R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E T . X X V I I , N r 2, W A R S Z A W A 1976
K R Y ST Y N A K O N E C K A -B ET L E Y , A D A M M A ZU R EK
BADANIA MIKROMORFOLOGICZNE ZWIETRZELIN RELIKTOWYCH WYTWORZONYCH Z WAPIENI OBSZARU GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH
I ICH OSŁONY
In sty tu t G leb ozn aw stw a i C hem ii R olnej A k a d em ii R olniczej w W arszaw ie
Zw ietrzeliny skał wapiennych typu terra rossa i terra fusca są typo w ym i utworami reliktowym i lub kopalnymi, które dość powszechnie spo tyka się w Górach Św iętokrzyskich i ich mezozoicznej osłonie. Pow sta wanie tych utworów wiąże się z oddziaływaniem złożonych zjawisk kra sowych na skały węglanowe różnych formacji geologicznych.
Na podstawie badań mikromorfologicznych podjęto w niniejszym opracowaniu próbę wyjaśnienia genezy i ustosunkowania się do wieku tych utworów. Do szczegółowego opracowania wytypow ano kilkanaście zwietrzelin typu terra rossa i terra fusca, których właściwości scharakte ryzowano w oddzielnej pracy [2]. Próbki pobrano do pudełek m etalowych według Kubieny przy równoczesnym zachowaniu naturalnej struktury oraz zorientowanego układu i wykonano z nich płytki cienkie metodą Kubieny i Altm üllera w modyfikacji K o w a l i ń s k i e g o i B o g d y [4]. Najciekawsze w yniki (tab. 1) przedstawiono, używając klasyfikacji stoso wanej przez B r e w e r a [1]. Ponadto wykonano 14 zdjęć z mikroskopu polaryzacyjnego (przy użyciu 1 nikola oraz nikoli skrzyżowanych).
B A D A N IA M IK RO M O RFO LOG ICZNE ZW IETR ZELIN
Na podstawie poprzednich badań chemicznych i rentgenograficznych, jak również wykonanej analizy mikromorfologicznej zw ietrzeliny zostały podzielone na dwie genetyczne grupy: te^ra rossa i terra fusca (tab. 1), niezależnie od rodzaju i wieku wapieni, z których się w ytw orzyły. Zw ie trzeliny typu terra rossa zawierają niewielką domieszkę szkieletu m ine ralnego o ubogim składzie (kwarc, skalenie, m inerały nieprzezroczyste). Zasadniczą masę tego utworu stanowi substancja ilasta złożona głównie
T a b e l a 1
W ła ś c iw o ś c i n ik r o m o r f o lo g ic z n e b adanych z w i e t r z e l i n .M icro m o rp h o lo g ica l p r o p e r t i e s of. th e w e a t h e r in g w a s t e s i n v e s t i g a t e d
M ie js c o w o ś ć L o c a l i t y S z k i e l e t - S k e le t o n S tr u k tu r a plazm y Plasm a s t r u c t u r e V/olne p r z e s t r z e n i e F r e e s p a c e к S u b s ta n c ja o r g a n ic z na O r g a n ic m atт е r £ £ * e g a t y i n c - »70 tw o ry A g g r e g a t e s and new f o r m a t io n s P r o p o r c je P r o p o r t io n s Ту p z.vio t r z s l i n y Vi'e a t he r in g :: i; с 1 2 3 4 5 6 7 8 K a d z ie ln ia n i e l i c z n e z ia r n a k<var- cu i s k a l e n i o ra z m i n e r a łó w n ie p r z e z r o c z y s t y c h few g r a i n s o f q u a r tz and f e l s p a r s a s w e l l a s opaque m in e r a ls f lu id a ln a ,l a m i n o w a n a , b r unr. t no с z e rwona f l u i d a l , la m in a t e d , b ró w n is h - r ; d s z c z e l i n y / p l a n e s / с г а с к з / p l a n e s / drobna r o z p r o sz o n a s u b s t a n c j a f i n e d is p e r r o d sub s t a n c e s w tó rn e w ęg la n y w p orach se c