O pułapkach emigracyjnej lekkości - Rafał Cekiera - pdf, ebook – Ibuk.pl

O PUŁAPKACH EMIGRACYJNEJ LEKKOŚCI

RAFAŁ CEKIERA

O PUŁAPKACH EMIGRACYJNEJ LEKKOŚCI

Doświadczenie tymczasowości w narracjach młodych polskich emigrantów poakcesyjnych

NOMOS

RAFAŁ CEKIERA

O PUŁAPKACH EMIGRACYJNEJ LEKKOŚCI

Doświadczenie tymczasowości w narracjach młodych polskich emigrantów poakcesyjnych

NOMOS

© 2014 Copyright by Rafał Cekiera

Zakład Wydawniczy »NOMOS«

Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedruko- wywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicz- nie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

Recenzje: dr hab. Dariusz Niedźwiedzki prof. dr hab. Ewa Nowicka

Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Redakcja wydawnicza: Jakub Muchowski Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz Projekt okładki: Patrycja Krzemień

ISBN 978-83-7688-183-6

KRAKÓW 2014

Zakład Wydawniczy »NOMOS«

31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21

e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl

Mamie, za wszystko

7

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie . . . 11

Rozdział 1. Tymczasowość i jej uwarunkowania . . . 21

1.1. Kategoria czasu w socjologii . . . 22

1.1.1. Czas społeczny i czas osobisty . . . 24

1.1.2. Znaczenie orientacji temporalnych . . . 26

1.1.3. Epoka czasu jednowymiarowego . . . 30

1.2. Osłabienie znaczenia przestrzeni fizycznej . . . 34

1.3. Globalne procesy wykorzeniające . . . 42

1.4. Sieć, wirtualność, doświadczenie zapośredniczone . . . 47

1.5. Między bezpieczeństwem a potrzebami – kultura ryzyka . . . 51

Rozdział 2. Narracja a tożsamość . . . 57

2.1. Pojęcie narracji w naukach społecznych . . . 59

2.1.1. Narracja jako uprawomocnienie egzystencji . . . 62

2.2. Tożsamość jako proces . . . 68

2.2.1. Tożsamość narracyjna w ujęciu Ch. Taylora . . . 73

2.2.2. Tożsamość refleksyjna w ujęciu A. Giddensa . . . 77

2.2.3. Specyficzne rysy tożsamości emigranta . . . 83

2.2.3.1. Rola i aktualność tożsamości narodowej . . . 86

2.2.3.2. Liminalność i kryzys tożsamości . . . 87

2.3. Autentyczność i jej etyka . . . 90

Rozdział 3. Emigranci XXI wieku – portret socjologiczny . . . 97

3.1. Podstawowe pojęcia i definicje . . . 97

3.1.1. Emigracja – problemy definicyjne . . . 97

3.1.2. Sieci i łańcuchy migracyjne . . . 103

3.1.3. Asymilacja, integracja i adaptacja . . . 105

3.2. Migracje ery globalizacji . . . 110

3.2.1. Granice fizyczne i wyobrażone . . . 112

3.2.2. Przestrzeń transnarodowa . . . 116

3.2.3. Migracje niepełne . . . 117

8

3.2.4. Migracje powrotne . . . 121

3.3. Dylematy współczesnego migranta . . . 125

3.3.1. Dwubiegunowość emigracyjnej egzystencji . . . 126

3.3.2. W przestrzeni społecznego zawieszenia . . . 129

Rozdział 4. Specyfika polskich migracji . . . 137

4.1. Polskie migracje w perspektywie historycznej . . . 140

4.1.1. Emigranci jako strażnicy ciągłości . . . 141

4.1.2. Warunki i strategie migracji w PRL . . . 143

4.2. Charakterystyka polskiej migracji poakcesyjnej . . . 148

4.2.1. Między ciągłością a zmianą . . . 149

4.2.2. Fenomen intencjonalnej nieprzewidywalności . . . 155

Rozdział 5. Zastosowane metody i techniki badawcze . . . 159

5.1. Specyfika metody biograficznej . . . 162

5.2. Kryteria doboru próby . . . 165

5.3. Specyfika poszczególnych metod badawczych . . . 170

5.3.1. Wywiad jakościowy . . . 170

5.3.2. Analiza bloga jako dokumentu osobistego . . . 173

5.3.3. Analiza wpisów na forach internetowych . . . 176

Rozdział 6. Emigracyjne dychotomie tymczasowości . . . 179

6.1. Przestrzeń przepływów a przestrzeń miejsca . . . 179

6.1.1. Ambiwalencje dwubiegunowej egzystencji . . . 186

6.1.2. Wirtualna przestrzeń emigracji . . . 191

6.1.3. Autodefinicje: co to znaczy być dziś emigrantem? . . . 194

