"Ruch studencki w Niemczech 1815-1825", Maria Wawrykowa, Warszawa 1969 : [recenzja]

212

pu szkoły i kursy, które przygotowywa-ły głównie kwalifikowanych pracowni-ków. Stworzono im też możliwość kon-tynuowania nauki w technicznych szko-łach średnich i wyższych. W podsumo-waniu jednak autor stwierdził, iż stara-nia zmierzające w okresie międzywo-jennym do wprowadzenia systemu szko-ły jednolitej oraz zdemokratyzowania szkolnictwa wyższego okazały się w pra-ktyce utopią.

Wreszcie część trzecia pracy przedsta-wia rozwój szkolnictwa francuskiego w okresie powojennym sięgającym do 1967 r. B. Grosperrin u j m u j e ten pro-blem w trzech płaszczyznach. Przedsta-wia zagadnienie prawdziwej ekspansji współczesnego szkolnictwa, wskazuje przyczyny tego zjawiska, a mianowicie powojenny wyż demograficzny oraz ewolucja ekonomiczna i społeczna, które spowodowały wzrost roli wykształcenia. Omówił następnie niektóre aspekty sto-sunku państwa do szkolnictwa, jak np. wysokość budżetu oświatowego oraz pro-blem rekrutacji nauczycieli. Wreszcie uwypuklił niezwykle ciekawy problem demokratyzacji systemu szkolnego. Za-gadnienie to podsumował stwierdzeniem, iż nierówność społeczna utrzymuje się nadal, a j e j źródło tkwi w opóźnionej dojrzałości intelektualnej dzieci klas niż-szych oraz w oporze ich rodziców wobec wydłużania okresu kształcenia. Wyja-śniając ten ważny problem, autor nie zwrócił uwagi na istotne przyczyny, któ-re tkwią w sferze społeczno-ekonomicz-nej i ustrojowej.

Sporo miejsca poświęcił autor powo-jennym reformom szkolnym.

Szczegóło-wo przedstawił plan reformy P. Lange-vina i H. Wallona z lat 1944—<1947. Na-stępnie szeroko omówił najnowsze re-formy zapoczątkowane ustawą z 1959 r., która przedłużyła obowiązek szkolny do lat 10 (6—16 roku życia) i wpłynęła de-cydująco na kształt szkolnictwa średnie-go. Od dekretu z 1963 r. szkoły średnie w swym pierwszym cyklu, nazwane „ko-legiami nauczania średniego", przejęły funkcje klas wyższych szkoły elemen-t a r n e j i selemen-tanowią inselemen-tyelemen-tucję kszelemen-tałcenia powszechnego i obowiązkowego (od 11 do 15 lub 16 roku życia). Przemiany objęły również szkolnictwo wyższe, któ-re od któ-reformy z 1966 r. wyrażają się w reorganizacji fakultetów na 3 cykle studiów oraz w powołaniu dla wzrasta-jących potrzeb współczesnej ekonomiki nowej instytucji p.n. uniwersyteckich in-stytutów technologii, w których studia trwają 2 lata. Ponadto autor przedsta-wił obecną strukturę centralnych orga-nów administracji oświatowej oraz omó-wił niektóre problemy pedagogiczne, jak np. rozwój eksperymentów.

Trzecie zagadnienie dotyczy stosunku państwa do szkolnictwa prywatnego. P r a w a Marie i Barange z 1951 r. oraz prawo Debre z 1959 r. wskazują na ten-dencje państwa zmierzające do stopnio-w e j integracji szkolnictstopnio-wa prystopnio-watnego i publicznego. Proces ten nie został je-szcze zakończony.

Omówiona publikacja stanowi kom-pendium wiedzy o rozwoju nowoczesne-go i najnowszenowoczesne-go systemu szkolnenowoczesne-go Francji.

Leonard Grochowski

Maria Wawrykowa, RUCH STUDENCKI W NIEMCZECH 1815—1825, Warszawa 1969, PWN, ss. 410.