o n d a r y c a r b o n a t e s i n p o r e s p i > V > sk t e r r a r o s s a , z w ie t r z ę l i n a w a p ie n i d ew o ń sk ich r y s ,1 a ,b t e r r a r o ''s n ,\v - a t - herin.K v/л.:te c f D ev o n ia n l i m e s t o re s ‘ i* ir ; .la ,b Górno n i e l i c z n e z ia r n a kwar c u , s k a l e n i , h y d r o ; ' •: i m in era łó y / n ie p rze u r o czy _• t y c h fe w g r a i n e o f q u a r t z , f e l s p a r r j , h y dron.ioas and opaque m in e r a is f l u i d a l n a , '••?.rn.irowa- r.a., b r ur. • t ; j a e rv/ona, v o s e p ic i s lc e l s e p i c pomarańczowa f l u i d a l , la m in a t e d , b r оw nish ~ r e d , vo s e - p ic and a k e l c s p i c , o ra n g e j .w . a s a b ove j . w . a s above -p i > V > зк t e r r a т о г д а ,z w ie t r z ę l i n a л-a p ie r .i d ew o ń sk ich r y s .^ a ,b t e r r a г о в е я ,w e a t h e r i n g wa:j.;e o f D e v o n ia n lim e s t o n e s F ig * 2 a ,b J a b ło n ic a n ie w ie lk a don ie e z ka k w a r c u ,nk a le n i i g la u - k o n itu l i t t l e a d m ix tu re c f q u a r t z , f e l s p a r s and g la u c o n it e
f l u i d a l n a , lam inow a na , pomarańczo-,vo- b ru n a tn a f 3u id a 1 j la m in a te û , o r a n g e -b r с v/n s z c z e l i n y , pory ow a ln e / p l a n e s ,i ü 3 - t a v u g h / с r a c k e , o v a l p o r e я / p l a - геэ,г.о 1 ;а - v u g h / j .W. a s ab ove n ie r e g u la r n e a g r e r a t y man- ß a n o w o - z e la - z i s t e i r r e g u l a r man- g a n e & e -fe r r u - g in e o u s a g g r e g a t e s p i > V > sk t e r r a r o s s a . z v / i e - t r z e ] in a v/apic vii t r :: о с i o r : : ę d o wy ch r y s « З а ,u t e r r a r o s n ą vw e a t- h-:; r i n g w a ste o_ T e r t ia r y l i m e s t o n e s F i g . З а ,b S uchow ola n i e l i c z n e z ia r n a kwar
cu i s k a l e n i few g r a i n s o f q u a r tz
and f e i s t a r s
f lu id a ln a ,la m in o w a n a , pom arańczo wo- b r ur.a t n a , s p о r a y с z - n ie v o s e p ic f l u i d a , la m in a t e d , b r o w n ,s p o r a d ic a l ly v o s e p ic s z c z e l i n y i / p la n e it / c r a c k s / p l a n e s / s k u p ie n ia amor - f i o s r a j s u b s t a n c j i , s łr b o r o z ł o żone tk a n k i r o ś l i n n e c o n g lo m e r a te s c f ai;:orphic s ub ij t г; с e , wa a k ly de - com posed p la n t t i s s u e s . i ro zm y te a g r e g a t y p r ó c h n ic z - n о ~ ni a n g ?, n с .vo - i s l a z i s t 5 v/ar’K-d o u t h u - r.: Lc-;:vmgane s e - rl'c v r u g iiw ouo Ł. j g r e :~at.; в p i > V > s k t e r r a r o s s a , z w i e t r z e l i n a w a p ie n i t r z e c io r z ę d o w y c h t e r r a r ó c o a ,w e a t h e r i n g w a ste o f t e r t i a r y l i m e s t o n e s K . K o n e c k a -B e tl e y , A . M a z u r e k