6.2. Adaptacja a asymilacja . . . 198

6.2.1. Procedury zadamawiania się . . . 203

6.2.2. Bariery pogłębionej adaptacji . . . 214

6.2.3. Niezaangażowana czujność i jej konsekwencje . . . 219

6.3. Czas bez historii a czas biograficzny . . . 220

6.3.1. Emanacje czasu upływającego . . . 227

6.3.1.1. Rodzice . . . 227

6.3.1.2. Potomstwo . . . 229

6.3.1.3. Rozpad więzi . . . 230

6.3.1.4. Choroba . . . 232

6.3.1.5. Fluktuacje mieszkaniowe . . . 233

6.3.1.6. Wizyty w kraju pochodzenia . . . 235

6.3.1.7. Ważne daty . . . 236

6.3.2. Zdekonstruowany mit oczekiwania . . . 238

6.4. Ryzyko a stabilizacja . . . 239

6.5. Homo oeconomicus a homo viator . . . 243

6.5.1. Pozaekonomiczne wartości emigracji . . . 246

6.5.2. Materializacja świadomości . . . 251

9

Rozdział 7. Narracja jako proces nadawania sensu . . . 255

7.1. Między przestrzenią doświadczenia a horyzontem oczekiwań . . . 260

7.1.1. Przeszłość zreinterpretowana . . . 260

7.1.2. Zawieszona teraźniejszość . . . 267

7.1.2.1. Pryzmat szans i możliwości . . . 267

7.1.2.2. Pryzmat wątpliwości . . . 273

7.1.2.3. Pryzmat lęku . . . 275

7.1.2.4. Uświadomiona potrzeba narracji . . . 277

7.1.3. Przyszłość jako perspektywa otwarta . . . 279

7.2. Emigracja jako obszar refleksji . . . 285

7.2.1. W kręgu wartości . . . 286

7.2.2. Przestrzeń weryfikacji . . . 300

7.3. Emigracyjne strategie . . . 306

7.3.1. Strategia stabilizacji . . . 307

7.3.2. Strategia celu . . . 309

7.3.3. Strategia minimum . . . 310

7.3.4. Strategia abdykacji . . . 311

7.3.5. Strategia relacji . . . 312

7.3.6. Strategia wyłączenia . . . 313

7.3.7. Strategia miksofilii . . . 315

Podsumowanie . . . 317

Bibliografia . . . 327

Aneks . . . 343

Indeks osobowy . . . 345

Summary: The Pitfalls of Emigrational Lightness: The Experience of

Temporality in the Narratives of Young, Polish Post-Accession EU

Emigrants . . . 349

11

WPROWADZENIE

Świat, w którym żyjemy, cechuje się brakiem stabilności. Dynamika zmian i nie- przewidywalność ich kierunku wydają się być konstytutywną cechą naszej epoki, naturalnym środowiskiem, w którym każdy człowiek konstruuje swoją egzysten- cję. Globalizacja, rozwój środków komunikacji, wirtualność – przyczyn zmiany kontekstu życia współczesnych ludzi jest wiele i wzajemnie się ze sobą przeni- kają. Ich całokształt wpływa na zasadnicze wymiary ludzkiego życia – powoduje modyfikacje relacji człowieka z czasem i przestrzenią.

Zdetronizowane zostały tradycyjne systemy transmisji pokoleniowej, tracą swoją moc uznawane niegdyś powszechnie za naturalne formy międzyludzkiego współżycia, podlegają erozji dotychczasowe systemy wartości, relacje intymne pozbawione zostają cechy nieodwołalności – coraz większy obszar życia spo- łecznego staje się nieoczywisty. Wszystkie te procesy „uwalniają” jednostkę – staje się ona autonomicznym bytem, stojącym przed możliwością (czy wręcz koniecznością) samodzielnego kształtowania własnego życia. Człowiek współ- czesny, pozbawiony pewnego oparcia w lokalnym środowisku, ale i od niego niezależny, bez wytyczonej z góry linii własnego życia, stający wobec wielu dostępnych możliwości, mierzyć się musi z całkiem nową, unikalną sytuacją egzystencjalną.

Bezpośrednim skutkiem przemian społeczno-kulturowych jest indywidualizm, który oznacza przede wszystkim scedowaną na jednostce konieczność dokony- wania życiowych wyborów i brania za nie pełnej odpowiedzialności. Imperatyw samorealizacji i autentyczności stał się kategorią centralną – instytucje społeczne, które niegdyś formowały życie ludzkie, zdeprecjonowano czy wręcz uznano za opresyjne. Wielka przestrzeń możliwości otworzyła się nad jednostką. Z drugiej wszakże strony – nowa sytuacja egzystencjalna przez niektórych odbierana jest jako skazanie na „samotną indywidualność, w drodze, w tymczasowości i efeme- ryczności” (Auge 2010: 53).

