Gleby karpackie piaskowcowe

(1)

J. LAZAR

GLEBY KARPACKIE PIASKOWCOWE

Gleby utworzone z piaskowców istebniańskich Karpat Śląskich

(Z Zakładu Gleboznawstwa W. S. R. w Olsztynie)

Zadaniem tej pracy jest zbadanie procesów glebotwórczych, usta lenie stadiów ewolucyjnych, sposobu zalegania i system atyki gleb wy kształconych na piaskowcach Beskidu Śląskiego, a w szerszym ujęciu n a szych K arpat.

Jako pierwsze opracowałem gleby na piaskowcach istebniańskich. Do zbadania tych gleb w ybrałem teren ich największego występowania t.j. Istebnę i Wisłę w Beskidzie Śląskim. Piaskowce istebniańskie w ystę pu ją w strefie zewnętrznej K arpat Zachodnich, przede wszystkim w K ar patach Śląskich. W m iarę posuwania się ku wschodowi tracą one na miąż szości i znaczeniu ustępując miejsca facji inoceramowej. W K arpatach Środkowych noszą one nazwę piaskowców czarnorzeckich. W ietrzeliny tych piaskowców są najbardziej podatne na działanie czynników klim ato- fy togenicznych (różno-gruboziarniste, kwarcowo-piaszczyste) i dlatego w morfologii ich profilów można najlepiej studiować procesy glebotwór- cze kształtujące gleby piaskowcowe, ich nasilenie oraz wpływ czynników glebotwórczych na sposób wykształcenia i rozmieszczenia poszczególnych stadiów ewolucyjnych i form glebowych. Pokryw ę glebową powiązałem ze skałą macierzystą, topografią i z innym i czynnikami glebotwórczymi celem zbadania ich wpływu na sposób wykształcenia gleb piaskowco wych. Badania moje przeprowadziłem na glebach leśnych, darniowych i upraw nych, uwzględniając przy tym stosunki fytosocjologiczne.

C h a r a k t e r y s t y к a o g ó l n a t e r e n u .

F i z j o g r a f i a t e r e n u . Obszar badany stanowi teren śred- niogórski (400— 1200 m); przew ażają spadki pochyłe i strome.

S t o s u n k i h y d r o g r a f i c z n e . Zbadany teren należy do zlewiska Wisły i w ykazuje dobry n aturalny drenarz.

(2)

Gleby karpackie piaskowcowe 113

K l i m a t . Średnia roczna tem peratura wynosi 6,3°C a średnia roczna ilość opadów 1181 mm. W skaźnik opadowy Langa wynosi 187,4 (klim at humidowy). P artie szczytowe i wyższe nastokowe w ykazują such szy klim at glebowy. Powodem tego jest grubszy skład mechaniczny, sil ny powierzchniowy i wgłębny spływ wody w dół stoku, silne w iatry, słabsze okrycie gleby roślinnością oraz większa insolacja i większy nie

dosyt powietrza.

G e o l o g i a t e r e n u . Teren ten został pofałdowany w późnym oligocenie. Jak w ynika z mapy geologicznej (3) część górzystą Beskidu Śląskiego stanowi płaszczowina Godulska. Seria stratygraficzna płasz- czowiny Cieszyńskiej (pogórze Beskidu) i Godulskiej posiada utw ory wszystkich pięter kredy i paleogenu. Przy charakterystyce skał zwrócono szczególną uwagę na cechy petrograficzne tj. skład m ineralny, charakter lepiszcza, stru k tu rę i teksturę, bowiem te cechy posiadają z punktu wi dzenia glebotwórczego największe znaczenie. Tektonika i stratygrafia są mniej ważne.