cd. tabeli 1 1 2 3 4 r: 6 7 8 W ie r z b ie k w a r c, o r t o k l? .z ,n :ik ro - k l i n , p ł a c i o r l a z y , c h a l c e d o n , okruch;/ ^ ku ł m j- t a m o r f ic s n y c ii q u a r t z 5o r t h o c l a r e , n .i- c r o c l i n o s , p l a g i o e l a o e s , c ł ia lc e d c t '? , fra g m en ta o i me i-amor p h ic госк з f l u i d a l n a , b r u n a t n o - cz c iv /o n a e k e l - v o s e - p i* f l u i d a l , b r o w n i s h - i'2d , s k e l - v o s e p i c s z c z e l i n y , p o ry n ie r o g u - l a m e / p l a n t e o r t h o v u g h / c r a c k s , i r r e g u la r p o r e s / p l a n e s , o r t h o v u g h / fr a g m e n ty k o r z e n i , o - bok s i I n ig z h u m if i- kowana m b y t a n c j a r o ś l i n n a , drobna r o z p r o r z o n a sub - s t a n c j a f r a g m e n ts o f r o c k s , n ea r b y s t r o n g l y hu m i f i e d p la n t b u lk , f i n e d is p e r s e d su b s t a n c e a g r e g a t y p r ó c h - n ic z n o - m in e r a i ne hum ic m in e r a ls a g g r e g a t e s p i > sk > V t e r r a r o s s a , z w i e t r z e l i n a w a p ie n i t r ia s o w y c h r y s . 4 a , b t e r r a ro s3 Q , w e a t h e r in g w a ste o f T r i a s s i c l i m e s to n e s F i g . 4 a , b J a b ło n ic a d o b r ze o b to c z o n o z i a r na k w arcu , s k a ' l s i i i , am- I i b o l i , g r a n a t ó v , hy<} r o ln ik ,e p id o t u , cy rk o n u , fr a g m e n ty s k 3 ł .7ieta~ m o .:fic z n y c h w e l l ro u n d ed g r a in o o f q u a r t z , f e l s p a r s , a m p h ib o le s , g a r n e t s , h y d r o n i c a s , e p i d o t e , z i r c o n ,f r a g m e n t s o f în eta m o rp h ic r o c k s s k e l - v o s e p i c , l a t t i ce p i c , b r u ń a tn o -ż ó ł - t a , z a c i e k i w odoro tle n k ó w ż e l a z a i manganu n k e l- v o s e p ic ., l a t t i - s e p i с , b r ovmi é h - y e l l o w , i n f i l t r â t e s o f ir o n h y d r o x id e s and m an ganese dużo w y d łu ż o ne n ie .те g? i - la r n e d robne k a n a ły i k ana l i k i w p la z m ie /o r t h o v u g h , channelß/ la r g e e lo n g a - te d ,a r .g u la r t i n y c h a n n e ls and c a p i l l a r e s i n p lasm a /o r t h o v u g h c h a n n e l s / f r a g n e n t y k o r z e n i r o ś li n n y c h ,d r o b n a r o z p r o s z o n a su b s t a n c j a fr a g m e n ts o f p la n t r o o t s , f i n e d i s p e r s e d s u b s t a n c e d rob ne к о п к г э - c j e ż e l a z i s t e t i n y f e r r u g i - n e o u s c o n c r e t i o n s sk > V > pi t e r r a f u s c a , z w i e - t r z e i i n a w a p ie n i t r z e c io r z ę d o w y c h r y з .5 а ,Ъ terra fasca, weathering waste of Tertiary li mestone ?ig. 5a, b Górno k w a r c , s k a l e n i e ,h y d r o - m i k i , cy r k o n i in n e q u a r t z , f e l s p a r s , h y - d r o m i c a s , z i v c o n , e t c . v o 3 e p ic , s k e ls o ^ o z i f l u i d a l n a biu- i i a t n o - ż ó ł t a v o s o p i c , s k e l s e p i c and i l u i d a l b r o </ni sh-уз 11 o w p ory n i e r e g u l a r n e , k a n a ły /o r t h o v u g h , c h a n n e l s / i r r e g u l a r po res, c h a n n e ls /o r t h o v u g h c h a n n e l s / s i l n i e r o z ło ż o n e t k a n k i r o ś l i n n e , drobna r o z p r o s z o n a s u b s t a n c j a s t r o n g l y decom posed p la n t t i s s u e s , f i n e d i s p e r s e d s u b s t a n c e a g r e g a t y kwar- c o w o - p r o c h n ic c - n o - glaste q u a r t z - h u m ic - c l a ye y a g g r e g a t e s зк > pi > V t e r r a f u s c a , z w i e t r z e l i n a w a p ie n i d ew o ń sk ich r y s . 6 a , b t e r r a f u 3 c a , \vc : \ t he r in g V7a s t e o f D ev o n ia n l i - me-st с л е з ? i g . 