Definiowana za pomocą różnych metafor (w rodzaju „płynnej” czy „wichro-

watej”) rzeczywistość nie sprzyja stałości. Tymczasowość staje się jedną z głów-

nych determinant epoki – nic na stałe, wszystko na jakiś czas, doraźnie, z możli-

12

wością wypowiedzenia. Doświadczenie tymczasowości przeobraża stosunek do czasu – stymuluje też przybieranie takich strategii życiowych, które immanentnie zakładają gotowość do zmiany. Ostrożność w podejmowaniu ryzyka głębszej re- lacji z drugim człowiekiem, miejscem, a nawet ograniczone zaufanie wobec włas- nych wyobrażeń stają się racjonalnym wyborem.

Socjologiczna refleksja próbuje uchwycić zachodzące transformacje – coraz częściej pojawiają się prace podejmujące problematykę swojskości, (nie)moż- liwości zadomowienia, wzrastającej roli wirtualności czy abdykacji człowieka z rzeczywistości niezaprzeczalnych wymiarów twardej przestrzeni i niepodwa- żalnego czasu linearnego. Podobnie tożsamość przestaje być rozumiana i opisy- wana w sposób substancjalny, zaczyna dominować jej ujmowanie procesualne;

zakłada się, że tożsamość współczesnego człowieka to niemający końca proces, ciągle poddawany atestacji, immanentnie otwarty na zmiany. Życie staje się re- fleksyjnym projektem – co wydaje się być racjonalne w sytuacji tymczasowości, ale co również zwrotnie stymuluje tymczasowość tożsamościowych decyzji (Gid- dens 2002: 8).

Przyjmowanie tymczasowych strategii ułatwia bieżące reagowanie na prze- kształcającą się rzeczywistość, lecz stanowi równocześnie zagrożenie dla ciągło- ści, która wydaje się niezbędna dla świadomego (siebie i otoczenia) życia. Będąca jedynie ciągiem niepowiązanych ze sobą epizodów egzystencja grozi utratą pod- miotowości (Taylor 2001: 86). Konieczna wydaje się jakaś nić, oś, wokół której orientować się będzie codzienna aktywność. Takim rozwiązaniem jest narracja – czyli łącząca temporalnie wydarzenia struktura, nadająca sens ludzkiemu życiu.

Jest ona bezpośrednio związana ze światem wartości, jest jego emanacją.

Ulotność rzeczywistości, której doświadczamy i w ramach której próbujemy funkcjonować, nieodzownie czyni nas partnerami tymczasowości. Indywidu- alne starania, mające na celu maksymalną kolonizację przyszłości, stabilizację i powiększanie przestrzeni stałości czy pewności mogą być skuteczne jedynie w ograniczonym wymiarze. Tymczasowość i kontyngencja rozumiane jako cechy rzeczywistości społecznej, w której funkcjonujemy, wydają się być nieusuwalne.

Opierając się na tym założeniu szczególnie ciekawe, ważne i potrzebne wydają się badania, dotyczące relacji człowieka z tymczasowością, sposobów radzenia sobie z doraźnością cechującą świat codziennego doświadczenia. Trudne do ana- litycznego uchwycenia, a jednak przecież powszechnie odczuwane przyspiesze- nie tempa zmian otaczającego nas świata jest przesłanką, która sugeruje, że ba- dania nad funkcjonowaniem w ramach tymczasowych struktur i zależności będą coraz bardziej potrzebne (Rosner 2006: 121).

Tymczasowość jest w sposób szczególny odczuwana przez współczesnych

emigrantów – zwłaszcza tych, którzy wyjechali „na jakiś czas” i w każdej chwili

zakładają otwartą możliwość powrotu. Brak skonkretyzowanych planów wpły-

wa na najbardziej podstawowy, codzienny wymiar ich życia. Poczucie tymcza-

sowości pobytu w danym miejscu stymuluje całość egzystencji; może też być

13 czynnikiem wzmagającym refleksyjność. Specyfika sytuacji „zawieszonych”

z powodu braku planów emigrantów stanowi ciekawe badawcze wyzwanie. Ich egzystencjalną sytuację można uznać za skondensowaną wersję stanu powszech- niej doświadczanego – będącego dominującym współcześnie trendem w ramach zachodniego kręgu kulturowego. Sposoby doświadczania czasu przez tę grupę emigrantów mogą być ciekawym problemem badawczym, a warunki stwarzane przez współczesną formę migracji stanowią wyjątkowo dogodną przestrzeń do badań relacji człowieka z tymczasowością.

Stawiając sobie za cel analizę sposobów doświadczania czasu i przybiera- nych strategii życiowych przez młodych emigrantów, na potrzeby prezentowane- go w niniejszej publikacji projektu badawczego wybrano osoby, które wyjechały z kraju po wejściu Polski w struktury Unii Europejskiej w 2004 roku. Oparte o brak planów dotyczących własnej przyszłości kryterium doboru próby pozwoli- ło na założenie, że są to emigranci, których egzystencja dotknięta jest syndromem tymczasowości.

