw a anioły jak b y w stan ie niew ażkości. Św ięta, w habicie francisz
kańskim , z koroną n a głow ie, rozpostarła ręce, p rz y jm u jąc prze
w odnictw o w pozaziem skiej drodze swego potom ka, k a rd y n a ła F ry d ery k a, klęczącego z m odlitew nie złożonym i rękom a po prze
ciw ległej stronie, na nagrobku. P u tta trz y m a ją a try b u ty k a rd y nalskie. Z boków alegoryczne fig u ry P ra w d y i W ieczności.
P ośrodku n ad tab licą inSkrypcyjną m edalion z perso n ifik a
cją Kościoła. Szczególnie w kom pozycji n ag ro b k a uderza „ital- Skość” i podobieństw o do znanych rozw iązań rzym skich z tego o k re s u 38 * . N agrobek jest dziełem Dom enico G u id i’ego z Rzy
mu.
Ś ciany kaplicy, w yłożone śląskim , szaroniebieskim m arm u rem polerow anym , zw iązane jed n y m cokołem i gzym sow aniem , posia
d ają atry k u la cję złożoną z p ilastrów , lizen, płycin i ram . W nękę prezb iteriu m i pom nik n ag ro b n y u jm u ją k anelow ane kolum ny
34 Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 7. Województwo opolskie.
Powiat głubczycki. Pod red. T. C h r z a n o w s k i e g o i
k i e g o , Warszawa 1961 s. 63—66. fy' ' y \ 35 N e u l i n g , Schlesiens Kirchorte, s. 150. V *•.»«. mii™*'aj 36 Visitationsberichte der Diözese Breslau. Archidiafo&adt BtSslmi, Wyd. J. Jungnitz, t. 1 Breslau 1902 s. 93, 118, 224, 580.
37 Zob. K. K a l i n o w s k i , Kaplica św. Elżbiety przy katedrze we Wrocławiu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” t. 14 (1969) z. 3/4 s. 273—295.
38 Sztuka Wrocławia. Praca zbiorowa pod red. T. B r o n i e w s k i e g o i M. Z l a t a , Wrocław 1967 s. 275.
3 — N a s z a P r z e s z ł o ś ć t . 55
34
K S . J O Z E F M A N D Z IU K[ 1 0 ]
o koryn ck ich kapitelach. B ogato złocone sztuk aterie, złożone z m otyw ów palm et, rozet, g irla n d i m ięsistych liści a k a n tu , po
k ry w a ją sklepienia i ta m b u r kopuły. W śród tego roślinnego o rn a
m en tu p u tta dla k o n tra stu zachow ano w białym stiuku.
F resk i na ścianach bocznych p rz ed staw iają śm ierć i pogrzeb św. Elżbiety. W strefie sklepiennej umieszczono sceny z jej ży
cia, pełnego zasług, streszczających się w czterech cnotach k a r
dynalnych, personifikow anych na penden ty w ach i prow adzących do chw ały niebieskiej przedstaw ionej w kopule. Ideow e znacze
nie kopuły jako nieba w ykorzystano do iluzjonistycznego p rz ed staw ien ia apoteozy w otw artej przestrzen i. D okonał tego Giacomo Scianzi, którego m alarstw o, w ykonane do 1686 r., je st najw cześ
niejszym barokow ym dziełem freskow ym w e W rocław iu. Sceny z życia św. Elżbiety, przedstaw ione w lunetach, przypisyw ane są A ndrzejow i K ow alskiem u, n ad w o rn em u m alarzow i k a rd y n a ła F ry d ery k a, d ziałającem u we W rocław iu w 1. 1678—1702.
Na przełom ie X IX /X X w. dedykow ano św. Elżbiecie dw a ko
ścioły. W 1. 1895—96 wzniesiono we W rocław iu p rzy ul. G ra b i
szyńskiej św iątynię z czerw onej cegły w stylu neogotyckim , a r
chitektonicznie zw iązaną ze szpitalem . We w n ę trzu umieszczono rzeźbę św. E lżbiety w otoczeniu służących i biednych dzieci, któ rą w ykonał Tschótschel z W rocław ia. N atom iast w 1. 1902—1911 franciszk an ie w Nysie zbudow ali kościół w stylu neorom ańskim , k tó ry otrzym ał ty tu ł św. Elżbiety.
Jednocześnie budow ano o łtarze k u czci św. Elżbiety. Na o p ra
wie pergam inow ej Missale z 1476 r . 39 je st notatk a, że w 1440 r.
odbyła się k o n sek racja kościoła p. w. św. K rzyża w Nysie, w któ
ry m zn a jd u je się o łtarz „in honore sanctorum am brosii, ieronim i e t sym eonis confessorum a tą u e sanotarum b a rb a re K a th a rin e dorothee et m a rg a re th e v łrginum , hedw igis elysabeth e t b rig itte elec taru m ”. W kościele franciszkańskim p. w. św. Idziego i B er
n a rd y n a w Głubczycach, w ykonano w 1762 r. baro k o w y o łtarz boczny, w k tó ry m umieszczono rzeźby św. E lżbiety i je j m ęża L udw ika. R ów nież w byłym kościele franciszkańskim p. w. św.