6 a , b Iłża z i a r n a îr.varcu, s k a l e n i , aai:C i b o l i » g ra n a t û-.v, j e p id o t u i i n . » f r a g - j monfcy s k a ł metar/ior- f ic z n y c h g r a i n s o f q u a r t z , f vj .13 pa r s , ал pli i o о la s , g a r n e t s , e p i d o t e , ete<■, f r a g m e n ts o f m eta - m o rp h ic rockfj 1s k e l s e p i c i v o s o - [ p ic , ü a t t i s e p i c , ! b r u n a tn o ż ó łta s k e l s e p i c and v o se pic,l a t t i s e p i c , b r o wn i e h - y e 1 1 ow j . w . as above •irobn.-i rozproszona substancja f i n e d i s p e r s e d su b - s t anco j . w . as abovo sk ? V ? pi L terra fur?ca,r-:wie- li.aa v/apieui j u r a j s k i c h r y s . 7 a , b terra fi\c-.ï., we a t ho ring waste of Jurassic li- ir.c-f. tones Fig,7a.b M ik r o m o r fo lo g ia z w ie tr z e lin r e lik to w y c h z w a p ie n i
102 K. K onecka-Betley, A. Mazurek
z kaolinitu, getytu, illitu, gibsytu, hem atytu oraz innych minerałów w y soko dyspresyjnych, jak również bezpostaciowych wodorotlenków żelaza. W badanych zwietrzelinach substancja ilasta o charakterze ,,plazm y” ma strukturę fluidalną i laminowaną (rys. 1), która mogła powstać dzięki
R ys. 1. K ad zieln ia. Z w ietrzelin a typ u terra rossa. S iln ie la m in o w a n a plazm a o str u k turze flu id a ln ej. W idoczny sek to ro w y sch em at w y g a sza n ia św iatła. P o w ięk szen ie 45X
a — 1 n ik o l, b — n ik o le X
K ad zieln ia. W eath erin g m a teria l of the terra rossa type. S tron gly lam in ated plasm a w ith a flu id a l structure. A sectoved lig h t ex tin ctio n pattern is v isib le. E n largem en t
45 X
a — 1 n ic o l, b — X n i c o l s
silnej skłonności iłu do przemieszczenia w czasie tworzenia się zw ietrze liny [5]. Sporadyczną obecność plazmy vo-skelsepic należy wiązać z od działywaniem młodszych, być może nawet współczesnych procesów
gle-M ikromorfologia zwietrzelin reliktowych z wapieni 103
botwórczych. Wolne przestrzenie w terra rossa stanowią głównie szcze liny powstałe w procesie zmian wilgotnościowych w uformowanej zw ie- trzelinie. Niektóre z nich są aktualnie penetrowane przez korzenie. Zw ie- trzelinę terra rossa charakteryzują następujące proporcje:
R ys. 2. Górno. Z w ietrzelin a typ u terra rossa. P orozryw an a na k a n cia ste fragm en ty
plazm a w yk azu jąca sek to ro w y sch em at w y g a sza n ia św ia tła . P o w ięk szen ie 4 5X
a — 1 n ik o l, b — n ik o le X
Górno. W eath erin g m a teria l of th e terra rossa. P lasm a fa u lted into angular fragm en ts, sh o w in g a sectoved lig h t ex tin ctio n pattern. E n largem en t 4 5 X
a — 1 n ico l, b — X n ic o ls
plazma > wolne przestrzeni e > szkielet m ineralny
Zw ietrzeliny te wykazują w płytkach cienkich znaczne zróżnicowanie barwne substancji ilastej i plazmy. W terra rossa z Kadzielni (rys. 1) i Górna (rys. 2) (wapienie dewońskie) oraz Wierzbia (rys. 4) (wapienie
104 К- K onecka-Betley, A. Mazurek
triasowe) dominuje barwa brunatnoczerwona, w próbkach zaś z Jabłoni- cy (rys. 3) i Suchowoli (wapienie trzeciorzędowe) pomarańczowobrunatna. Świadczy to o różnym stopniu dehydratacji minerałów^ żelaza w tych
Rys. 3. Jabłonica. Z w ietrzelin a typ u terra rossa. P lazm a o flu id a ln ej strukturze. P o w ięk szen ie 45 X