W a r s t w y i s t e b n i a ń s k i e . Zbadane gleby w ytw orzyły się na piaskowcach istebniańskich, należących do w arstw istebniańskich, któ re dzielą się na dolne i górne. W arstw y istebniańskie dolne składają się głównie z piaskowców i podrzędnych w kładek łupków i licznych socze wek zlepieńców. Skład m ineralny piaskowców: przeźroczysty kwarc, skaolinizowany jasny skaleń, mika; spoiwo ilaste; stru k tu ra (wielkość ziaren) rozmaita, od bardzo drobno przez średnio ziarnistą do zlepieńców. Barwa świeżego przełomu jest jasna, sinawo-szara, po zw ietrzeniu biała wa z rdzaw ym i plamami. Tekstura jest cienko lub grubo ławicowa (do kilku m grubości). Ławice przedzielone są cienkimi w kładkam i łupków piaszczystych, natom iast łupki ilaste tw orzą grube w trącenia rozdziela jące zespoły piaskowców z łupkam i piaszczystymi. Skład m ineralny zle pieńców: dobrze otoczone ziarna mlecznego kw arcu — akcesorycznie lidyt, ciemny rogowiec. W ietrzejąc rozsypują się na żwirek. Otoczaki skał pra- karpackich w ystępują dość rzadko wśród łupków piaszczystych (granity,

gnejsy, kwarzec — dość dużych rozmiarów). C harakterystyczną cechą

w arstw istebniańskich to biały skaolinizowany skaleń. Największe ziarna skalenia posiadają gruboziarniste piaskowce i drobne zlepieńce. Mika nie zawsze występuje. W arstw y istebniańskie górne składają się z komplek sów ciemnych łupków, w których tkw ią soczewki piaskowców i zlepień ców. Seria ta składa się z dwóch poziomów łupków ilastych istebniań skich (górnego i dolnego) rozdzielonych serią piaskowcowo-zlepieńcową. S t o s u n k i f i t o c e n o l o g i c z n e (fitosocjologiczne). P ier w otnym zespołem płaszczowiny Godulskiej jest Fagetum Carpaticum . Ze spół ten uległ już dzisiaj bardzo silnem u przetrzebieniu ustępując miejsca

(3)

114 J. Lazar

antropogenicznemu Piceetum ex., Pinetum , Fagetum carp. + Pic. ex., N ardetum itp. Największą przestrzeń zajm ują iglaste lasy, szczególnie św ier kowe. Na pastw iskach górskich (przede wszystkim p artie szczytowe) nie będących w kulturze, w ystępuje praw ie wyłącznie Nardetum .

O p i s i d e f i n i c j a t y p o w y c h u t w o r ó w g l e b o w y c h . B a r a n i a — szczyt, 1214 m, płd. zach., spadki lekkie. (Ryc. 5).

Profil 800 — Ao—O— 10 cm, darniowo-próchniczny, silnie przeroś- nięty korzeniami, z ciemną nieco storfiałą próchnicą i detrytusem zbut wiałych „zwęglonych“, gałązek.

A2 10—20 cm, grubo kam ienisty, z m ałą ilością piasku słabo glinia

stego, brudno jasny.

В 25—45 cm, kawowy, grubo kam ienisty, z m ałą ilością piasku gli niastego mocnego. Kamienie są powleczone brunatnym i żelazami żelazisto próchnicznymi, są dość kruche i silnie zwietrzałe.

С gruby rumosz *) szczytowy z małą ilością drobnych zwietrzelin. Dwa dni po deszczu występował poziom wód gruntow ych na głębokości 40 cm.

Określenie: gleba „torf.iasto bielicowa“,**) średnio zbielicowana,

gruborumoszowa, z małą ilością piasku gliniastego lekkiego, zesp. Pic. ex. i Nardetum .

Współczynniki zbielicowania Mieczyńskiego (2). K. hg 50,50; К hg max. 46,50; К Fe 45,40; К Al 41,3; К Si02 6,6; К spł. 42,3; Współczynniki te charakteryzują średnio zbielicowane gleby.

W i s ł a G ł ę b c e — przekrój pionowy w kierunku PN—Pd przez górę 820 m (Rys. 3):

P r o f i l 951: — podobny do profilu la; dolny Pn stok, spadki lekkie. Określenie: gleba szara, upraw na, średniej kultury, nam yta, glina lekka średnio m arm urow ata, głęboka, narumoszowa, Kl. IV.

P r o f i l 952. dolny (wyższy )stok, 630 m, Pn-wsch., spadki 13°. Ao2 O — 3 cm, butw ina traw iasto-m szysta.