S tanisław a, D oroty i W acław a w e W rocław iu znajdow ał się b a
rokow y o łtarz boczny z ok. 1730 r., pośw ięcony św. E lżb iec ie40.
P od opiekę św. E lżbiety w średniow ieczu oddaw ano n a Ś ląsku także szpitale. P atro n o w ała ona pierw szem u szpitalow i krzyżow ców z czerw oną gw iazdą, k tó ry pow stał w e W rocław iu w 1.
1242—45 z fun d acji księżnej A nny. W 1253 r. szpital te n został przek azan y przez księżnę zakonow i „braciom i siostrom reg u ły
39 BKWr (Biblioteka Kapitulna we Wrocławiu) sygn. 2.2 n.
40 Obecnie w ołtarzu znajduje się obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy.
[U l
K U L T S W . E L Ż B I E T Y W Ę G I E R S K I E J35
św. A u g u sty n a” 41. K siążę H e n ry k B ro d aty odnow ił zniszczony szpital p. w. M atki Boskiej i św. E lżbiety w Środzie Ś ląskiej, k tó ry w 1349 r. przekazano opactw u bened y k ty ń sk iem u z O patow a w Czechach. Za p an ow ania B olesław a III (1296— 1342), w okresie silnego rozw oju kopalnictw a, p ow stał szpital św. E lżbiety w Zło
toryi. W 1378 r. w Ś w idnicy w zniesiono szpital św. E lżbiety z fu n dacji pew nego m ieszczanina. W K rapkow icach m iejscow y w ó jt w 1416 r. zbudow ał szpital p. w. św. A nny, św. Jad w ig i i św.
Elżbiety. N atom iast u fu n d o w an y w XV w. szpital w Toszku m iał 5 patronów : św. P io tra, św. P aw ła, św. U rb an a, św. Elżbietę i św.
Jadw igę. P onadto św. E lżbieta p atro n o w ała szpitalow i w L u b an iu Śląskim , k tó ry pow stał praw dopodobnie w XV w. oraz w Opawie, gdzie został zbudow any p rzy kościele p arafialn y m i w dokum en
tach pojaw ia się ty lk o jed en ra z w 1423 r. 42
Im ieniem św. E lżbiety została nazw ana jed n a z n ajstarsz y ch szkół p ara fia ln y c h we W rocław iu, przekształcona w 1562 r. na gim nazjum . Słynne E lisab eth an u m przeżyw ało swój najw iększy okres w czasach, gdy jego re k to re m by ł w y b itn y h u m an ista, w y
chow anek A kadem ii K rakow skiej, A ndrzej W in k ler (1526— 1569).
P anow ała opinia, że w ty m okresie gim nazjum w znacznym stop
niu w ypełniało m iastu lukę, ja k ą by ł b ra k w łasnego u n iw ersy te tu 43.
b. I k o n o g r a f i a ś l ą s k a
Bogato uzew n ętrzn ił się k u lt św. E lżbiety w tw órczości plastycz
nej na Śląsku. W M uzeum A rchidiecezjalnym w e W rocław iu za
chow ał się X V -w ieczny obraz m alo w an y na drzew ie, p rz ed staw ia
jący św. A nnę S am otrzecią w tow arzy stw ie św. Ja d w ig i i św.
Elżbiety. G órna część obrazu ozdobiona, jest złotym ornam entem , na tle dw a a n io ły 44. Św. E lżbieta u kazana jest rów nież n a o b ra
zie olejnym z ok. 1730 r., zn a jd u ją cy m się w górnej części ołtarza głów nego w kościele p arafialn y m p. w. św. M aurycego we W ro
cław iu. N ajw iększy kościół n a Ś ląsku p. w. św. P io tra i P aw ła w S trzegom iu posiada b aro k o w y obraz św. Elżbiety, m alow any n a płótnie ok. 1740 r. K a ro l M üller z D üsseldorfu w 1864 r. n am alo w ał obraz „Cud ró żan y ”. N a tle zimowego k ra jo b ra z u stoi św.
