Oblicza lokalności. Różnorodność miejsc i czasu. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Ray, Charles. 2006. Neo-endogenaus Rural Development in the EU. W: J. Cloke, T. Marsden i P.H. Mooney (red.) Handbook of Rural Studies. London: Sage.
Rubin Herbert J. i Irene S. Rubin. 2001. Community Organizing and Develop- ment. Boston.
Starosta, Paweł. 1995. Poza metropolią. Wiejskie i małomiasteczkowe społeczno- ści lokalne a wzory porządku makrospołecznego. Łódź: Wydawnictwo UŁ.
Tam, Henry. 1998. Communitarianism. A New Agenda for Politics and Citizen- ship. London: Macmillan Press
Warburton, Diane. (red.) 1998. Community and Sustainable Development. Parti- cipation in the Future. London: Earthscan.
Wnuk-Lipiński, Edmund. 2004. Świat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, państwo narodowe. Kraków: Wydawnictwo Znak, ISP PAN.
Marta Klekotko
Z historii badań nad bezrobociem
MARIE JAHODA, PAUL F. LAZARSFELD i HANS ZEISEL:Bezrobotni Ma- rienthalu. Przekład Roberta Marszałka. Redakcja naukowa i posłowie Antoniego Sułka. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2007, 294 s.
Książka Bezrobotni Marienthalu ukazała się jako czwarty tom „Biblioteki My- śli Socjologicznej”. Tytuł jest mylący, ponieważ tom zawiera znacznie więcej niż rozprawa Jahody, Lazarsfelda i Zeisela (dalej: Jahody i in.) z 1933 roku. Znajdu- je się w nim opracowanie Christiana Flecka na temat znaczenia „Marienthalu” dla socjologii austriackiej i europejskiej z 2002 roku, dwa wstępy autorstwa Lazars- felda do kolejnych wydań, artykuł Zawadzkiego i Lazarsfelda o psychologicz- nych konsekwencjach bezrobocia z 1935 roku oraz posłowie Antoniego Sułka (z 2004 roku), który opisał polskie badania nad bezrobociem i zredagował całość.
W sumie czytelnik otrzymał opowieść na temat badań, socjologów, zbiorowości dotkniętych brakiem zatrudnienia oraz relacji między obiektem badań i podmio- tem badającym, między populacją problemową a badaczami na przestrzeni dzie- sięcioleci.
Paul Felix Lazarsfeld, główna postać w zespole badawczym, jest dobrze zna- na w historii socjologii. Hasło „Lazarsfeld” znajduje się w Encyklopedii socjolo-
gii zredagowanej i udostępnionej czytelnikowi przez Władysława Kwaśniewicza.
Książka Lazarsfelda i Rosenberga The Language of Social Research znajduje się na 63 miejscu listy najwybitniejszych prac socjologicznych wskazanych przez członków International Sociological Association. Na dalszych pozycjach znajdu- ją się inne książki jego autorstwa (bądź współautorstwa), w tym Bezrobotni Ma- rienthalu, na miejscu 217. Niemniej jednak, na podstawie własnych doświadczeń dydaktycznych stwierdzam, że nazwisko Lazarsfelda nie jest rozpoznawane i po- wszechnie znane wśród dzisiejszych studentów socjologii. Oczywiście, niektórzy z nich znają wspólne prace Roberta Mertona i Lazarsfelda na temat propagandy radiowej i filmowej lub jego wkład do socjologii matematycznej. Znajomość do- robku Lazarsfelda wśród adeptów socjologii jest zapewne spowodowana dystan- sem pokoleniowym, zmianą technologiczną i społeczną, przyrostem wiedzy socjologicznej oraz rosnącą produkcją badań, opracowań, analiz i książek o tre- ści socjologicznej. Z tego powodu – między innymi – bardzo dobrze się stało, że Oficyna Naukowa zdecydowała się na opracowanie i wydanie Bezrobotnych Ma- rienthalu.