Pytając o to, w jaki sposób doświadczany i interpretowany jest czas, jakie znaczenie poszczególnym jego fragmentom przypisują osoby, dotykamy tak naprawdę bardzo intymnej, prywatnej sfery. Dociekając wartości przydawanej czasowi, nie wprost, choć w sposób nieunikniony zahaczamy o kategorię sensu życia – pojęcia należącego współcześnie w popularnym dyskursie do sfery pojęć wypartych, trudnych do werbalizacji, używanych właściwie przede wszystkim w ramach ironicznego dyskursu. Próbując zrozumieć, w jaki sposób ludzie radzą sobie z tymczasowością własnej egzystencji, brakiem planów i dłuższych hory- zontów czasowych, musimy dotrzeć do ich najbardziej subiektywnych i intym- nych pokładów świata wartości.

W niniejszej publikacji migracje nie interesują nas jako fenomen demogra- ficzny czy ekonomiczny – ważniejszy jest kontekst i warunki życia, które pobyt na emigracji stwarza oraz ich wpływ na jednostki. Koncentrować się będziemy głównie na rozumieniu emigracji jako specyficznej sytuacji społecznej, w któ- rej kategoria tymczasowości staje się łatwiejsza do analitycznego uchwycenia i opisu.

Nieprzypadkowo w ostatnich latach tak często podkreśla się przydatność emi-

gracji i emigrantów do badań wykraczających poza tradycyjnie rozumiane ob-

szary socjologii migracji. Przestrzeń emigracji jest wyjątkowo intrygującym, ale

też wymagającym obszarem badawczym. Obejmuje ona swoim zasięgiem wiele

kategorii, których status współcześnie jest nieoczywisty, dynamicznie zmienny,

takich jak czas, przestrzeń, tożsamość, rodzina, partnerstwo, wirtualność czy

wielokulturowość. Każda z tych kategorii jest obecnie popularnym tematem ba-

dawczym w naukach społecznych – co dowodzić może tego, że każda z nich

przechodzi przeobrażenia. Zawierając w sobie owe wzajemnie na siebie wpływa-

jące zagadnienia, emigracja staje się wyjątkowo ciekawym i przydatnym polem

badawczym.

14

Osoby przemieszczające się, zdolne do zmiany najbliższego otoczenia są in- spiracją do tworzenia dominujących współcześnie wzorów osobowych, a mobil- ność znajduje się na samym wąskim szczycie wartości szczególnie cenionych i pożądanych. Wskazuje się na olbrzymią rolę migracji we współczesnej epoce – istnieje właściwie powszechna zgoda co do faktu, że „w ostatnich dziesięcio- leciach doszło do globalizacji migracji; zjawisko emigracji i imigracji dotyczy obecnie takiej liczby krajów, jak nigdy przedtem, przemieszcza się większa ilość osób, i to zdecydowanie szybciej niż w przeszłości.” (Fenton 2007: 139) Wszak- że to nawet nie liczba osób, które migrują, lecz łatwość, dostępność i pozorna bezproblemowość wyjazdów zagranicznych stanowi o fenomenie współczesnych wyjazdów zagranicznych. Emigracja stała się po prostu jedną z kolejnych, ła- two dostępnych opcji egzystencjalnych, które stoją przed jednostką – a jak pisał M. Kundera (1997: 27-28), „każda nowa możliwość, jaką ma egzystencja, nawet możliwość najmniej prawdopodobna, przeobraża całą egzystencję.”

Instytucjonalne zmiany w ramach Unii Europejskiej połączone z rozwojem tanich linii lotniczych oraz nowymi środkami komunikacji wirtualnej niebaga- telnie zmieniły kontekst współczesnego migrowania. Podróż czy zmiana miejsca zamieszkania zawsze niosły – i wciąż niosą – ze sobą pewien ładunek emocjo- nalno-refleksyjny, jednak obecnie wyjazdy za granicę pozbawione zostały emi- gracyjnej traumy. Zmiana ta widoczna jest również na poziomie terminologii – emigranci niechętnie określają się tym pojęciem, często używają go w sposób ironiczny, okazując w ten sposób swój dystans wobec tradycyjnego rozumienia emigracji i całego bagażu znaczeniowego, który z tym pojęciem się w ich opinii wiąże. Leksykalne przesunięcia widoczne są również na poziomie analitycznym – zamiast „migracji”, coraz częściej używa się pojęć w rodzaju „cyrkulacji” czy też określeń typu „przepływy”, „okresowe formy mobilności”, czy po prostu

„wyjazdy”.