W pierwszej ćwierci XIX w. uniwer-sytety niemieckie, liczne i doskonale postawione pod względem naukowym i dydaktycznym, ściągały młodzież z ca-łej Europy. Urządzenia uniwersytetów

niemieckich stały się wzorem dla wielu europejskich uczelni, w tym także i dla uczelni polskich. Związki Polaków z uni-wersytetami niemieckimi były tym sil-niejsze, że .ziemie polskie zagarnięte

RECENZJE

₂₁₃

przez Prusy w ogóle nie posiadały włas-nej wyższej uczelni, a absolwenci dzia-łających w zaborze rosyjskim czy au-striackim uniwersytetów często wyjeż-dżali do Niemiec dla uzupełnienia stu-diów. Młodzież polska korzystała z tych wojaży nie tylko pod względem nauko-wym. Polacy włączali się bowiem także w nurt życia politycznego studentów niemieckich, który właśnie w tym cza-sie rozwijał się i dojrzewał ideologicznie, przywozili materiały, nawiązywali kon-takty, nabierali doświadczeń.

Radykalizacja ruchów studenckich w Niemczech napawała niepokojem rządy europejskie, a młodzieżowe kontakty międzynarodowe wywoływały łączenie wysiłków reakcji w ich zwalczaniu. Aby przeciąć „demoralizujący" wpływ atmo-sfery uniwersytetów niemieckich na młodzież z obszarów Cesarstwa Rosyj-skiego, wiosną 1823 r. rząd rosyjski za-bronił swoim poddanym wstępować na studia w Heidelbergu, Jenie, Giessen i Wiirzburgu, a cesąrzewicz dla podległych mu guberni dołączył do tego zakaz wstę-pu na uczelnie w Szwajcarii (w tym do instytutu Pestalozziego w Fallenbergu) oraz w Tybindze, Lipsku, Fuldzie, Ha-nowerze, Halli, Augsburgu, Dreźnie, Ge-tyndze, Wrocławiu, Gotha, Mannheim; listę „zakazanych" uczelni rozesłano po-słom rządu rosyjskiego akredytowanym przy dworach europejskich, a studen-tom stypendysstuden-tom rządowym nakazano natychmiastowy powrót do k r a j u (por.: Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie, F. 721 op. 1 j. chr. 93 s7 47, 55; oraz j. chr. 532, k. 30).

Owo zjawisko, które tak bardzo nie-pokoiło rządy europejskie w początkach XIX w. — niemieckie ruchy studenckie oraz ich oddziaływanie na młodzież ca-ł e j Europy — nie miaca-ło dotąd bardziej szczegółowego opracowania w języku polskim. Przybliżyła je polskiemu czytel-nikowi praca Marii Wawrykowej po-święcona genezie i pierwszemu okreso-wi działalności powszechnego zokreso-wiązku studentów niemieckich, tzw.

burszen-szaftu. Związek ten stanowił czynnik wiążący młodzież akademicką bez wzglę-du na przynależność stanową i dzielni-cową, był etapem na drodze do zjedno-czenia Niemiec, efektem przełamywa-nia tradycji i oporów regionalnych i kul-turalnych.

Postulat zjednoczenia Niemiec w ca-łej okazałości wystąpił w okresie za-grożenia ze strony Francji podczas wo-jen napoleońskich. Realizacja jego na-potykała na opory natury politycznej i obyczajowej. W rozdrobnionych Niem-czech granice państewek i przegrody stanowe hamowały rozwój gospodarczy i społeczny. Niemieccy myśliciele i dzia-łacze społeczni w poszukiwaniu rozwią-zania tego problemu świadomie starali się oddziaływać na młodzież studencką. Było to umożliwione faktem, że znako-micie rozbudowana sieć uniwersytetów, które były jednocześnie ośrodkami m y -śli filozoficznej i naukowej, dostępna była dla młodzieży niemieckiej niezależnie od formalnej przynależności p a ń -stwowej. W dodatku system studiów pozwalał na częste zmiany uczelni, co powodowało powszechne wędrówki stu-dentów z uniwersytetu na uniwersytet, pomagając przezwyciężać antagonizmy . regionalne i upowszechniać ideały

ogól-noniemieckie. M. Wawrykowa starannie bardzo opracowała genezę burszenszaftu, pokazując zarówno skomplikowaną sy-tuację wewnętrzną Niemiec,, jak i wielki wpływ ideologów (J. G. Fichte, E. M. Arndt, H. Luden, F. L. Jahn, J. F. Fries) ' na młodzież w kształtowaniu idei

ogól-noniemieckich 1 zjednoczeniowych. Po-kazuje też autorka, jak wielką wagę przywiązywali oni do oświaty w dąże-niach do upowszechniania tych idei.