E lżbieta w tow arzystw ie m ęża i sługi, trzy m ając w rę k u kosz n a pełniony k w iatam i. Obecnie płótno znajd u je się w M uzeum A rch i
41 K. Do l a , Szpitale średniowieczne Śląska, „Rocznik Teologiczny Śląska Opolskiego” 1 (1968) s. 249.
42 Tamże, s. 279.
44 Zob. S. G. R e i c h e , Geschichte des Gymnasiums zu St. Elisabeth, Breslau 1843.
44 MAWr. (Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu) sygn. 924.
36
K S . J O Z E F M A N D Z IU K[12]
diecezjalnym we W ro c ła w iu 45, w k tó ry m um ieszczono rów nież obraz m alo w an y n a szkle, p rz ed staw iając y św. Elżbietę w ra z z że
b rakiem , klęczącym u jej s t ó p 46.
Św. E lżbieta była też p rz ed staw ian a przez rzeźbiarzy. Ich dzie
ła — ukazujące lan d g ra fin ię tu ry ń sk ą — zdobią barokow e ołtarze głów ne, pow stałe w X V III w. I ta k rzeźba św. E lżbiety zn a jd u je się w o łtarz u głów nym w kościele św. S tanisław a, D oroty i W a
cław a we W rocław iu. W św iąty n i franciszkańskiej w G łogów ku św. E lżbieta w ystępuje w tow arzy stw ie św. K lary , św. H ieroni
m a i św. A ugustyna, nato m iast razem z św. Jad w ig ą umieszczono fig u ry św. E lżbiety w kościołach p ara fia ln y c h w Sw. K a ta rz y nie k. W rocław ia i K olnicy k. G rodkow a oraz w kościołach fi
lialn y ch w D obrzykow icach, p a ra fia G ajków i R adakow icach, p a
ra fia L utynia.
W ięcej rzeźb św. E lżbiety zachow ało się w barokow ych o łta rzach bocznych śląskich św iątyń. W kościele odpustow ym p. w.
św. A n n y w C zarnow ąsach, św. E lżbieta u k azana jest z księgą i ubogim . W kościele p arafialn y m p. w. św. P io tra i P aw ła w K ą
ta c h W rocław skich nasza św ięta w y stęp u je razem z św. B arb a rą, w kościele filialn y m p. w. św. M arii M agdaleny w Zim nej Wódce, p a ra fia K lucz, w raz z św. K larą, a w kościele sem in ary jn y m w Nysie z św. Jadw igą. P onadto zdobią ołtarze boczne rzeźby św.
E lżbiety w kościołach p ara fia ln y c h we W rocław iu-K arłow icach, W roeław iu-O łtaszynie, Bolkowie i Jasźkotlu.
Rzeźby i obrazy św. E lżbiety w y stęp u ją w licznych śląskich try p ty k a c h , k tó re pochodzą z 2 poł. XV i pocz. XVI w. i k o jarzą się nieodm iennie z pojęciem późnego g o ty k u 47. Znaleziono postać św E lżbiety w 15 try p ty k ac h , gdzie w y stęp u je ona p ra w ie zawsze w raz z św. Jadw igą.
N ajw ięcej retab u ló w szafowych, zaw ierających m. in. fig u rę św. Elżbiety, wyszło z P raco w n i śląskiej. N ależy tu zaliczyć try p ty k „M atki B oskiej, św. K a ta rz y n y i św. B arb a ry ” z kościoła fi
lialnego w Św inach, p arafia B o lk ó w 48 (poł. XV w.), try p ty k
„M atki B oskiej, św. Ja n a E w angelisty, św. A nd rzeja i dw óch nieznanych św iętych” z kościoła parafialn eg o w K rzyżanow icach (ok. 1470—80) 49, try p ty k „św. J a n a C hrzciciela i św. J a n a E w an gelisty” z kościoła parafialn eg o w Sycow ie (1480—90) 50, try p ty k
„M atki B oskiej, św. P io tra i św. P a w ła ” z kościoła parafialn eg o 45 MAWr. sygn. 1008.
48 MAWr. sygn. 1805.
47 Zob. A. Z i o m e c k a , Śląskie retabula szafowe w drugiej poło
wie XV i na początku XVI wieku, „Roczniki Sztuki Śląskiej” R. 10 (1976) s. 7—146.
48 Obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu, sygn. 3465.
49 Zaginął w czasie ostatniej wojny.
50 Obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, nr inw. śr. 334.
[13]
K U L T S W . E L Ż B I E T Y W Ę G I E R S K I E J37 w Lipie Jaw o rsk iej (1503 r.), try p ty k „S ądu O statecznego” z ko
ścioła filialnego w Łuczynie W ielkiej (ok. 1510 r . ) « , try p ty k
„M atki Boskiej, św. P io tra i św. P a w ła ” z kościoła poew angelic- kiego w Z w anow icach (1518 r.) 5 1 52 i try p ty k „św. A n n y S am otrze- ciej”, z n a jd u ją cy się w M uzeum A rchidiecezjalnym w e W rocław iu (ok. 1520 r . ) 53.