Lazarsfelda porównywano do lisa, który poznał wiele tajemnic, podchodził i rozgryzał wiele tematów i zagadnień. Jego zasługi dla badań empirycznych i so- cjologii stosowanej spowodowały zaliczenie do postaci godnej uhonorowaniem przez biografię w encyklopedii oraz „księgę ku czci”. Mniej znanych jest dwoje współautorów, Marie Jahoda oraz Hans Zeisel. Na szczęście w Bezrobotnych Ma- rienthalu znajdujemy wiele informacji na ich temat, w szczególności zasług dla so- cjologii, amerykańskiej i europejskiej. Publikacja polskiego wydania
„Bezrobotnych”, wraz z metanarracją na ich temat, jest zapełnieniem istotnej lu- ki, ze względu na bieg życia pokoleń, rozwój teorii i metod badań społecznych, mody, uprzedzenia narodowe i etniczne i niski status bezrobocia jako przedmio- tu badań.
Tekst Christina Flecka ’Bezrobotni Marienthalu’ z perspektywy dzisiejszej, zamieszczony jako pierwszy w omawianym tomie, charakteryzuje warunki go- spodarcze i społeczne, w jakich prowadzono badania, przedstawia porównanie dawniejszych i dzisiejszych metod stosowanych w naukach społecznych do uchwycenia kryzysu społeczności, historię Pracowni Badawczej Psycholo- gii Gospodarczej i recepcję książki w ostatnich siedemdziesięciu latach. Po ar- tykule Flecka zamieszczono dwie przedmowy Lazarsfelda do amerykańskiego wydania książki z 1971 roku i wydania niemieckiego z 1960 roku. Autor pró- bował w nich dokonać reinterpretacji własnego dzieła z punktu widzenia zmian, które zaszły na styku gospodarki, polityki i społeczeństwa trzydzieści i czter- dzieści lat po opublikowaniu pierwszego wydania Die Arbeitslosen von Ma- rienthal.
Książka została przetłumaczona z pierwszego wydania z 1933 roku, czyli za- wiera opis społeczności, w której prawie wszyscy mieszkańcy zostali pozbawie-
ni zatrudnienia w wyniku likwidacji fabryki oraz szkic Zeisla o historii socjogra- fii. W pracy Jahody, Lazarsfelda i Zeisla zostały udokumentowane psychospo- łeczne typy reakcji na bezrobocie, zależności między statusem ekonomicznym a zdrowiem psychicznym, zmiany w przeżywaniu czasu, różnice między kobie- tami i mężczyznami w doświadczaniu bezrobocia i formy przystosowania się do nienormalnych warunków.
W Aneksie znajduje się tłumaczenie artykułu Bohdana Zawadzkiego i La- zarsfelda na temat psychologicznych konsekwencji bezrobocia oraz opracowa- nie Sułka o austriackich i polskich badaniach nad bezrobociem oraz losach badaczy. Artykuł Zawadzkiego i Lazarsfelda (z 1935 roku) był pionierską pra- cą opartą na Pamiętnikach bezrobotnych wytworzonych w wyniku konkursu rozpisanego przez Instytut Gospodarstwa Społecznego w Warszawie. Wraz z – późniejszym o trzy lata – artykułem Eisenberga i Lazarsfelda stanowi punkt wyjścia do psychologicznych studiów nad radzeniem sobie ze stresem bezczyn- ności zawodowej. Posłowie Sułka przypomina polski wkład do badań nad bez- robociem. Autor podaje dane o rozmiarach i wpływie bezrobocia z początku lat trzydziestych XX wieku na społeczeństwa europejskie oraz zaangażowanie po- lityków i badaczy w ten problem. Opisuje recepcję Die Arbeitslosen von Ma- rienthal w środowisku polskich socjologów i psychologów oraz ich późniejsze wojenne i powojenne losy.