Ai 3 — 7 cm, szary, próchniczno-darniowy, piasek gliniasty lekki, średnio kamienisty.

A2 7 — 14 cm, jasny, piasek mocno gliniasty, średnio kam ienisty.

В 14 — 35 cm, glina piaszczysta pyłowa, mocno kamienista.

С poniżej 35 cm, gruby rumosz stokowy z m ałą ilością gliny mocnej.

*) Rumosz jest to gruz skalny z mniejszą lub większą (niższe partie) ilością gl iny zw iet rzelin ow ej.

(4)

Określenie: gleba średnio zbielicowana, nam yta, piasek mocno gli niasty z średnią ilością kam ieni (grubych), narumoszowy, zesp. N ardetum, P V.

P r o f i l 954: środkowy stok, 740 m, Pn stok, silnie humidowy mikroklim at, spadki 25°.

A 1o 0 — 10 cm, mchy, korzenie, łodygi czarnej jagody.

A2o 10 — 15 cm, b ru n atna butwina.

Ai 15 — 21 cm, ciemno szary, — grubokamienisty, z dużą ilością piasku gliniastego lekkiego.

A2 21 — 30 cm, brudno jasny, grubo kamienisty, z dużą ilością gliny

lekkiej.

В 30 — 48 cm żńłto-brunatny, glina piaszczysta, mocno grubo ka mienista.

С gruby rumosz stokowy piaskowca istebniańskiego.

Określenie: gleba średnio zbielicowana. grubo rumoszowa, z dużą ilością lekkiej gliny, zesp. Pic. ex., z bardzo silnie rozwiniętym i pozioma mi biogenetycznymi i runem jagodowo mszystym.

P r o f i l 957: górny północny stok, 800 m, spadki 22°.

Ao 0 — 6 cm, korzenie, resztki organiczne'czarnej jagody, mchów — brunatne.

Ai 6 — 12 cm szaro-żółtawy, „próchniczny“, piasek gliniasty mocny, mocno — średnio grubo kamienisty.

A2 12 — 52 cm brudno jasny, żółto-rdzawe plamy, piasek gliniasty

mocny, mocno kamienisty.

В 52 — 80 cm brunatno-rdzaw y, piasek gliniasty lekki, mocno g ru bo kam ienisty.

С gruby rumosz piaskowca istebniańskiego,.

Określenie: gleba bardzo silnie zbielicowana (głęboko), piasek gli niasty mocny głęboki, nam yty, z dużą ilością grubych kamieni, narum o szowy, zesp. Pic. ex. z silnie rozwiniętem runem jagodowo mszystym. Ls II.

P r o f i l 958: szczyt góry 820 m, niewielkie w yrównanie po wierzchni — suchszy m ikroklim at.

Ao1 resztki organiczne czarnej jagody i mchów. Ao2 2 — 6 cm bru natn a butwina.

Ai 6 — 15 cm ciemno-szary, grubo kam ienisty, z średnią ilością pia sku słabo gliniastego.

Ai 15 — 30 cm szary, słabo próchniczny, gi*ubo kam ienisty, z śred nią ilością piasku słabo gliniastego. Próchnica m askuje jasną barwę.

В 35 — 50 cm żółto-rdzawy, grubo kamienisty, z średnią ilością piasku słabo gliniastego.

(5)

116 J. Lazar

(6)

Określenie: gleba szara skrytobiel., grubo rumoszowa, z średnią ilo ścią piasku słabo gliniastego, zesp. Pic. ex., z silnie rozw iniętym runem jagodowo-mszystem. Ls. II.

P r o f i l 959: górny południowy stok, suchszy m ikroklim at,

780 m, spadki 14°.

Określenie: gleba słabo zbielicowana, grubo rumoszowa, z średnią ilością piasku gliniastego mocnego, zesp. Pic. ex., z rzadkim , słabo rozwi niętym runem jagodowo mszystym. Ls. II.

P r o f i l 960: środkowy południowy stok, spadki 11°, 750 m, Ao1 0 — 1 cm igliwie.

Ao2 1 — 4 butw ina.

Ai 4 — 8 cm ciemno-szary, kam ienisty, z średnią ilością gliny lek kiej.