Z p racow ni Ja k u b a B e in h a rta w 1507 r. w yszedł try p ty k „M atki B oskiej”, zdobiący ongiś kościół p. w. św. M arii M agdaleny we W rocław iu. Św. E lżbieta przed staw io n a była n a skrzydle tegoż try p ty k u w raz z nieznanym św iętym 54.
P onadto św. E lżbieta w y stęp u je w n astęp u ją cy ch try p ty k a c h śląskich: „M atki B oskiej, św. W aw rzyńca i św. B a rb a ry ” z kościo
ła p arafialn eg o w Ja strz ę b iu (ok. 1480 r.), „U koronow ania NM P”
z kościoła parafialn eg o w S ta ry m Paczkow ie (1494 r.), „M atki Boskiej i 4 D ziewic” z kościoła parafialn eg o w S ta ry m Mieście (ok. 1495 r . ) 55, „M atki B oskiej, św. Ja n a C hrzciciela i św. Ja n a E w angelisty” z kościoła filialnego w Ludow ie Ś ląskim (1510 r.) 5«,
„M atki B oskiej, św. K a ta rz y n y i św. B a rb a ry ” z kościoła p a ra fialnego w U rzutach (1512 r . ) 57 i „M atki Boskiej, św. A ugustyna i św. A n d rz eja” z kościoła filialnego w L utynce (1512 r.) 58.
Obraz św. E lżbiety w ra z z in n y m i św iętym i niew iastam i, m. in.
św. Jad w ig ą, zachow ał się na skrzydle jednego z n ajstarsz y ch try p tyków śląskich (2 poł. X IV w.) „W niebow zięcia N M P”, zn a jd u ją cego się w kościele p a ra fia ln y m w Bąkowie.
Postać św. E lżbiety w ystępow ała rów nież na skrzydłach 6 ślą
skich p en tap ty k ó w gotyckich. W olbrzym im re ta b u lu m szafowym
„M atki B oskiej, św. P io tra i św. P a w ła ”, pochodzącym z kościoła parafialn eg o p. w. św. P io tra i P aw ła w L egnicy (1466 r . ) 59 św.
Elżbieta zn ajdow ała się w tow arzystw ie św. J a n a E w angelisty i św. M arii M agdaleny. N atom iast w pozostałych 5-ciu tow arzyszy zawsze sw ojej krew nej św. Jadw idze. Obie św ięte w y stęp u ją w następujących pen tap ty k ach : „C hrystusa Bolesnego, św. P io tra i św. P a w ła ” z kościoła p. w. św. M arii M agdaleny w e W rocław iu
51 Obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, nr inw. śr. 209, 307.
52 Obecnie w kościele parafialnym w Szydłowie, diecezja kielecka.
53 MAWr. sygn. 488.
54 Tryptyk zaginął w czasie ostatniej wojny, ocalała jedynie figu
ra Matki Boskiej, znajdująca się obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, nr inw. XI — 135.
85 Obecnie w kościele parafialnym p. w. św. Michała we Wrocła
wiu — Muchoborze.
, 56 Obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu, sygn. 3785.
57 Obecnie w kościele w Targoszynie.
58 Obecnie w kościele w Witoszynie Dolnym.
59 Fragmenty znajdują się w Muzeum w Toruniu, nr inw. 172.
K S . J O Z E F M A N D Z IU K
%
38 [14]
(1473 r.) 60, „N arodzenia P a n a Jezu sa” z kościoła p. w. św. E lżbie
ty w e W rocław iu (ok. 1480 r.) 61, „Zaśnięcia NM P” z kościoła p a
rafialn eg o p. w. św. S tanisław a i św. W acław a w Ś w idnicy Ś lą
skiej (1492 r.), „M atki Boskiej, św. A nd rzeja i św. A nny” z kościo
ła p arafialn eg o w M irocinie Ś red n im (pocz. X VI w.) 62 oraz „M atki B oskiej, św. A nd rzeja i św. J a k u b a ” z kościoła filialnego w Iław ie (1510— 20).
Rzeźba św. E lżbiety została um ieszczona też w p re d elli X V - -w iecznego ołtarza-p o lip ty k a w kościele p arafialn y m p. w. św.
S ta n isła w a i W acław a w Ś w idnicy Śląskiej.
Kościoły śląskie zdobiły rów nież w olnostojące rzeźby św. Elżbie
ty. W M uzeum A rchidiecezjalnym w e W rocław iu zachow ały się 3 rzeźby gotyckie z XV w., pochodzące z S trz e g a n o w ic 63, Cho- b ie n ii64 i M iłoszyc65, X V I-w ieczna rzeźba renesansow a z Tyńca M a łe g o 66 oraz 2 rzeźby barokow e z X V III w.67 W P racow ni ślą
skiej w 1525 r. została w yk o n an a późnogotycka rzeźba d re w n ian a św. E lżbiety, k tó ra obecnie zn a jd u je się w kościele filialn y m w m iejscow ości Raszów, p a ra fia Pisarzow iee.