Wszystkie teksty tworzą niepowtarzalną całość, chociaż każdy z nich został napisany dla innych celów i został opublikowany jako rzecz niezależna, samo- dzielna. Książka była zapisem sytuacji w społeczności zmęczonej bezrobociem w okresie Wielkiego Kryzysu lat trzydziestych. Różnorodność stosowanych me- tod i technik badawczych, umiejętność obserwacji, wyjątkowe kompetencje au- torów badań, wykorzystanie wiedzy psychologicznej, ekonomicznej i socjolo- gicznej oraz ich zaangażowanie polityczne zdecydowały o wysokiej jakości te- go zapisu. Było to badanie „realnego życia” przeprowadzone przez zespół badawczy, który później twórczo rozwijał inne obszary psychologii społecznej i socjologii (na przykład socjologię prawa, edukacji, masowego komunikowa- nia, socjologię stosowaną i metodologię badań społecznych). W efekcie Bezro- botni Marienthalu nie zostali zapomniani, jak wiele innych studiów socjogra- ficznych. Rzadko się zdarza, żeby tego rodzaju książka miała kilka wydań w ję- zyku rodzimym autorów, kilka wydań angielskich i sześć tłumaczeń na obce języki. W uznaniu dzieła udział miał zapewne również fakt, że jego autorzy roz- poczynali życie zawodowe we Wiedniu i kontynuowali swoje kariery na róż- nych uniwersytetach Stanów Zjednoczonych i Anglii. Warto przypomnieć, że w okresie powstawania „Marienthalu” w stolicy Austrii wykuwali lub rozwijali swoje pomysły: Zygmunt Freud, Alfred Adler, Jakub Moreno, Ludwig Wittgen- stein, Rudolf Carnap, Karl Popper, Charlotte i Karl Buehlerowie, Otto Neurath, Otto Bauer, Friedrich Hayek, żeby wymienić najbardziej znane nazwiska, firmu-
jące takie innowacje w naukach społecznych i medycynie, jak psychoanaliza, psychologia indywidualna, psychodrama, poradnictwo dziecięce, filozofia języ- ka, filozofia nauki, psychologia biegu życia, psychologia gospodarcza, badania konsumenckie, pozytywizm logiczny itp. Mieli oni za sobą traumatyczne do- świadczenia, jak I wojna światowa, rozpad monarchii austro-węgierskiej, utrata podległych terytoriów na Bałkanach i w Europie Środkowej, kryzysy gospodar- cze, społeczne i polityczne itp. Niektórzy z nich mieli za sobą również zaanga- żowanie w działalność i spory polityczne prowadzone między austromarksistami a zwolennikami liberalizmu. Z perspektywy historycznej środowisko naukowe Wiednia w tym okresie jawi się jako wyjątkowe nagromadzenie geniuszu i cha- ryzmatycznego przywództwa intelektualnego.
Ciekawe jest, że publikacja „Die Arbeitslosen von Marienthal” wywarła istot- ny wpływ na orientację teoretyczną i praktykę badaczy pięćdziesiąt lat po publi- kacji. W latach osiemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Australii liczba bezrobotnych wzrosła kilkakrotnie, co pociągnęło za sobą zain- teresowanie socjologów i psychologów sposobami radzenia sobie z bezczynnością zawodową. Znaczna część, jeśli nie większość, studiów w tym zakresie spożytko- wała rezultaty osiągnięte przez zespół Lazarsfelda w Dolnej Austrii. Przyczyniła się do tego aktywność Jahody w Wielkiej Brytanii, która powróciła do tematu bezrobocia w swoich książkach i artykułach na początku lat osiemdziesiątych i podtrzymywała psychospołeczny paradygmat myślenia o przymusowej bezczyn- ności zawodowej. Na fali wzrostu bezrobocia w latach osiemdziesiątych grupa austriackich socjologów (Birgit Flos, Michael Freund i Janos Marton) przepro- wadziła wywiady ze starymi mieszkańcami Marienthalu oraz z nowym pokole- niem, które w większości było pokoleniem emigrantów z Turcji i Jugosławii, korzystających z faktu, że na miejscu starej fabryki wybudowano zakład szkła akrylowego. Warto dodać, że było to kolejne pokolenie imigrantów, ponieważ w momencie założenia zakładów tekstylnych w połowie XX wieku ściągali do nie- go imigranci z Czech, Moraw i Niemiec. W 1994 roku przeprowadzono ponow- ny zwiad badawczy dokumentujący życie mieszkańców osady, zrealizowany przez Waltraud Auer i Petera Urbanka (Urbanek 1995).
Na prace Jahody z lat trzydziestych i osiemdziesiątych powoływali i powołu- ją się autorzy najpoważniejszych współczesnych publikacji. Przykładowo, cho- dzi o Petera Warra (1987), z ośrodka badawczego nad bezrobociem w Uniwer- sytecie Sheffield, Wilmara Schaufeliego (1997) z Uniwersytetu w Utrechcie czy Normana Feathera (1989) z Australii. Wykorzystują oni w swoich badaniach po- mysły zawarte z Bezrobotnych Marienthalu i późniejszej twórczości Jahody.