a — 1 n ik o l, b — n ik o le X
Jabłonica. W eath erin g m aterial of the terra rossa type. P lasm a w ith a flu id a l
structure. E n largem en t 4 5 X
a — 1 n ico l, b — X n ic o ls
utworach. W strukturze terra rossa z Kadzielni i Górna obserwuje się ponadto sektorowy schemat wygaszania światła spowodowany przez po rozrywanie plazmy na drobne kanciaste fragm enty (rys. 2). Należy to
M ikromorfologia zwietrzelin reliktowych z wapieni 105
wiązać z silnym przeobrażeniem mechanicznym materiału prawdopodob nie w warunkach peryglacjalnych.
Drugą grupę zwietrzelin typu terra fusca charakteryzują odmienne
R ys. 4. W ierzbie. Z w ietrzlin a typ u terra rossa o ch arakterze p rzejściow ym do terra fusca. Obok flu id a ln ej plazm y plazm a o stru k tu rze sk elsep ic. P o w ięk szen ie 45 X
a — 1 n ik o l, b — n ik o le X
W ierzbie. W eathering m aterial of the terra rossa typ e w ith the in term etia d l ch a racter to terra fusca. B esid e flu id a l plasm a, th at of sk elsep ic structure. E n largem en t
45 X
a — 1 n ico l, b — X n ic o ls
właściw ości mikromorfologiczne. Przeważa w nich szkielet minerałów detrytycznych, jak kwarc, skalenie, amfibole, hydromiki, granaty, cyrkon i inne, oraz fragm enty skał metamorficznych. Stopień obtoczenia i w
y-106 K - K onecka-Betley, A. Mazurek
sortowania ziarn jest średni (rys. 5). Pochodzenie tak znacznych ilości szkieletu mineralnego jest najprawdopodobniej mechaniczne, gdyż zw ie- trzeliny te z reguły zalegają pod pokrywą utworów czwartorzędowych. Struktury plazmy vosepic z Iłży (rys. 7) i skelsepic z Górna (rys. 6) upo
dabniają terra fuse a do poziomów (ß t) gleb płowych oraz lattisepic do poziomów (В) gleb brunatnych. Niekiedy spotyka się plazmę fluidalną bez laminacji (Górno). Zwietrzelina ta wykazuje przeważnie barwę bru- natnożółtą. W Jabłonicy napotkano zacieki koloidalnych wodorotlenków
Rys. 5. Jabłonica. Z w ietrzelin a typ u terra fusca. P lazm a v o -sk elsep ic. Z naczna do-
' m ieszka m ateriału d etrytyczn ego. P o w ięk szen ie 4 5 X
n — 1 n ik o l, fc> — n ik o le X
Jabłonica. W eath erin g m aterial of th e terra fu sca type. P la sm a v o -sk elsep ic. A con sid erab le ad m ixtu re of d etrital m aterial. E n largem en t 45 X
M ikromorfologia zwietrzelin reliktowych z wapieni 1 0 7
manganu. Wolne przestrzenie w masie utworu stanowią pory o nieregu larnych kształtach i system y kanalików niejednokrotnie w ysłanych plaz mą. Proporcje w typowych terra fusca układają się według schematu:
szkielet > plazma > wolne przestrzenie
Wśród badanych zwietrzelin napotkano również ogniwa pośrednie między omówionymi typami. Terra rossa z Wierzbia zawiera znaczną domieszkę szkieletu (rys. 4), lecz właściwości substancji ilastej nie przemawiają za zaliczeniem jej do terra fusca. Z kolei w terra fusca z Górna obserwuje się znaczne nagromadzenie plazmy fluidalnej, jednak o cechach typowych dla tej zwietrzeliny. W niektórych próbkach terra rossa (Suchowola, Wierzbie) oraz terra fusca (Jabłonica, Górno) stwierdzono obecność frag m entów słabo rozłożonych korzeni, co świadczy o nakładaniu się w spół czesnych procesów glebotwórczych na zw ietrzeliny wytworzone we w cześ niejszych okresach geologicznych.