Oprócz problemów czysto politycznych, gospodarczych czy ideologicznych ruchu studenckiego autorka omówiła także je-go tradycje i wzory organizacyjne, się-gając głęboko w wiek XVIII. Pokazała zarówno tendencje postępowe i pewne wpływy masonerii i węglarstwa, jak i trudności z przezwyciężeniem form tzw.

214

landsmannszaftu, to jest organizacji stu-denckiej opartej na zasadach wspólnoty terytorialnej ograniczającej się do spraw formalnych życia studenckiego i towa-rzyskiego bez ogólniejszych ambicji spo-łecznych i politycznych. Wszechstronność omówienia genezy burszenszaftu i po-kazanie złożoności tego problemu jest wielkim plusem omawianej pracy. W ro-zumieniu ważności tych zagadnień dla prawidłowego odczytania późniejszych dziejów ruchu studenckiego, jego cie-niów i blasków, elementów postępowych i wstecznych, okolicznościom narodzin burszenszaftu i jego genezie M. Wa-wrykowa poświęciła ponad ^ objętości swej książki.

W następnych częściach pracy autor-ka zajęła się szczegółowo samą historią zjednoczenia organizacji studenckich, omawiając działalność poszczególnych ośrodków akademickich, postacie przy-wódców młodzieży, dyskusje nad pro-blemami organizacyjnymi i ideologicz-nymi, programowymi. Główny nacisk położony został na sprawy radykaliza-cji programów i metod działania oraz wpływ dyskusji między poszczególnymi ośrodkami akademickimi na brzmienie konstytucji Powszechnego Burszenszaftu. Autorkę zafascynowali najbardziej ra-dykalni działacze ruchu młodzieżowego, tacy jak Karl Follen i „Czarni" z Gies-sen, ich tendencja do zejścia w konspi-rację oraz przyswajanie ruchowi studen-ckiemu programów wybiegających da-leko poza bezpośrednie zagadnienia zwią-zane z problemami życia studenckiego. Dla czytelnika polskiego szczególnie in-teresujące jest wychwytywanie przez autorkę kontaktów studentów polskich z ruchem burszowskim i udział ich w życiu akademickim (np. organizacje Po-lonii we Wrocławiu i w Berlinie).

Szybko postępująca radykalizacja ru-chów studenckich obudziła czujność ze strony władz państwowych i uniwersy-teckich, zwłaszcza że zamierzenia przy-wódców młodzieży prowadziły do roz-szerzania działalności politycznej na

szersze warstwy społeczeństwa oraz do powstania mas chłopskich przeciwko pa-nującemu ustrojowi. Wobec uczestni-ków zjazdu studenckiego w Wartburgu w 1817 r. zastosowano represje, co nie-zmiernie wzburzyło opinię publiczną i masy studenckie. Porozumienie między członkami Świętego Przymierza w spra-wie przekazywania sobie wzajemnie in-formacji o sytuacji wewnętrznej, a zwłaszcza wiadomości o memoriałach Aleksandra Sturdzy i Kotzebuego dla cara Aleksandra na temat sytuacji po-litycznej w Niemczech powodowało wzrost niezadowolenia w Niemczech oraz doprowadziło do tendencji terrory-stycznych wśród najbardziej radykalnie nastrojonych działaczy studenckich. Wy-nikiem były zamachy Karla Sanda na Kotzebuego i Karla Löninga na premie-ra księstwa Nassau, Karla von Ibela w 1819 r. Omawiając sylwetkę Sanda oraz opinie o jego czynie ferowane w całej Europie autorka daje ciekawy przyczy-nek do zrozumienia ówczesnej sytuacji rewolucyjnej. Bezpośrednim następst-wem zamachów była akcja przeciwko ruchowi studenckiemu i postępowej pro-fesurze oraz zwołanie międzynarodowej konferencji w Karlsbadzie w 1819 r., której uchwały miały wielkie znaczenie dla losów oświaty, szkolnictwa, prasy i ruchów akademickich. Uchwalono wtedy odpowiedzialność państw za wy-chodzące w nich publikacje, zaostrzenie cenzury druków, kuratorie państwowe nad uniwersytetami, odsuwanie radykal-nych profesorów od dydaktyki, zakaz przynależności studentów do burszen-szaftów i innych nielegalnych związków studenckich, utworzenie Centralnej Ko-misji Śledczej w Moguncji do badania przejawów nielegalnej działalności. Echa tych wydarzeń odbiły się w Polsce w ograniczeniu swobód uniwersyteckich i akcjach przeciwko związkom studen-ckim.