Ten nurt kontynuacji pracy zapoczątkowanej w osadzie przyfabrycznej koło Wiednia dotyczy przede wszystkim badań prowadzonych przez psychologów klinicznych i społecznych nad konsekwencjami bezrobocia dla zdrowia psy- chicznego bezrobotnych. Istnieje również odmienny nurt, który koncentruje się
na socjograficznym i etnograficznym opisie bezrobotnych zbiorowości, na przy- kład studia Daniela Wighta (1993) o szkockiej osadzie określonej jako „Cauld- moss” czy Leo Howe’a (1990) o bezrobotnych klientach pomocy społecznej w Irlandii Północnej.
Wpływ badań marienthalskich jest bardziej wyraźny w Europie, a mniej w USA, chociaż Lazarsfeld interesował się nadal tą problematyką, na przykład napisał przedmowę do znanej książki Mirry Komarovsky (1940) o pozycji bezrobotnego mężczyzny w rodzinie. Współcześni badacze psychospołecz- nych konsekwencji bezrobocia w Stanach Zjednoczonych powołują się przede wszystkim na amerykańskie studia nad masowym bezrobociem w okresie Wielkiego Kryzysu opublikowane przez Marion Elderton (red. 1931), Eliego Ginsberga i wsp. (1943), Ewana Clague’ga i Webstera Powella (1933). Prace amerykańskie z lat trzydziestych to głównie studia przypadków. Uwaga bada- czy kierowała się w stronę rekonstrukcji życia bezrobotnych jednostek lub ro- dzin. Metoda badawcza była zatem odmienna od integralnego podejścia zasto- sowanego przez zespół Lazarsfelda oraz od badania pamiętników bezrobot- nych zrealizowanego przez Ludwika Krzywickiego (Pamiętnik bezrobotnych 1967).
W tym miejscu warto przywołać obserwację Lazarsfelda o różnicach pomię- dzy bezrobociem austriackim a amerykańskim. Wydaje się, że jego słowa zacho- wują istotność dla wszystkich uczestniczących w rozwiązywaniu problemu bezrobocia, badaczy, polityków i aktywistów społecznych w Polsce. Po czter- dziestu latach od opublikowania Die Arbeitslosen von Marienthal w przedmowie do wydania amerykańskiego Lazarsfeld (s. 40) napisał: „W Austrii, gdzie te stu- dia prowadzono, instytucjonalną odpowiedzią na masowe bezrobocie był zasiłek.
W Stanach Zjednoczonych zaś odpowiedzią taką była pomoc w poszukiwaniu pracy, WPA [Work Program Administration, agencja rządowa, która organizo- wała roboty publiczne – przypis mój LM]. Jakkolwiek również w tym kraju bez- robotny pracownik biedował, musiał jednak wykonywać jakieś zadanie. System zasiłków robi zeń nędzarza oraz lenia. Swoiste konsekwencje tego składnika bez- robocia, który polega na lenistwie, są prawdopodobnie najważniejszym aspektem naszego studium i zasługują na głębszy komentarz”.
Po trzydziestu sześciu latach od napisania tych zdań, zmieniły się formy go- spodarowania i narzędzia polityki społecznej w USA. Pozostał jednak nacisk na szukanie wszystkich możliwych rozwiązań dających zatrudnienie. Chodzi tu o hasło „from welfare to work” (praca zamiast zasiłku), które stało się znakiem rozpoznawczym reformy pomocy społecznej w połowie lat dziewięćdziesią- tych, różne programy aktywizacji zawodowej w ostatnich czterdziestu latach, ta- kie jak, na przykład WIN (Work Incentive Program), CETA (Comprehensive Employment and Training Act), DWP (Dislocated Worker Program) czy pro- gram prezydenta Clintona stworzenia ośmiu milionów miejsc pracy w ciągu
czterech lat oraz różne stanowe programy „workfare”, w których dostęp do świadczeń jest uzależniony od wykonywania pewnej formy społecznie użytecz- nie pracy. Innymi słowy, europejski i amerykański model radzenia sobie z pro- blemem bezrobocia różnią się pod względem pragmatyzmu i skłonności do opłacania bezrobotnym (w formie zasiłku) ich bezczynności („lenistwa” w języ- ku Lazarsfelda).