D Y S K U S JA W Y NIK Ó W
Zwietrzelina typu terra rossa i terra fusca są produktami intensyw nego wietrzenia skał w ęglanowych w różnych warunkach klim atycznych. Według M ü c k e n h a u s e n a [8] terra rossa tworzy się w warunkach
klim atu suchego i ciepłego o dużych kontrastach termicznych, ekspozycji południowej lub na wierzchołkach wzgórz. Skały m acierzyste, z których powstaje zwietrzelina, są na ogół ubogie w ił. Geneza terra fusca zwią zana jest według tego autora z panowaniem klim atu zimnego, w ilgotne go, w terenach o ekspozycji północnej, w depresjach oraz niższych par tiach skłonów. Skały m acierzyste dla tych utworów są przeważnie wzbo gacone w ił. Autor ten widzi m ożliwość powstawania terra rossa, jak i terra fusca z tych samych skał węglanow ych w różnych wiekowo okre sach. Pogląd o dominującym w pływ ie skały macierzystej na w ytworzenie się danego typu zw ietrzeliny w ysuw a L e s z c z y ń s k a [6], jednak ni
niejsze badania tego nie potwierdziły.
Przeanalizowano zw ietrzeliny wytworzone z wapieni dewońskich (Ka- dzielnia, Górno) jurajskich (Iłża), trzeciorzędowych (Jabłonica i Sucho wola) oraz triasowych (Wierzbie). Wiek om awianych zwietrzelin musi być więc m łodszy od wieku skały, z której się w ytw orzyły. Sytuacja paleo- geograficzna i warunki klim atyczne sprzyjające tworzeniu się na terenie Gór Św iętokrzyskich omawianych zwietrzelin w ystępow ały najprawdopo- doboniej na przełomie permu i triasu [3], przed transgresją górnokredową [10], V/ trzeciorzędzie [7] i ewentualnie w okresach interglacjalnych [9]. Wapienie z Kadzielni i Górna podlegały procesom krasowienia już w okre sach permu i triasu, co wiąże się równocześnie z powstawaniem zwietrze liny odwapnionej, powstałej w w yniku korozji powierzchniowej tych skał. Należy również pamiętać, że najstarsze zw ietrzeliny m ogły ulec i ulega ły niszczeniu i przemieszczaniu do podnóża zboczy. W następnych
okre-108 K. K onecka-Betley, A. Mazurek
sach sprzyjających powstawaniu krasu na tych samych skałach powstały nowe zwietrzeliny, które m ogły być produktem klim atu gorącego lub chłodnego i które m ogły w ypełnić stare leje krasowe. Najstarsze formy krasowe z Kadzielni datowane są fauną dolnotriasowych płazów
(Labi-R ys. 6. Górno. Z w ietrzelin a typ u terra fusca. P lazm a typ u sk e l-v o la ttise p ic . P o
w ię k sz e n ie 45 X
a — 1 n ik o l, b — n ik o le X
Górno. W eathering m a teria l of the terra fusca type. P lasm a sk e l-v o la ttis e p ic type. E n largem en t 45 X
a — 1 n ico l, b — X n ic o ls
ryntodonta). D yskusyjny jest natomiast wiek w ypełnień tych form zw ie- trzeliną. Może być on równowiekowy z powstawaniem lejów, jak i znacz nie młodszy, najprawdopodobniej trzeciorzędowy.