Tw órcą w spaniałych rzeźb św. E lżbiety i św. Jad w ig i, um ie
szczonych na fa n ta zy jn y ch cokołach w kościele p a ra fia ln y m w T rzebnicy, by ł F ranciszek Józef M angoldt. N atom iast Salom on S tein h o f w 1. 1656—60 w ykonał d re w n ian ą rzeźbę, p rz ed staw ia
jącą św. Elżbietę z ubogim , k tó ra zn a jd u je się w niszy p rezbi
te riu m w kościele p arafialn y m p. w. W niebow zięcia NM P w R a
ciborzu. W przepięknej św iąty n i p arafialn ej p. w. św. S tanisław a i W acław a w Ś w idnicy Śląskiej zachow ała się X V III-w ieczna po
stać św. Elżbiety, w ykonana w stiu k u przez J a n a R iedla. W pod- łuczach a rk a d em por kościoła jezuickiego p. w. W niebow zięcia NM P w Nysie um ieszczono św. E lżbietę w to w arzy stw ie św iętych niew iast, m. in. św. Jadw igi. P on ad to w olnostojące rzeźby św.
E lżbiety, w ykonane w d rew n ie w X V III w. zn a jd u ją się w ko
ściołach: św. M aurycego we W rocław iu, św. A ntoniego w e W rocła
w iu, Podw yższenia K rzyża św. w K o n a ra c h 68, św. W olfganga w B orow ie i św. W acław a w K rzanow icach.
Na koniec należałoby w ym ienić w itraż, p rz ed staw iając y św.
Elżbietę, k tó ry zn ajd u je się w kościele p arafialn y m w Pełcznicy.
bo
Fragmenty rozproszone są po różnych muzeach polskich.
61 Obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, nr inw. śr. 154., 62 Obecnie w kościele NMP na Piasku we Wrocławiu.
63 MAWr. sygn. 67.
64 MAWr. sygn. 131.
65 MAWr. sygn. 2605.
66 MAWr. sygn. 2593.
67 MAWr. sygn. 249 i 230.
68 Zob. D. O s t r o w s k a , Zespół rzeźbiarski w Konarach, „Roczniki Sztuki Śląskiej” R. 4 (1966) s. 217—220.
[15]
K U L T S W . E L Ż B I E T Y W Ę G I E R S K I E J39
c. K u l t l i t u r g i c z n y św. E l ż b i e t y n a Ś l ą s k u G łów ną uroczystością każdego św iętego w K ościele byw a dzień jego śm ierci, zw any dies natalis. D latego n ajstarsz e k alen d arze i m arty ro lo g ia sta ra ły się ustalić i przekazyw ać dzień m ęczeństw a św iętych sw ojej okolicy, w zględnie później, gdy czczono także nie-m ęczennika, dzień ich śm ierci. N ieraz jed n ak przenoszono ob
chodzenie św ięta N atalis n a in n ą datę, zwłaszcza, gdy okres litu r giczny przeszkadzał uroczystości, albo gdy w d n iu zgonu danego św iętego obchodzono już in n ą uroczystość69.
Im ię św. Elżbiety p ojaw ia się po raz pierw szy w k a len d a rzu z X IV w.70, a n astępnie w 11 k alen d a rza ch z XV w., zn ajdujących się w B ibliotece K a p itu ln ej w e W ro c ła w iu 71. Z apisy w rękopisach z tego okresu w ykazują, że uroczystość św. E lżbiety obchodzono dnia 19 listopada.
Dla badającego k alen d arze w ażnym szczegółem je st kolor, ja kim poszczególni święci są w pisani. Otóż czerw ony in k a u st w sk a
zuje, że uroczystość św. E lżbiety obchodzona była na Ś ląsku jako św ięto n akazane (festum fori), w k tó ry m istn ia ł zakaz w ykony
w ania w szelkiej pracy, n a u k i w szkołach oraz prow adzenia roz
praw sądowych. Tylko w jednym b adanym k alen d arzu , z n a jd u ją cym się w X V -w iecznym M issale 72, m am y kolor czarn y inkau stu , św iadczący o zaliczeniu uroczystości św. E lżbiety do św iąt w e- w nątrzkościelnych (festu m chori).
O kulcie danego św iętego dow odzą tek sty m szalne, zaw arte w średniow iecznych rękopisach. O dnośnie św. E lżbiety znaleziono tek sty fo rm u larzy m szalnych w 21 przebadanych rękopisach ślą
skich, znajdujących się w B ibliotece K ap itu ln ej w e W rocław iu.
N astępujące części fo rm u larza o św. Elżbiecie b ra n o z k om unału (C om m une de una electa):
In tro it:
G audeam us omnes... Ps. 44,2 z m odyfikacją: „in honore E lisa
b eth v id u e”.