Współczesne zagraniczne migracje są postrzegane jako lekkie – nie niosą ze sobą piętna nieodwracalności, mogą być traktowane jako swego rodzaju rekone- sans, który pozwala decydować o miejscu pobytu na podstawie szacowanych na bieżąco korzyści i strat związanych z mieszkaniem w danym miejscu. Istotne jest również, że kontekst obecnych migracji stwarza szansę na daleko szersze zyski niż tylko podniesienie statusu materialnego jednostki. Umiejętność funkcjonowa- nia w transnarodowej przestrzeni, posiadanie kompetencji językowych i społecz- nych na odpowiednim poziomie pozwalają na przeżycie i zdobycie doświadczeń gdzie indziej niedostępnych. Poszerzenie kodu kulturowego, wymiana kulturowa z członkami multietnicznego społeczeństwa czy wreszcie samo mieszkanie w dy- namicznej, wielobarwnej metropolii zachodniej mogą stanowić wartość autote- liczną. Z drugiej jednak strony – owa lekkość nowej zglobalizowanej formy ludz- kiego wędrowania rodzi nowe zagrożenia i trudności, być może mniej wyraziste i oczywiste, jednak w istotny sposób mogące wpływać na jakość życia jednostek.

Wiara w możliwość pełnej substytucji relacji międzyludzkich za pomocą wirtu-

15 alnych komunikatorów, iluzja mitu powrotu czy w końcu marginalizacja i zawie- szenie w przestrzeni pomiędzy rzeczywistością polską i kraju emigracji mogą powodować po jakimś czasie poczucie psychicznego dyskomfortu; wskazuje się na fakt, że współcześnie „wiele osób decydujących się na migracje zarobkowe nie uświadamia sobie wysokich własnych kosztów psychicznych związanych z wy- jazdem długotrwałym lub krótszymi cyklicznymi wahadłowymi migracjami”.

(Grzymała-Moszczyńska 2010: 358)

Zarysowana powyżej perspektywa stawia nowe wyzwania badawcze. Kon- tekst poakcesyjnej emigracji z Polski, kraju o tak bogatej emigracyjnej historii, jest czymś jakościowo odmiennym i domagającym się pogłębionych analiz. Róż- nie jest szacowana liczba osób, które po roku 2004 opuściły Polskę – w każdym jednak wyliczeniu jest ona imponująca. Jeżeli uzupełnimy ją o osoby, których problem dotyczy pośrednio (bliscy, członkowie rodzin, kręgi przyjacielskie i to- warzyskie emigrantów), skala zagadnienia ukaże się z całą wyrazistością.

Konstytutywną cechą socjologii był zawsze imperatyw rozbijania utartych oczywistości i zdroworozsądkowych, obiegowych opinii. W opisywaniu świata społecznego emigrantów, który jest wyjątkowo kruchy i niestabilny, socjologia ma bardzo dużą rolę do odegrania. W ten nurt chce się wpisać niniejsza publika- cja. Dla celów badawczych wybrano polskich emigrantów, którzy wyjechali po roku 2004 do Wielkiej Brytanii i Irlandii. Wybór ten uzasadniony jest dominującą popularnością tych kierunków migracyjnych po akcesji Polski w struktury unijne.

Ważny był fakt, że w obu tych miejscach Polacy mogli od razu po 1 maja 2004 roku podjąć legalną pracę.

Prezentowany projekt badawczy miał na celu zbadanie, w jaki sposób odczu- wają swoją tymczasową egzystencję emigranci, jak ją interpretują, jaki wpływ takie warunki mają na ich subiektywny świat wartości oraz przeżywaną codzien- ność. Interesowało nas to, w jaki sposób czas pobytu na emigracji wpisywany jest w narracje emigrantów – jakie znaczenie mają dla nich poszczególne perspekty- wy czasowe i wobec jakich orientacji temporalnych odnoszą swoją aktualność.

Mało jest sytuacji życiowych, które zawierałyby w sobie tak głęboki i tak szeroki (bo obejmujący niemalże całą egzystencję) potencjał refleksjogenny jak emigracja. Pomimo braku migracyjnej traumy, wyjazd za granicę jest czynnikiem wybijającym z codziennej rutyny, która jest przecież jednym z fundamentów bezpieczeństwa ontologicznego (Giddens 2002: 63). Wyjście poza nią musi więc skutkować spotkaniem z pytaniami podstawowymi dla tożsamości jednostki. Być może najważniejsze współczesne dylematy tożsamościowe, skategoryzowane przez A. Giddensa (Ibid.: 98) w postaci trzech pytań: co robić?, jak działać?,

domagają się odpowiedzi.

Wyjazd na emigrację, który współcześnie wynika z różnych, wzajem się uzu- pełniających motywacji, może też zakładać chęć „poszukiwania autentyczności”

– czyli być z góry założoną próbą odpowiedzi na pytanie o to, kim się jest, w jaki

16

sposób można zrealizować własne potencjały oraz jak kształtując swoje życie nie sprzeniewierzyć się samemu sobie. Autentyczność to kategoria, która staje się w zsekularyzowanym świecie jedną z najwyżej cenionych. Niekoniecznie musi ona oznaczać narcystyczne skupienie jednostki na samej sobie, lecz może też być przejawem moralnej idei wierności wobec siebie, chęci pełniejszego i bardziej różnorodnego życia – samodzielnie bowiem i odpowiedzialnie przez siebie wy- branego (Taylor 1996: 61).