M ikromorfologia zwietrzelin reliktowych z wapieni 109
Zw ietrzeliny typu terra rossa wytworzone z wapieni mioceńskich pow stały zapewne w trzeciorzędzie (Jabłonica, Suchowola). Pozostałe zw ietrzeliny typu terra fusca niezależnie od wieku wapieni w ytw orzyły się znacznie później w okresach integracjalnych czwartorzędu.
Fys. 7. Iłża. Z w ietrzelin a typ u terra fusca. Z aciek i plazm y vosepic. P o w ięk szen ie 45 X
a — 1 n ik o l, b — n ik o le X
Iłża. W eathering m aterial of the terra fusca type. In filtra tes of v osep ic plasm a. E nlargem ent 45 X
a — 1 n ik o l, b — X n ico ls
Za okres najbardziej sprzyjający tworzeniu się na terenie Czech terra rossa S m o l i k o v a [1 1] uważa trzeciorzęd, zaś dla terra fusca —
czwartorzędowe integracjały. Badania zwietrzelin wytworzonych z w a pieni jurajskich wykonane na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej
110 K. K onecka-Betley, A. Mazurek
przez M o s s o c z e g o [7] udokumentowane niejednokrotnie analizami faunistycznym i w ykazały, że terra rossa mogła powstawać w miocenie (helwet, torton) i pliocenie, zaś zw ietrzeliny o typie terra fusca — w m io cenie, a głównie w preglacjale. Wydaje się, że typ zw ietrzeliny w zba danych próbkach nie jest ściśle związany z w iekiem i składem petrogra ficznym skały wapiennej, zależy on głównie od warunków klim atycz nych i paleogeografii badanego obszaru, jak również innych dotąd nie znanych czynników. Terra rossa, która jest produktem krasu powierzch niowego, łatwo ulega zmywom erozyjnym i zachowuje się głównie w le jach i kociołkach krasowych. Terra jusca występuje na znacznie w ięk szych obszarach i z reguły zalega pod pokrywą różnych utworów czwar torzędowych. Znaczna domieszka szkieletu w całej miąższości zwietrze- lin, jak również brak zjawisk rubifikacji wskazują, że ewalucja wapieni i procesy korozji zachodziły pod płaszczem osadów pokrywowych, a więc przemawiają za ich genezę w pleistocenie.
W N IO SK I
Na podstawie przeprowadzonych badań i pewnych analogii z Jurą Krakowsko-Częstochowską można wyciągnąć następujące wnioski:
1. Zwietrzeliny typu terra rossa m ogły tworzyć się w dwóch okre sach: w trzeciorzędzie — w pliocenie (Jabłonica, Suchowola) i prawdopo dobnie wcześniej (perm-trias) ze względu na zaawansowany stopień de- hydratacji minerałów i specyficzną strukturę plazmy (Kadzielnia, Gór no). Zwietrzeliny starsze m ogły ulec ponownemu przekształceniu w trze ciorzędzie w miocenie (helwet), w czasie panowania na omawianym te renie klimatu pustynnego.
2. Terra fusca z Iłży, Jabłonicy i Górna w ytw orzyła się najprawdo
podobniej w interglacjałach w klimacie chłodnym i w ilgotnym pod po krywą utworów allochtonicznych — czwartorzędowych, które później zostały częściowo zerodowane.
3. Zwietrzeliny te mają charakter poligenetyczny ze względu na na kładanie się wtórnych procesów geologiczno-glebowych, np. zjawisk mro zowych, domieszek materiału czwartorzędowego, działania roślinności.
4. W przeprowadzonych badaniach nie zaznaczył się w pływ wieku
skał węglanowych na tworzenie się wyróżnionych typów zwietrzelin. Na tomiast najbardziej zaznaczył się w pływ klim atu zarówno na pow staw a nie terra rossa, jak i terra jusca niezależnie od wieku i pochodzenia geo logicznego skały wapiennej.
L IT ER A TU R A
[1] B r e w e r R.: Fabric and m in era l a n a ly sis of soil. John W iley, N ew Y ork 1964, s. 470.
M ikromorfologia zwietrzelin reliktowych z wapieni 11 1
na obszarze Gór Ś w ięto k rzy sk ich i ich dorzeżenia. Rocz. glebozn. w tym z e szy cie str. 49.