Wracając do badań Lazarsfeldów i Zeisla, należy stwierdzić, że miały charak- ter nowatorski, między innymi ze względu na zastosowanie technik badań, jak budżety domowe, konsumpcja podstawowych towarów, analizę czytelnictwa itp.
Fleck zwraca uwagę, że studium marienthalskie jest przykładem „badania przez działanie” (we współczesnej literaturze możemy spotkać takie równoznaczne określenia, jak: badanie w działaniu lub „action research”). Badacze organizowa- li różne akcje (na przykład kurs kroju, kurs gimnastyczny, akcja rozdawania odzie- ży w okresie zimy), które miały charakter interwencji w zbiorowość, była to szczególnego rodzaju praca socjalna w społeczności lokalnej.
Wątek polityczny badań opisanych w książce obejmuje ruch socjaldemokra- tyczny w Austrii. Marienthal przed likwidacją fabryki był ośrodkiem aktywnym, działało w nim wiele stowarzyszeń i organizacji społecznych oraz politycznych.
Wartości socjaldemokratyczne oraz pieniądze (badania w części finansowała wie- deńska Izba Pracy, chociaż głównym sponsorem badań była Fundacja Rockefel- lera) były siłami umożliwiającymi realizację programu badawczego. To właśnie jeden z liderów socjaldemokracji, Otto Bauer oburzył się, kiedy zespół Lazars- felda przedstawił mu plan badań nad „czasem wolnym” robotników i spowodo- wał, że podjęli oni całkiem inne zagadnienie: kryzys społeczny w uprzednio dobrze rozwijającej się osadzie przyfabrycznej, która zostaje „sparaliżowana” li- kwidacją jedynego zakładu pracy i masową bezczynnością zawodową.
Przejście od gospodarki planowej do wolnorynkowej w Polsce pokazało, że bezrobocie nie jest sprawą przeszłości, cechą charakterystyczną dla wcześniejsze- go etapu rozwoju kapitalizmu. Pomimo wielkiego postępu techniki, wzrostu do- brobytu, masowej produkcji dóbr i bogatej oferty usług, powiększenia obszaru zamożności społeczeństwa, powiększenia liczby badaczy i naukowców oraz rewo- lucji naukowej, pozostał problem zatrudnienia, dzielenie się pracą i wynagradza- nie za nią oraz niedostępności pracy dla wielu chętnych. Doświadczenie głębokiego i długotrwałego bezrobocia lat 1990–1994 oraz 1999–2003 ukazało znaczenie tematyki bezrobocia i zatrudnienia dla zrozumienia dynamiki przemian społeczeństwa polskiego. Ukazanie się polskiego wydania Bezrobotnych Marien- thalu pomoże w lepszym zrozumieniu tej problematyki.
Kwestia bezrobocia była omawiana w różnych pracach, przy czym charakte- rystyczna jest sezonowość zainteresowania socjologów tą problematyką. Książki i artykuły powstają w okresie wysokiego bezrobocia lub tuż po nim (ze względu na czas tworzenia i produkcji wydawniczej). Wtedy kiedy poziom bezrobocia był
niski, na przykład w latach wysokiego wzrostu gospodarczego w latach 1950–
1970 w krajach Zachodu i USA), to prace o bezrobociu należały do rzadkości.
(W Polsce w okresie państwowego socjalizmu – z oczywistych względów – bez- robocie nie było przedmiotem zainteresowania badaczy).
Książka została bardzo pięknie wydana. Na wewnętrznej stronie okładek zo- stał zamieszczony obraz dawnej fabryki i osady przyfabrycznej z okresu świetno- ści. Na zdjęciach na końcu tomu znajdują się z fotografie trójki badaczy z Marienthalu, dwa zdjęcia z epoki pokazujące stan „przed” i „po” zamknięciu fa- bryki, czyli robotników oraz bezrobotnych oraz trzy zdjęcia pokazujące współcze- sny wygląd osiedla (z 2004 roku). Zdjęcia te, wykonane przez redaktora tomu, pokazują współczesne, pozytywne oblicze osady wraz z tablicą z 2002 roku upa- miętniająca pionierów badań społecznych. W tekście znajduje się również strona tytułowa pierwszego wydania z 1933 roku. Przyjemne wizualne wrażenia robi także zewnętrzna okładka z logo Biblioteki Myśli Socjologicznej oraz takie deta- le, jak typ czcionki, nawiązujący do publikacji wydawanych w okresie przedwo- jennym czy zamieszczenie indeksu osób i indeksu rzeczowego na końcu książki.