A2 8 — 19 cm popielaty, grubo kam ienisty, z średnią ilością gliny

lekkiej.

В 19 — 35 cm ochrowo-żółty, grubo kam ienisty z średnią ilością piasku gliniastego lekkiego.

С gruby rumosz stokowy piaskowca istebniańskiego.

Określenie: gleba średnio zbielicowana, grubo rumoszowa, z śred nią ilością lekkiej gliny, zesp. Pic. ex., z sł. rozw. runem wzgl. brak.

M i e j s c o w o ś ć I s t e b n a . Przekrój pionowy przez połud niowy stok Młodej Góry (Ryc. 4).

P r o f i l ld: dolny południowy stok, 640 m, spadki strom e 21°. Ao1 0—2 igliwie świerkowe — detry tu s gałązek.

Ao2 2 — 4 cm — 6 cm butw ina z odcieniem brunatnym .

A1 4 do 12— 15 cm ciemno szary, próchniczny, grubo kamienisty, z m ałą ilością gliny piaszczystej.

A2 12 — 15 — 25 cm popielaty, grubo kamienisty, z m ałą ilością

gliny lekkiej.

В 25 — 35 — 40 cm ochrowy, grubo kam ienisty, z m ałą ilością gli ny piaszczystej.

С gruby rumosz piaskowca istebniańskiego.

Określenie: gleba średnio zbielicowana („bielica kam ienista k ar packa“) grubo rumoszowa, z m ałą ilością gliny piaszczystej, Pic. ex. bez runa.

P r o f i l lc: dolny południowy stok, 600 m, spadki strom e 21°. A 1 o—20 cm szary, próchniczny, glina lekka z pojedyńczymi drob nymi kamieniami, stru k tu ra gruzełkowata.

A ”i 20 —- 35 cm żółto-brunatny, glina średnia, słabo próchniczna, z pojedyńczymi kamieniami.

В 35 — 50 cm jasno żółty z brunatnym odcieniem (jaśniejszy), glina średnia z pojedyńczymi kam ieniam i piaskowca istebniańskiego.

(7)

118 J. Lazar

5* / с уn ?

Rys. 2. Skład m echaniczny 31 próbek drobnych zw ietrzelin piaskowca istebniań- skiego przedstaw iony w trójkącie trzech w iadom ych — zgodnie z podziałem utworów

glebow ych na grupy m echaniczne P.T.G.

С rumosz stokowy piaskowca istebniańskiego z małą ilością glinia stej zwietrzeliny. Kamienie są powleczone próchnicznymi żelami. O kre ślenie: gleba szaro-brunatna, w średniej kulturze, nam yta, glina lekka, średnio głęboka, narumoszowa, IV kl.

P r o f i l la: 560 m, południowy pochyły stok dolny 11°.

A’i 0—20 cm szary, stru k tu ra gruzełkowata trw ała, glina lekka z po- jedyńczymi drobnym i kamieniami, różnoziarnista.

A ”i 20—45 cm rdzawo-żpłty z jasnym i plamami, glina lekka. В/ m 45—80 cm poziom m arm urow aty średnio, żółto-rdzawy, b ar dziej żelazisty z jasnym i smugami jakby „eluw ialnym i“ obramowanym i rdzawymi otoczkami jakoby „iluw ialnym i“ — glina lekka różnoziarnista. С rumosz zboczony piaskowca istebniańskiego na wpół zaokrąglony. O kre ślenie: gleba szarobrunatna w średniej kulturze, nam yta, glina lekka,

*) Praw ie wszysitkie gleby deluwialme i „witórne“ sedym entalne karpackie jak równiież przedkarpadkie (pogórze, przedgórze) o :sikładzie mechanicznym pyłowo ila  stym, pyłowym, gliniastym , są marmurowate. Przekrój tych gleb przypomina szlif czerwonego marmuru.

(8)

głęboka, średnio m arm urowana, narumoszowa IV klasy. Typ użytkowy: żyto, owies, ziemniaki, buraki pastewne, koniczyna. M arm urow anie wska zuje na okresową podmokłość dolnych poziomów, nie obniża to urodzaj ności tej przepuszczalnej gleby.