[3] K o t a ń s k i Z.: P rzew od n ik geologiczn y po G órach Ś w ięto k rzy sk ich . W ar szaw a 1959, s. 447.
[4] К o w a 1 i ń s к i S., B o g d a A.: P rzyd atn ość p olsk ich ży w ic sy n te ty c z n y c h
do sporządzania m ik rosk op ow ych sz lifó w gleb. Rocz. glebozn. 16, 1966, 327— —356.
[5] K u b i e n a W.: B estim m u n g sb u ch und S y stem a tic der B oden Europas. F..
E nke V erlag, S tu ttgart 1950, s. 392.
{6] L e s z c z y ń s k a E.: G leby ty p u czerw on oziem n ego i ręd zin y ju rajsk ie. Rocz. N auk roi. Ser. D, 120, 1966, 128.
[7] M o s s o c z y Z.: Z agad n ien ie w iek u ja sk iń północnej Jury K ra k o w sk o -W ie lu ń sk iej. S p eleologia, 1, 1963, 4, 201— 210.
,[8] M ü c k e n h a u s e n E.: T he fo s sil so ils (paleosols) of C entral E urope. A n n ales de E dafologia y A grobiologia, M adryt 1973, 32, 1—2, 1— 20.
[9] R ó ż y c k i S. Zb.: P rzy czy n k i do zn ajom ości krasu P olsk i. I kras O poczyński. P rzegląd geol. 20, 1946, 107— 127.
[10] R ó ż y c k i S. Z.: P le jsto c e n P o lsk i Środ k ow ej. PW N, W arszaw a 1967, s. 251. [11] S m o l i к o v a L.: S tra ty g ra p h ica l sig n ifica n ce of T errae C alcis soils. IN Q U A .
A b stract of P apers, Łódź 1961, s. 34—35. K. К О Н Е Ц К А - Е Е Т Л Е Й , A. М А З У Р Е К М ИКРО М О РФ О ЛОГИ ЧЕСКО Е И С С ЛЕДО ВАН И Е РЕ Л И К Т О В Ы Х ВЫ ВЕТРЕЛ ОС ТЕЙ О Б Р А ЗО В А Н Н Ы Х И З И ЗВ Е С Т Н Я К О В Н А Т Е Р Р И Т О РИ И - С В Е Н Т О К Ш И С К И Х ГОР И И Х О К Р А И Н И нститут почвоведения и агрохимии, С ельск охозя й ствен н ая академ ия в В арш аве Р е з ю м е В ы ветрелости и зв естн як ов ы х пород вы ступаю т на территории С вентокш ис- к и х Гор и и х окраин. И спы ты вались вы ветрелости типа t e r r a ro ssa и te r r a fu sca образовавш иеся из известняков различного геологического возраста. П ол ьзуя сь методом м икром орф ологического ан али за сделана попы тка вы ясне ния ген ези са и возраста эти х образований. K. K O N E C K A - B E T L E Y , A. M A Z U R E K
M ICRO M ORPHOLO GICAL IN V E ST IG A T IO N S OF RELIC W EATH ER IN G M A TE R IA L S DEV ELO PED FROM LIM ESTO N ES OF THE ŚW IĘTO K RZYSK IE.
M O U N T A IN S A N D THEIR M A N TL E
D ep artm en t of S o il Science and A gricu ltu ral C hem istry, A gricu ltu ral U n iv ersity of W arsaw
S u m m a r y
* W eath erin g m a teria ls of calcareous rocks occur over th e territory of Ś w ię to
the-112 K. K onecka-Betley, A. Mazurek
te r r a rossa and te r r a fu sca type, d evelop ed from lim esto n es of d ifferen t geo lo g ica l
age, w ere in v estig a ted . W hile using the m ethod of m icrom orp h ological an alysis, an attem p t of ex p la n a tio n of th e g en esis and age of th ese form ation s has been u n d ertaken.
D o c . d r h a b . K r y s t y n a K o n e c k a - B e t l e y
I n s t y t u t G l e b o z n a w s t w a i C h e m i i R o l n e j A R W a r s z a w a , ul. R a k o w i e c k a 26