In tro it te n by ł pow szechnie używ any.
Lekcja:
M ulierem fortem... P rz 31, 10—31.
L ekcja w zięta z ówczesnego kom unału wdowy.
G radual:
1. A udi filia et vide... Ps. 41, 1.
2. A d iu v ab it earn D eus v u ltu suo... Ps. 45, 5.
3. D iffusa est gratia... Ps. 44, 3 (sygn. 518).
89 W. S c h e n k , Kult liturgiczny św. Stanisława Biskupa na Śląsku, s. 50.
70 BKWr. sygn. 47 n.
71 BKWr. sygn. 140; 143; 44n; 46n; 48n; 49n; 51n; 53n; 54n; 56n; 75n.
72 BKWr. sygn. 54n.
40
K B . J O Z E F M A N D Z IU K[161 E w angelia:
Sim ile est regmum celorum... M t' 13, 44—52.
E w angelię tę m ają w szystkie p rz ejrza n e rękopisy.
O ffertorium :
1. D iffusa est gratia... Ps. 44, 3.
2. F ilie regum in h o nore tu o a s titit reg in a ad d e x tris tu is in v estitu m d ea u rato circum data v a rie ta te (sygn. 154; 518).
K om unia:
1. D iffusa est gratia... Ps. 44, 3.
2. D ilexisti iustitiam ... Ps. 44, 8.
3. Sim ile est regnum celorum... M t 13, 44.
T ekst kom unii byw a często zależny od ew angelii m szalnej, k tó rej głów ną m yśl pow tarza n .
Części w łasne form u larza o św. Elżbiecie:
M odlitw a:
T u o ru m corda fidelium Deus m iserato r illu stra e t beate E lysa- b e th precibus gloriosis fac nos p ro sp e ra m u n d i despicere e t ce- lesti sem per consolatione gaudere.
O racja ta była pow szechnie używ aną n a Śląsku, u trzy m a ła się w rękopisach i przeszła w m szały drukow ane.
A lleluja:
1. V. Sponsa v e ri Z acharie E lysabeth hac in diem n o stre laudis arm onie re p resen ta Domino.
2. L audem us Dei m agnificentiam , qu i suscepit p ro p te r m iram pacien tiam sanctam E lyzabeth in gloriam (sygn. 47 n).
Śpiew m iędzylekcyjny A lleluja odznaczał się w w iekach śred
n ich w ielką rozm aitością. C ystersi, P rem o strate n si i D om inikanie śląscy m ieli w swoich księgach liturgicznych tzw. podw ójne A lle
lu ja w ielkanocne, n ato m iast kościoły kolegiackie i p a ra fia ln e m ia
ły A lleluja z jednym ty lk o w ierszem z Pism a św. W rękopisach śląskich w iersz ten naw iązyw ał do św. Elżbiety, żony Z ach aria
sza. T ylko w Missale W ratislaviense z XIV w. m am y w erset: L au dem us Dei...
S e k w e n c ja :74
la . G audę, Syon, quod egres- sus
A te decor et depressus T ui fulgor seculi.
2a. Pom a prim a prim itivos
Ib. R ediviva luce re d it O e t alpha, quod accedit la m in fine seculi.
2b. U t extrem os ad d a t prim is,
73 Por. formularz mszalny św. Stanisława (8 V), św. Agnieszki (21 I), św. Andrzeja Apostoła (30 XI) i inne.
74 Sekwencja wzięta jest z Missale, sygn. 22 n.
[
17
] k u l t S W . E L Ż B I E T Y W Ę G I E R S K I E J41
Deus sanctus adhuc vivos V idit in cacum ine.
3a. N am p re m u ltis te re sp ex it O dor tu u s hunc allex it E t sapor e t p u ritas.
4a. G au d en t a stra m atu tin a , Quod in h o ra v esp ertin a O rtu novi syderis.
5a. V ere sydus tu preclaru m , Quod a sole d iffe rt p aru m E t lu n a lucidius.
6a. O, quam dignis fu lg et sig- nis
Vasa rapis a m alignis Possessa demoniis.
7a. Quod negatum est n atu re , T u v irtu tu m agis iu re E t potes ex gratia.
8a. Eya, m ater, nos agnosce, L ibro v ite nos deposce Turn electis inseri.
Q uam vis stan tes nos in ym is
Suo v isit lum ine.75 3b. T u de reg u m ram is nata,
Iuste v ere sis vocata, T u Dei satu ritas.
4b. Celi sydus illu stra to r, In quo te rr e d em o n stratu r Novi signum federis.
5b. T u quod sole sis am icta C arne p ro b e t hec relicta
Lu c í s
tu e radius.
6b. Leijre m undas labe tactos, C laudos ponis e t con tractu s
In pedum officiis 76.