P r o f i l lf: szczyt 662 m, suchszy mikroklim at, niewielka płasz czyzna.

A 1*) 0—2 cm, ściółka iglasta. A2o 2—4 cm ,ciemna butwina.

Ai 4—6 cm jasno szary, „próchniczny“, grubo kam ienisty, z dużą ilością piasku gliniastego lekkiego.

A2 6— 12 popielaty, grubo kam ienisty, z dużą ilością gliny piasz

czystej.

В 12—30 cm jaeno-żółty, grubo kam ienisty, z dużą ilością gliny średniej.

C. gruby gruz szczytowy.

Określenie: gleba słabo zbielicowana, grubo kamienista, z dużą ilo ścią gliny piaszczystej, zespołu Pic. ex. z słabo rozwiniętym runem jagodowo-mszystym. Ls II.

Rumosz skalny nakryw ający stoki górskie jest głęboki i nigdzie nie dokopano się do litej skały.

Z e s t a w i e n i e w y n i k ó w b a d a ń

S k ł a d m e c h a n i c z n y : (tab. 1, 2 ryc. 2) jak w ynika ze stru k tu ry piaskowców istebniańskich, drobne w ietrzeliny są w ybitnie różno- ziarniste i należą do grupy mechanicznej gliniastej i piaszczystej. Na ogół daje się zauważyć pew na zależność składu mechanicznego od ukształto wania terenu. U gleb rozmywanych eluwialnych, szczególnie szczytowych wzgl. słabo rozmywanych zaznacza się z głębokością znaczny wzrost czą stek spławialnych, co wskazuje na silne pionowe przemieszczanie cząstek (prof. 800, lf, 952 ). Z uwagi na znaczną przepuszczalność tych gleb jest to dodatnie zjawisko. W wypadku większego nachylenia procesy delu- w ialne zakłócają te prawidłowości charakteryzujące gleby bielicowe i obserwuje się odwrotne zjawisko, tj. zmniejszenie się z głębokością ilości cząstek spław ialnych a wzbogacenie górnych poziomów w drobne cząstki przez procesy nam ywu (957). Z głębokością w zrasta naogół wielkość i ilość szkieletu. Rozpatrując wszystkie elem enty reliefu górskiego pod względem składu mechanicznego można najogólniej wyróżnić dwie strefy: 1. najniższą dolnostokową i ew. podnóżowo-przystokową — deluwialną, najwęższą, o najdrobniejszym składzie mechanicznym. Gleby tej strefy są nieszkie- letowe wzgl. słabo szkieletowe (strefa „ziem ista“ — ,,gliniasta“). Wyka zują one największe uwilgotnienie, często okresową podmokłość — stąd

(9)

120 J. Lazar

marm urowanie. Tutaj rumosz kam ienisty stokowy z małą ilością cząstek gliniastych nakryty jest w arstw ą gliniastą o miąższości około 1 m. W te renie średnio wysokich gór (Beskid Wysoki i Śląski) strefa ta jest wąska (kilkadziesiąt metrów) a czasem naw et zupełnie odpada (strome stoki). W terenie niskogórskim (kotliny śródgórskie, pogórze, Beskid Niski i. i.) strefa ta jest szersza — a często podchodzi pod sam szczyt — szczególnie w w ypadku łatwo w ietrzejących skał i słabszego nachylenia stoku. Gleby południowych skłonów są naogół bardziej kam ieniste, szkielet jest grub szy, nachylenie naogół mniejsze w stosunku do północnych skłonów (ryc. 3). 2. Strefa gleb kam ienistych — górna część dolnego stoku, środkowy, górny stok oraz szczyt. Tutaj podłoże strefy ,,gliniastej“ tj. rumosz sto kowy mniej lub więcej gliniasty w ystępuje na powierzchni. Na pochy łych skłonach i w górnych partiach miąższość rumoszu jest mniejsza, około 1 m a na wygrzbieceniach skała wychodzi naw et na powierzchnię. Tutaj dom inują gleby kamieniste, rumoszowe. Zasadniczo w dolnej części stoku naogół zmniejsza się wielkość i ilość szkieletu a w zrasta ilość drobnych cząstek. Wyższe p artie gór piaskowcowych z racji swego przepuszczalne go, rumoszowego składu, silnego nachylenia, słabszej okrywy roślinnej stąd silnego przepływ u wód powierzchniowych i wgłębnych — są silnie przepłukiw ane i zubożałe z drobnych zwietrzlin. S trefę kam ienistą można jeszcze często podzielić na dwie podstrefy tj. a) najwyższą szczytową i podszczytową, różnej szerokości, najbardziej kam ieniastą, grubo kam ie nistą (nawet wielkości głazów); w w ypadku silniejszego nachylenia strefa ta się obniża, b) niższą — szkielet jest czasem nieco drobniejszy, glinia- stość większa. W ystępujące wśród piaskowców przew arstw ienia drobno ziarnistych piaskowców wzgl. łupków ilastych zakłócają tę słabo zazna czającą się prawidłowość (próbka c, tab. 2). Uwilgotnienie głębszych po ziomów jest w tej strefie większe, co zwiększa natężenie procesów wie trzeniowych i powoduje większą gliniastość — lepsze udaw anie się ro ślinności leśnej.