Refleksyjność, ciągła atestacja, nieustanne rewidowanie słuszności podję- tych decyzji, gotowość do zmiany – owe przymioty pozbawionych horyzontu czasowego i poczucia stałości emigrantów pokrywają się z charakterystykami egzystencjalnej sytuacji współczesnego człowieka. Relacje między emigranta- mi a współczesnym ujmowaniem kwestii związanych z tożsamością są głębokie i niezwykle istotne: zarówno dla badań nad przeobrażeniami tożsamości, jak i dla analiz problematyki migracyjnej. Jak zauważa E. Budakowska (2005: 49), igno- rowanie wyzwań, które wynikają ze współczesnych migracji „oznaczałoby rezyg- nację z badań nad tożsamością w warunkach kompresji czasu i przestrzeni oraz pogłębiającej się transnarodowości”. Dla projektów badawczych, które stawiają sobie za cel próbę zrozumienia zmian związanych z kategoriami czasu i prze- strzeni oraz ich znaczenia dla codziennej ludzkiej aktywności, postać emigranta wydaje się być wyjątkowo analitycznie przydatna.

Naczelną ideą przyświecającą doborowi kandydatów do omawianych w książce badań było wyselekcjonowanie osób, które nie mają jasno sprecyzowa- nych planów związanych z przyszłością. Falsyfikatorem tego stanu było pytanie o plany; na poziomie operacyjnym znalezienie wśród emigrantów poakcesyjnych osób, które twierdzą, że ich „nie posiadają” lub (jeszcze częściej) na zadane pyta- nie odpowiadają „zobaczymy” nie nastręczało specjalnych trudności. Migracyj- na postawa „intencjonalnej nieprzewidywalności” (Garapich 2010: 43), celowo i strategicznie nieokreślająca ram czasowych emigracji, jest wśród młodych po- akcesyjnych emigrantów niezwykle popularna.

Spora grupa osób, które wyjechały z Polski po 2004 roku i wciąż przebywa w Wielkiej Brytanii czy Irlandii, to osoby które wyjechały na „jakiś czas”. Sukce- sywnie zaczyna się on wszakże przedłużać, zmieniają się cele, jednostki próbują wykorzystać odkrywane na emigracji szanse; wraz z upływającymi dniami, tygo- dniami i miesiącami coraz trudniej podjąć decyzję o powrocie.

Podstawowy materiał badawczy w omawianym projekcie to wypowiedzi emi-

grantów – zarówno w bezpośredniej formie wywiadów, jak i uzyskane pośrednio

poprzez wpisy na blogach internetowych bądź forach portali polonijnych. Wy-

powiadają się sami aktorzy opisywanej rzeczywistości, dokonując równocześnie

autointerpretacji – ich oczami oglądamy doświadczany przez nich świat. Proces

badawczy był więc nade wszystko pracą analityczną nad autodefinicjami jedno-

stek, nadawanymi przez nich znaczeniami i analizą specyfiki ich własnej życio-

wej sytuacji. Zadaniem socjologa w takim przypadku jest więc przede wszystkim

17 delikatny i misterny proces nieustannej interpretacji zebranych opowieści – w taki sposób, aby żadne przedwstępne założenia czy zakłócenia związane z przekładem swobodnych wypowiedzi na język teorii nie spowodowały wypaczenia wniosków i nie skierowały badacza na fałszywe ścieżki.

Chcąc zminimalizować takie niebezpieczeństwa starano się możliwe bogato udokumentować opisywane zjawiska. Triangulacja źródeł materiałów badaw- czych, oparcie się na szerszych materiałach niż tylko wywiady, korzystanie ze wsparcia ekspertów społecznych, analizy forów polonijnych portali interneto- wych – wszystko to miało na celu zebranie możliwie wiarygodnego materiału i bieżącą falsyfikację dokonywanych interpretacji. Ubocznym skutkiem pogłębio- nej kwarantanny było zebranie bogatego materiału służącego ilustracji wykoncy- powanych analitycznie konstrukcji.

W niniejszej publikacji wyróżnić możemy trzy główne bloki: część pierw- szą, stanowiącą nakreślenie teoretycznych rozpoznań, z których wyrasta praca i zawierającą definicje używanych pojęć, część drugą – w której omówiono me- todologię przeprowadzonego projektu badawczego oraz część trzecią, w której przedstawiono wyniki i zilustrowano je wypowiedziami badanych.

Pierwszy rozdział ma na celu omówienie perspektyw socjologicznego ujmo- wania czasu – ze szczególnym uwzględnieniem czasu społecznego i osobistego.