Tłumaczenie jest bardzo dobre, sprawia, że teksty napisane dziesiątki lat temu są zrozumiałe, nie rażą anachronizmami.
Teksty Jahody, Lazarsfelda, Zeisla i Zawadzkiego zamieszczone w tomie prze- szły próbę czasu. Ponad trzy czwarte wieku upłynęło od ich publikacji, a są po- nownie wydawane, tłumaczone na inne języki, publikowane we fragmentach itp.
Ich znaczenie zostało dobrze scharakteryzowane przez Christiana Flecka z Uni- wersytetu w Grazu. Dla polskiego czytelnika fascynujące jest Posłowie Antonie- go Sułka. Jest to przykład detektywistycznej dociekliwości i historycznej pasji.
Świadczy o tym treść oraz przypisy, wskazujące na prace teraźniejsze i odległe oraz rekonstrukcję wydarzeń z przeszłości (kontaktów i spotkań między główny- mi aktorami, którzy pośrednio lub bezpośrednio byli zaangażowani w badania bezrobocia oraz ich wzajemnego intelektualnego oddziaływania).
Cały tom został pod każdym względem bardzo starannie opracowany. Stano- wi przykład trwania klasyki we współczesności, aktualności rzeczy zaprzeszłych, spotkania tradycji z dniem dzisiejszym. Dotyczy to zarówno samego zjawiska (bezrobocia), które pojawia się z destrukcyjną siłą w dobrze do tej pory prospe- rujących zbiorowościach (takich jak Marienthal w Austrii, Flint w Michigan, Murcki czy Ożarów), jak również wysiłków podejmowanych w celu jego zrozu- mienia i poszukiwania rozwiązań.
Literatura
Clague, Ewan i Webster Powell. 1933. Ten Thousand out of Work. Philadelphia:
University of Pennsylvania Press.
Elderton, Marion (red.). 1931. Case Studies of Unemployment. Compiled by the Unemployment Committee of the National Federation of Settlements. Phila- delphia: University of Pennsylvania Press.
Feather, Norman T. 1989. The Psychological Impact of Unemployment. New York: Springer-Verlag.
Ginsberg, Eli, Ethlel L. Ginsberg, Dorothy L. Lynn, Vickers Mildred L. 1943.
The Unemployed. I. Interpretation. II. Case Studies. New York: Harper.
Howe, Leo. 1990. Being Unemployed in Northern Ireland. An Ethnographic Stu- dy. Cambridge: Cambridge University Press.
Komarovsky, Mirra. 1940. The Unemployed Man and His Family – the Effect of Unemployment upon the Status of the Man in Fifty-nine Families. New York:
The Dryden Press, Inc.
Lazarsfeld, Paul F. 2007. Czterdzieści lat później. Przedmowa do wydania ame- rykańskiego. W: Marie Jahoda, Paul F. Lazarsfeld i Hans Zeisel. Bezrobotni Marienthalu. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Pamiętniki bezrobotnych. Reedycja publikacji Instytutu Gospodarstwa Społeczne- go z 1933. 1967. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne.
Sułek, Antoni. 1999. Lazarsfeld Paul Felix (hasło). W: Władysław Kwaśnie- wicz (red.). Encyklopedia socjologii. Tom 2 K-N. Warszawa: Oficyna Na- ukowa.
Schaufeli, Wilmar B. 1997. Youth unemployment and mental health: some Dutch findings. „Journal of Adolescence”, vol. 20, s. 281–292.
Urbanek, Peter. 1995. Sechs Jahrzehnte nach „Marienthal”. Eine geschichtliche Bilanz ueber Auswirkungen der Arbeitslosigkeit in einem Dorf in Nieder- -oesterreich. „Angewandte Sozialforschung”, Jg. 19, Heft 2.
Warr, Peter. 1987. Work, Unemployment, and Mental Health. Oxford: Clarendon Press.
Wight, Daniel. 1993. Workers not Wasters. Masculine Respectability, Consump- tion and Unemployment in Central Scotland: A Community Study. Edinburgh:
Edinburgh University Press.
Lucjan Miś