W ostatniej części swej pracy M. Wa-wrykowa omawia zejście burszenszaftu do podziemia i jego przejściowy

upa-RECENZJE •

₂₁₅

dek. Przesuwa przy tym powszechnie przyjętą cezurę dla pierwszego okresu działalności tego związku z roku 1819 na 1824, motywując — bardzo zresztą przekonywająco — ciągłością rozwoju ideologii i metod działania członków burszenszaftu dla całego tego okresu. Jest to wyraźne, zwłaszcza w ideolo-gicznej warstwie problemu, a ta wyda-je się najwięcej interesować autorkę.

Praca Marii Wawrykowej oparta zo-stała na bogatej bazie źródłowej (ar-chiwa NRD i NRF), prasie, pamiętni-kach ruchu i ogromnej, głównie nie-mieckiej, literaturze przedmiotu. To doj-rzałe i ciekawe studium rozwoju

ideolo-gicznego studenckiego ruchu w Niem-czech ze względu na problemy, któ-rymi zajmowali się jego przywódcy, wykracza poza ramy samej organizacji młodzieżowej — oświetla jeden z odcinków zmagań postępowej opinii p u -blicznej Europy z ciemnotą i reakcją Świętego Przymierza, pokazuje źródło inspiracji treściowej i formalnej dla r u -chów — nie tylko młodzieżowych — na-szego kontynentu (przykładem mogą być ciekawe paralele między ruchem b u r -szowskim a ruchem narodnictwa, które pokazuje autorka pracy).

Kalina Bartnicka

Georges Cogniot, PROMÊTHÊE S'EMPARE DU SAVOIR. LA RÉVOLUTION

D'OCTOBRE, LA CULTURE ET L'ÉCOLE, Paris 1967, ss. 261

Autor znany nie tylko z działalności politycznej we Francji, ale także z sze-regu prac historycznych, opartych na wzorowej marksistowskiej interpretacji źródeł, poświęca w swoich badaniach wiele uwagi historii oświaty. Dla przy-kładu można tu przypomnieć świetną jego książkę o francuskich dążeniach i reformach oświatowych w 1848 r. oraz 0 reformach szkoły francuskiej po dru-giej wojnie światowej1. Omawiana tu

praca różni się od poprzednich głównie tym, że ma charakter popularnonauko-wy i jest przeznaczona, dla szerokich kół czytelniczych interesujących się Rewo-lucją Październikową. Dorównuje wcze-śniej wydanym przez autora rozprawom głęboką znajomością źródeł rosyjskich 1 radzieckich, dzieł Lenina, Krupskiej, Pokrowskiego, Łunaczarskiego i wielu innych, drukowanych w „Sowietskoj piedagogikie", „Woprosach Filozofii" itp.

Zgodnie z brzmieniem tytułu Cogniot zajmuje się nie tylko rozwojem socjali-stycznej oświaty w Związku Radziec-kim, ale poświęca też wiele uwagi no-w e j kulturze rodzącego się po Reno-wo-

Rewo-lucji Październikowej pierwszego na świecie społeczeństwa socjalistycznego. Omawia stosunek t e j kultury do dorob-ku intelektualnego minionych pokoleń, uzasadnia konieczność przeprowadzenia przez Lenina rewolucji kulturalnej, jego walkę z odchyleniami prawicowymi w t e j dziedzinie i z Proletkultem. Po-r ó w n u j e nawet w osobnym Po-rozdziale leninowską rewolucję kulturalną i j e j parodię późniejszą zorganizowaną w Chinach. Podkreśla nadzwyczajną tro-skę działaczy rewolucyjnych na ziemiach rosyjskich o zabezpieczenie przed zni-szczeniem zabytków kulturalnych, zbio-rów sztuki, bibliotek, architektury oraz o jak najszybsze ich udostępnienie ro-botnikom i chłopom. Na specjalną uwa-gę zasługują mało znane dotąd zabiegi Lenina i jego współpracowników o po-zyskanie dla idei rewolucyjnych Gor-kiego i wybitnych uczonych, o wprzęg-nięcie do pracy przy budowie socjaliz-mu starej carskiej inteligencji i o j e j współpracę z proletariatem.

Celem ułatwienia zrozumienia, zwła-szcza mniej wyrobionym czytelnikom,

1 G. C o g n i o t , La question scolaire en 1848 et la loi Falloux, Paris 1948,