Przedstawiono w nim orientacje temporalne i wpływ ich wyboru na codzienność jednostki. Na tym tle zarysowano kategorię tymczasowości jako jedną z konsty- tutywnych cech współczesnej rzeczywistości społeczno-kulturowej. W rozdziale tym opisano również globalne przemiany, które wpływają na poczucie tymcza- sowości i stymulują przybieranie przez jednostki doraźnych strategii życiowych.

W drugim rozdziale poddano analizie przede wszystkim dwa niezmiernie po- pularne w ostatnim czasie – również w naukach społecznych – pojęcia, które będą ważne dla dalszej części publikacji: narracja i tożsamość. Zasygnalizowano pro- cesualne ujęcia tożsamości oraz rozumienie narracji jako niezbywalnego zwor- nika sensu, pozwalającego na syntezę dynamicznej zmienności i jednostkowej, biograficznej ciągłości. Wykorzystując rozpoznania A. Giddensa i Ch. Taylora zarysowano perspektywę tożsamości refleksyjnej, poddawanej atestacji, aktyw- nej, a równocześnie zachowującej biograficzną ciągłość, w jednostkowym rozu- mieniu wciąż tego samego ja. Na tym tle zanalizowano ważną dla współczesnych tożsamościowych rozpoznań kategorię autentyczności oraz przedstawiono specy- ficzne tożsamościowe rysy przynależne emigrantowi.

Kolejne dwa rozdziały poświęcone są podstawowemu materiałowi anali-

tycznemu niniejszego projektu badawczego – emigrantom. Najpierw omówio-

no socjologiczne ujęcia problematyki migracyjnej. Zaprezentowano używane

w niniejszym opracowaniu definicje emigracji i przedstawiono kluczowe pojęcia

związane z tą problematyką. Naświetlenie socjologicznych kontekstów badań mi-

gracyjnych pozwoliło przedstawić dominujące współcześnie formy i konteksty

migracji oraz próby ich analitycznych ujęć. Ta część rozdziału ma na celu przy-

18

bliżenie specyficznych cech rzeczywistości, w której funkcjonują na co dzień ba- dane osoby.

Specyfika polskich ruchów migracyjnych zajmuje czwarty rozdział pracy.

Skrótowe przedstawienie bogatej historii polskiej emigracji w tym rozdziale skon- frontowane jest z opisem współczesnych kontekstów migracyjnych. Włączenie w niniejszą publikację rysu historycznego dotyczącego polskich emigrantów uza- sadnione jest utrwalonym w powszechnej świadomości wizerunkiem emigranta, który historycznie został ukształtowany w polskiej kulturze i z którym współ- cześni polscy emigranci mierzą się nie tylko w swoich kręgach rodzinnych czy towarzyskich, lecz również we własnych tożsamościowych zmaganiach. Historia polskich migracji jest też użytecznym tłem, na którym można łatwiej dostrzec po- dobieństwa i różnice pomiędzy dawnymi formami migrowania a zglobalizowaną współczesną formą wyjazdów.

W kolejnym rozdziale omówiono metodologiczne umocowanie projektu ba- dawczego. Przedstawiono stanowiska teoretyczne, w ramach których mieszczą się niniejsze badania, zaprezentowano metody i techniki zbierania materiału ana- litycznego oraz kryteria doboru próby badawczej.

Kolejne dwa rozdziały zajmują analizy zebranego materiału empirycznego.

W rozdziale szóstym za pomocą skonstruowanych dychotomii przedstawiono uwarunkowania tymczasowej emigracyjnej egzystencji. Omówione zostały rela- cje badanych z przestrzenią fizyczną i wirtualną oraz procedury – i przeszkody – zadomawiania się w kraju osiedlenia. Zaprezentowano stworzoną na podstawie badań typologię węzłowych momentów w emigracyjnym życiu, przywracających świadomość upływu czasu linearnego. Scharakteryzowane zostały też subiektyw- nie odczuwane przez emigrantów materialne i niematerialne korzyści, wynikające z przebywania w tymczasowej przestrzeni emigracyjnej.

Ostatni rozdział poświęcono refleksyjnemu rozumieniu emigracji i siebie na emigracji przez badanych. Omówione zostało postrzeganie przez badanych trzech perspektyw czasowych: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości oraz postrzeganie spędzanego czasu na emigracji w ich kontekście. Zaprezentowany w tej części został również aksjologiczny wymiar emigracyjnego życia. Podsu- mowaniem rozdziału jest zaś – wyabstrahowana na podstawie przeprowadzonych badań – typologia przyjmowanych przez emigrantów strategii, wynikających z kluczowych dla ich narracji wartości.