7b. V ita functos tu reducis, Cecis reddis m em bra lucis E t m em b ro ru m spacia.
8b. U t consortes tue fortis E t a penis et a portis E ru a m u r inferí.
W w iekach średnich każdy fo rm u larz św iąteczny poza okre
sem postnym posiadał sw oją sekw encję, czyli prozę. Jeżeli jej brakow ało w P ro p riu m , zastępow ano ją odpow iednią sekw encją z Commune. W k ra ja c h pozaalpejskich prozy b y ły ta k łu b ian e i rozpow szechnione, że w średniow iecznych m szałach — często w osobnym prozarzu n a końcu kodeksu — zn a jd u je m y ich nieraz kilkadziesiąt. D rew s podaje liczbę 4 tysięcy znanych sekw encji 77.
W 11 przebadanych rękopisach znaleziono całą sekw encję o św.
Elżbiecie 78.
75 W Missale, sygn. 49 n, tekst brzmi: „Ut extremis et a penis quam
vis stantes nos in ymis suo visit lumine”.
76 W innych kodeksach tekst jest nieco odmienny: „Lepra mundas labę tactos claudos curas et attractos in pedum officiis”, sygn. 138;
„Lepre mundas labę tactus claudis ponis et attractos in pedum officiis”, sygn. 49 n; „Lepre mundas labę tactos claudos ponis et attractus in pedum officiis”, sygn. 154.
77 W. S c h e n k , Kult liturgiczny św. Stanisława Biskupa na Śląsku, 59—60. Zob. H. K o w a l e w i c z , Cantica medii aevi polonolatina, War
szawa 1964; T e n ż e , Polska twórczość sekwencyjna wieków średnich, W: Średniowiecze. Studia o kulturze, t. 1 Wrocław 1965 s. 132—302;
J. M o r a w s k i , Ze studiów nad sekwencjami cysterskimi w Polsce, W: Musica medii aevi, t. 1 Kraków 1965 s. 69—95.
78 H. K o w a l e w i c z w wydanej Cantica medii aevi polonolatina,
Warszawa 1964, nie podał omawianej sekwencji o św. Elżbiecie.
42
K S . J O Z E F M A N D Z IU K[18]
S ekreta:
1. M unera Dom ine n o stre devocionis offerim us u t tib i g ra ta e t nobis sa lu ta ria beate E lyzabeth pia supplicacione re d d a n tu r.
2. M unera D om ine n ostre devotionis offerim us u t tib i g ra ta nobisąue sa lu ta ria beate E lisabeth in terc ed en te re d d a n tu r (sygn 154).
Pokom unia:
Q uesum us om nipotens Deus, u t quos salu tarib u s e ru d ire digna- tu s es m y steriis e t b e a te E lysabeth interoessio gloriosa re ficiat celestibus alim m entis.
W XIV-—XV w. bardzo w ielu znanych św iętych nie posiadało pełnego form u larza m szalnego. S potykam y często odsyłacze do w łaściw ego kom u n ału lu b tego samego te k stu już poprzednio w y
stępującego. Z jaw isko to było podyktow ane w zględam i p ra k ty c z nym i, m ianow icie oszczędnością m a te ria łu piśm ienniczego i skró
ceniem czasochłonnego przepisyw ania 79. F ak t, że św. E lżbieta po
siadała często w łasny fo rm u larz m szalny, bez odsyłaczy do ko
m u n ału , św iadczy o dużej czci, ja k ą jej oddaw ano w średniow ie
czu na Śląsku.
3. SW. ELŻBIETA GŁÓWNĄ PATRONKĄ KONGREGACJI SZARYCH SIÓSTR
W 1228 r. św. Elżbieta przy jęła, jako pierw sza te rc ja rk a w Niemczech, h a b it franciszkański i przez swoje postępow anie stała się przykładem życia zakonnego. Sam a nie założyła żadnego zgro
m adzenia, lecz pod je j im ieniem łączyły się pobożne niew iasty, zakładając z czasem zw iązki i stow arzyszenia. W przeszłości po
w stało kilk a rodzajów elżbietanek, k tó ry m św Elżbieta przyśw ie
cała jak o w zór pośw ięcenia i m iłosierdzia. Zwłaszcza w X IX w. — kiedy rom antyzm spotęgow ał jej k u lt — patro n o w ała w ielu in i
cjatyw om c h a ry ta ty w n y m 8®. Od jej im ienia wzięło nazw ę żeń
skie zgrom adzenie zakonne, założone przez M arię M enkert i F ra n ciszkę W ern er w N y sie 81.