Na rumoszu skalnym pow stała ogromna większość naszych gleb karpackich. Gleby w ytw orzone z litej w arstw owanej skały są dość rzad kie (wyniosłości). W mojej interpretacji rumosz jest to utw ór składający się głównie z gruzu skalnego chaotycznie wymieszanego z pew ną ilością zwietrzlin. Zalega on w terenie górskim przeważnie na litej skale. Nagro madzenie rumoszu skalnego nastąpiło pod wpływem procesów w ietrze niowych, erozyjnych, powierzchniowych ruchów masowych i narnywu. Rumosz może być bardziej lub mniej ziemisty i różnej grubości, co de cyduje w wielkiej mierze o jego wartości glebo twórczej. Wyróżniono gle by narumoszowe tj. podścielone rumoszem. Mogą one być mniej lub wię cej kamieniste. Są to przeważnie utw ory nam yte lub osadowe (rzeczne lub zastoiskowe).

(10)

Rys. 3, 4, 5. Przekroje glebowe. G le b y karpa ckie p ia sk o w c o w e

(11)

T a b e l a 1

Skład mechaniczny badanych gleb oznaczony aparatem Kopeckiego

L. p. Nr prof. Głębok. poziomu cm S z к i е 1 e-t _Miał < 1 mm 1 0 , 1 0 ,1 -0 ,0 5 0,05 0,01! < 0 ,0 1 _{Położenie — nachylenie} > 1 mm Wi e lk oś ć — ilość % cm 1 % _% 0/ /0 1. 800 A i 0 — 1 0 A , 1 0 -2 5 В 2 5 - 4 0 *) 80 *) 1—40 80 i głazy *) 2 0 39,88 65,80 52,72 17.52 17,04 21.52 1 0 , 0 0 8,08 1 0 , 0 0 32,60 9,08 15,76 Barania : szczyt 1 2 2 0 m lekkie to 952 A j 3—7 a2 7—14 В 1 4 -3 5 С > 3 5 I 1 4 30 27 1 5cm 1 0 -1 5 5 - 1 0 14 30 27 8 6 70 73 1 35,80 21,04 43,28 13,84 36,56 15,48 41,84 14,72 29,72 21,04 ' 23,48 15.32 13,44 21,84 24,48 28,12 G łębce: Dolny Pn stok — 13° 630 m 3. 954 Aj 1 5 -2 1 А, 21—30 В 3 0 - 4 8 44 1 0 - 2 0 1 - 1 0 28 16 56 34,40 37,76 40,64 ! 13,16 47,90 17,70 14,96 14,40 10,90 1 2 , 8 8 31,80 23,50 Środkowy Pn stok 740 m — 25° 4. 957 А, 6 - 1 2 А, 12 52 В > 6 0 43 1 0 2 0 1 1 0 36 7 57 56,00 61,84 61,92 15.12 ; 8,80 20,08 13.12 5,44 19.60 13,60 10,82 13,46 Górny Pn stok — 2 2° 800 m CJ l 958 _6—15А / А," 15—35 j 62 20 30 1 0 - 2 0 1 1 0 32 1 0 2 0 38 73,00 72,40 1 2 , 2 0 11,40 - 8 , 0 0 6 , 2 0 6,80 1 0 , 0 0 Szczyt — małe w yrównanie powięrzchni *) Liczby przybliżone. J. L a z a r