W całej książce wykorzystywane są terminy, które – chcąc uniknąć definicyj-

nego zamieszania – warto już na wstępie wyjaśnić. Pierwszym z nich jest określe-

nie „współczesny”. Intuicyjnie wyczuwane znaczenie tego słowa powinno zostać

wyraźnie dookreślone. Przez „współczesność” rozumiemy okres opisywany w li-

teraturze jako późna nowoczesność (A. Giddens), druga nowoczesność (U. Beck)

czy płynna nowoczesność (Z. Bauman). Nie było naszym zadaniem rozstrzyga-

nie różnic pomiędzy tymi stanowiskami teoretycznymi czy dowodzenie przewa-

gi poznawczej któregoś z nich. Na pewnym poziomie ogólności zakładamy, że

19 są one próbą opisania podobnych zjawisk i procesów społeczno-kulturowych, których obecnie jesteśmy świadkami. Próbując nadać określeniu „współczesny”

twarde kalendarzowe ramy możemy przyjąć, że chodzi o okres przełomu wieków XX i XXI.

Wyjaśnienia wymaga również używana w pracy terminologiczna triada:

emigrant, imigrant, migrant (i odpowiednio: emigracja, imigracja, migracja).

Przyjęliśmy założenie, że za pomocą tych pojęć opisywać można tę samą osobę – zamienne ich używanie pozwala na akcentowanie pewnych związanych z kon- tekstem okoliczności. Określenie „emigrant” stosowane jest przede wszystkim w sytuacji, gdy opisujemy osobę przebywającą poza granicami kraju, „imigrant”

– gdy interesuje nas ta osoba z punktu widzenia kraju przyjmującego. Natomiast pojęcie „migrant” kładzie akcent na dynamikę, jego użycie ma przede wszystkim na celu przedstawienie człowieka w ruchu.

Socjologia w naszym rozumieniu jest nauką, która interpretując rzeczywi- stość, ma cele służebne wobec konkretnych ludzi zanurzonych w danej epoce i rzeczywistości społeczno-kulturowej. Funkcjonowanie w naznaczonym tym- czasowością świecie oraz będące tego refleksem poczucie ulotności i doraźności poszczególnych komponentów własnego życia w tak powszechnej skali jest nową sytuacją egzystencjalną. Socjologia nie może się wobec tego problemu uchylać.

Nie ma przecież bardziej doniosłej z punktu widzenia wartości ludzkiego ży- cia kategorii niż czas. Sposób, w jaki nim dysponujemy, jest niepodważalnym świadectwem praktykowanej aksjologii. Historycznie określona rzeczywistość społeczno-kulturowa wpływa na relację człowieka z czasem, zachęca i znie- chęca do określonych względem niego postaw. Poznanie tego kontekstu wydaje się być obecnie szczególnie cenne i potrzebne – kiedy czas przestaje powszechnie być kategorią oczywistą.

Stawka kształtu relacji człowieka z czasem jest bardzo wysoka – w pewnym sensie kluczowa z punktu widzenia tożsamości jednostki. Szczególnie widoczne jest to w trakcie pobytu na emigracji. Przestrzeń ta jest wielką szansą nie tylko na podniesienie własnego statusu ekonomicznego, lecz również na osobisty rozwój, poszerzenie horyzontów myślowych, wzbogacenie kodu kulturowego i zdobycie doświadczeń w innych okolicznościach niedostępnych. Jednocześnie jednak wy- jazd może być pułapką dla ciągłości biograficznej, a w konsekwencji nawet dla poczucia podmiotowości jednostki. Jak konstatuje R. Sennet (2006: 169), „jeże- li nie zdołamy […] obronić ciągłości naszych doświadczeń, jeśli zrezygnujemy z osiągania wytyczonych wcześniej celów, znaczyć to będzie, ni mniej, ni więcej, że zrezygnowaliśmy z samych siebie.”

Utrzymanie „ciągłości naszych doświadczeń” w warunkach tymczasowości

staje się zadaniem trudnym i wymagającym – nie tylko dla osób przebywających

poza granicami kraju pochodzenia. Trudność z zachowaniem spójności własnej

biografii staje się współcześnie coraz powszechniejszym doświadczeniem. Sta-

wianie oporu tymczasowości, wysiłek na rzecz zachowania ciągłości podstawo-

wych komponentów tożsamościowych nie są zadaniami łatwymi. Chcąc jednak zachować własną odrębność i świadomie kształtować swoje życie, nie można wo- bec nich się uchylić.

Publikacja niniejsza powstała na podstawie dysertacji doktorskiej „Doświad-

czenie tymczasowości w narracjach młodych polskich emigrantów poakcesyj-

nych. Studium socjologiczne” napisanej pod kierunkiem Profesora Wojciecha

Świątkiewicza. Autor pragnie podziękować Panu Profesorowi za wszystkie wska-

zówki i naukowe inspiracje, zaś recenzentom doktoratu – prof. dr. hab. Zbignie-

wowi Kurczowi i dr. hab. Piotrowi Wróblewskiemu oraz autorom recenzji wy-

dawniczych dr. hab. Dariuszowi Niedźwiedzkiemu i prof. dr hab. Ewie Nowickiej

– za wnikliwą lekturę i cenne uwagi zawarte w przedłożonych opiniach.