D nia 19 X I 1852 r. — w uroczystość św. Elżbiety — ogłoszono księżnę turyńslką. głów ną p atro n k ą organizującej się K ongregacji S zarych Sióstr. T y tu ł p ra w n y do św. E lżbiety jak o p a tro n k i zo
stał u znany przez ówczesne w ładze kościelne i państw ow e. B i
skup — ordynariusz w rocław ski H e n ry k II F o rster zatw ierdził 4 IX 1859 r. now opow stałe zgrom adzenie, jako „Stow arzyszenie S zarych S ióstr św. E lżbiety”. K ilka la t później — 23 I 1865 r. —
79 P i e c h o t a , Kult liturgiczny św. Anny na Śląsku, s. 118—119.
80 F r o s, S o w a , Twoje Imię, s. 153.
81 Zob. J. S c h w e t e r , Geschichte der Kongregation der Grauen Schwestern von der heiligen Elisabeth, t. 1—2 Breslau 1937.
K U L T S W . E L Ż B I E T Y W Ę G I E R S K I E J
43 [19]
k ró l W ilhelm I udzielił p ra w k o rp o racy jn y ch w ym ienionem u sto
w arzyszeniu, jako fu n d a cji dobroczynnej pod nazw ą „K atolicki Zakład Dobroczynności pod w ezw aniem św. E lżbiety” . P apież Pius IX dnia 7 VI 1871 r. w y d ał d e k re t pochw alny dla „Z grom a
dzenia S zarych S ióstr św. E lżbiety”. Początkow o więc sio stry nie nazyw ały siebie elżbietankam i, lecz szarym i siostram i od św. Elż
biety.
W
p rojektow anej K onsty tu cji zaznaczono, aby siostry pobożnie czciły św. Elżbietę i p ilnie kroczyły śladam i jej cnót. Ja k o znak szczególnego pow iązania ze św. E lżbietą otrzym yw ały p rzy pro fe
sji m etalow y m edal z w izerunkiem św iętej p a tro n k i i napisem w otoku: „św . Elżbieto uczyń nas godnym i tw oim i córam i!”
Z ew nętrznym dowodem czci św. E lżbiety było założenie p la cówki zakonnej w Eisenach, gdzie przez pew ien czas przebyw ała św ięta w dow a ze sw oim i dziećmi.
Na Ś ląsku now e zgrom adzenie rozw ijało się bardzo szybko. P o w staw ały liczne domy, szpitale, kaplice, k tó re często dedykow ano św. Elżbiecie, um ieszczając w nich obrazy i rzeźby sw ojej p a
tronki.
W pro w in cji w rocław skiej pośw ięcono św. Elżbiecie 4 domy, m ianow icie w K am iennej Górze, M iłoszycach, Środzie Sl. i W ał
brzychu—B iałym K am ieniu. N atom iast w p ro w in cji nyskiej dedy
kow ano jej 3 domy: w Nysie, R aciborzu i R acław icach.
W o łtarzu głów nym w kap licy p. w. św. Józefa we W rocław iu zn ajd u je się obraz, ukazu jący św. Józefa, św. A ugustyna i św.
Elżbietę. W e w rocław skim Dom u P ro w in cjaln y m zachow ały się 4 płótna z 2 poł. X IX w., przed staw iające „Cud różany”, „Św. Elż
bietę podającą napój biedakow i” , „Św. Elżbietę w ekstazie”
i „Śm ierć św. E lżbiety”. P on ad to obrazy św. Elżbiety, najczęściej z różam i” posiadają dom y w K am iennej Górze, C hełm sku Sl., Domaniowie (z 1902 r.), D zierżoniow ie, Lew inie K łodzkim , Nowej Soli i Ś w idnicy Sl. Dom P ro w in cjaln y w Nysie szczyci się posia
daniem 4 obrazów o tem atyce elż b ie ta ń sk ie j: „W ygnanie księżnej z zam ku”, „T rędow aty w łożu L u d w ik a”, „Św. E lżbieta dająca chleb ubogiem u” i „Św. E lżbieta z różam i na tle zam ku”. N a u w a
gę zasługują rów nież obrazy w 8 dom ach prow incji nyskiej, p rz ed staw iające „Św. Elżbietę udzielającą jałm u żn ę” (Biała, G rabina, Koźle, Nysa — dom św. Elżbiety), „C ud różany” (P ru d n ik — dom św. A ntoniego, Szybowice), „S potkanie L udw ika z żoną śpieszącą
■do ubogich” (Łambinowice) i „W ygnanie z zam ku” (M aciowakrze).
Oprócz obrazów zachow ały się liczne rzeźby, um ieszczone za
rów no w ołtarzach, ja k rów nież w salach, refektarzach, czy celach poszczególnych domów zakonnych.
N ajczęściej św. E lżbieta p rz ed staw ian a jest w rzeźbie z różam i
1 Chlebem. Rzeźby tak ie, w ykonane w drew nie, zn a jd u ją się w Bo-
44 K S . J O Z E F M A N D Z IU K