(12)

T a b e l a 1 (с. d.) 6. 960 4 - 8 A, 8—19 В 19—35 • 71 20—30 1 — 1 0 6 8 3 29 _ 1 42,70 46,30 1 _ 1 ! 14,50 20,60 i ! j : 16,70 19,18 ! 26,10 13,92 Środkowy Pd stok — 11° — 750 m А / ; ! 7. la 0 — 2 0 32,92 12,92 24,76 29,40 Młoda G u m : а2 Dolny 20—40 ►1 0 1 — 1 0 1 0 90 35,04 ! 7,76 23,56 33,64 Pd skłon В 1 1° 40—85 38,16 8,72 20,48 32.64 560 m А' 8. le 0 — 2 0 35,76 9,28 22,44 32,52 Dolny А" Pd skłon 20—35 15 1 — 1 0 15 85 32,38 18,64 18,50 40,48 2 1° В ^ 640 m 3 5 - 5 5 32,86 7,94 16,00 43,80 Ai 9. ld 6—15 42,14 16,14 16,16 25,56 Środkowy 1 0 -3 5 50 Pd skłon А, 78 2 2 2 1° 15—25 1 — 1 0 28 46,30 9,42 16,10 28,18 560 m В 25—35 49,22 17,02 13,42 20,34 а2 1 0. If 6 — 1 2 43 0 — 1 0 43 57 55,12 15,00 8,46 21,42 Szczyt В w ygrzbiecenia 12—30 31,44 14,60 7,90 46,06 G le b y karp ackie p ia sk o w c o w e

(13)

12 4 J. L a z a r

Wyniki analiz mechanicznych 10 próbek wietrzelin piaskowca istebniańskiego, pobranych w różnych miejscach na stoku ,,Młodej Góry” w Istebnej

T a b e l a 2 Głębo kość w cm Szkielet / Miał Aparatem Kopeckiego wielkość cząstek w mm. Profil Położenie > 1 mm W ielkość Ilość < 1 mm 1 - 0 , 1 0,1—0,05 jo.05-0,01 < 0 , 0 1 Wyjaśnienia % cm (V,ü /Vc, a Szczyt 0 — 1 0 8 0 * ) 1— 1 0 2 0 — 4 0 głazy 14 6 6 * ) 2 0 i 6 1 ,3 8 11 9,18 i 1 i ! 5 ,2 4 Î 1 2 4 ,2 0 Piaskowiec gruboziarnisty b Pod szczy tem 7 9 ,5 0 7,60 i 4 ,7 0 8 ,2 0 ___________i Rynna przepływowa с górny stok 0 — 1 0 7 5 * ) 1 — 1 0 1 0 - 2 0 5 0 2 5 2 5 1 6 ,1 7 ! 2 0 ,1 7 8 ,3 7 5 5 ,2 9 Przewarstwienie drobnego piaskowca

d ,, ,, 0 - 1 0 do 7 0 ,8 4 1 1 ,2 4 4 ,1 0 1 3 ,8 2 Piaskow iec gruboziarnisty

e j» ,} 0 - 1 0 4 0 cm i 1 6 9 ,3 8 j 1 0 ,9 8 1 1 4 ,9 6 i . 1 4 ,6 8 f Środkowy stok 1 0 - 3 0 3 0 — 7 0 1 - 4 0 * 3 0 — 7 0 5 0 ,0 0 1 i 1 3 ,0 8 1 4 ,5 2 1 3 2 ,4 0 N am yw nietypowy

g » 0 — 1 0 5 2 ,6 4 1 5 ,1 4 jj 1 4 ,2 0 1 8 ,0 2 Typowe dla tej strefy

h Dolny stok 4 5 — 5 0 1 0 - 3 0 1 - 1 0 7 0 - 9 0 4 6 ,2 0 1 0 ,4 0 1 4 ,5 4 2 8 ,8 6 Utw ory namyte i strefa delu- w ialna 0 - 3 0 * ) ! 4 6 ,8 0 1 1 ,1 0 1 4 ,7 4 3 7 ,3 6 j _» 4 5 - 5 0 4 8 ,4 6 1 2 ,0 4 1 5 ,3 2 2 3 ,2 8 *) Liczby przybliżone.

(14)

W ł a s n o ś c i f i z y c z n e . Ciężar właściwy wynosi od 2,01 do 2,72; ciężar objętościowy 0,98—1,79. (Tab. 3 ,4). U gleb gliniastych (przede wszystkim uprawnych), z powodu różnoziarnistego składu mechanicznego, dobrej trw ałej stru ktury, dużej nasiąkliwości szkieletu, porowatość i ka pilarna pojemność wodna jest duża lecz zmniejsza się znacznie z głębo kością (zwiększenie się gliniastości). Dlatego też gleby te są przepuszczal ne i potrafią magazynować dość dużo wody co jest ważne w wilgotnym klimacie górskim w którym czasem długotrwałe, silne deszcze przeplatane są dłuższymi okresami suszy. Przepuszczalność powierzchniowych pozio mów zmniejsza powierzchniowy spływ wody i erozję. Zm niejszająca się z głębokością przepuszczalność zmniejsza wgłębny przepływ wody a trzeba zaznaczyć, że przepływ wody z rumoszu jest szybki. Przepuszczalność, porowatość, zdolność magazynowania wody przez szkielet i drobne zwietrzeliny pow odują m. i. to, że rozwój roślinności leśnej jest na tych gle bach stosunkowo dobry. Mniejsza porowatość i przepuszczalność dolnych poziomów gleb nam ytych powoduje ich okresową podmokłość, przez co zachodzą w tych poziomach okresowe procesy glejowe powodujące nie znaczne m arm urow anie tych poziomów. Nie odbija się to jednakowoż ujem nie na ich produktywności, bowiem nadm iar wody gruntow ej spły w a dość szybko.

H y g r o s k o p i j n o ś ć . (Tab. 4). Pod tym względem w ykazują wszystkie profile zróżnicowanie typowe dla gleb bielicowych. Jedynie prof. 1 с nie w ykazuje tej prawidłowości (namyw). Znaczna hygroskopij ność m aksym alna powoduje to, że znaczna część wody jest niedostępna dla roślin. Może się to jednakowoż jedynie ujem nie odbić na płytko ko rzeniącej się roślinności darniow ej, szczególnie na Pd. skłonach, na gîebach rumoszowych, na których w okresie letnim roślinność usycha.

O d c z y n . U gleb leśnych i darniowych kwasowość zwiększa się

z głębokością (zmniejsza się pH H2O i pH KC1). Gleby leśne są bardzo

silnie kwaśne — pH H2O 3,18 do 3,75; pH KC1 2,65 do 2,97. Najwyższe

pH H2O (2,65) stw ierdziłem pod starodrzew em świerkowym, bez runa,

z miąższem Ao, na dolnym południowym skłonie. Gleby darniow e są bar

dzo silnie kw aśne lecz nieco mniej od leśnych — pH H2O 4,10 (Nardetum).

Gleby upraw ne są najm niej kwaśne — pH H2O 5,15, 5,16; pH KC1 4,14 do

4,54 — czyli są silnie kwaśne. Mniejsza koncentracja czynnych i wym ien nych jonów wodorowych w roztworze glebowym gleb upraw nych świad czy o pewnej regradacji, pewnej kulturze. Należy zaznaczyć, że w terenie górskim z powodu wysokich opadów i silnie działających procesów roz- m yw u bardzo ciężko jest doprowadzić gleby do odpowiedniej kultury. W yłączając gleby upraw ne praw ie wszystkie gleby tych terenów, są bar dzo silnie kwaśne i pod tym względem praw ie nie w ykazują

(15)

zróżnicowa-126 J. Lazar

nia. Silne progresyw ne zakwaszanie tych gleb jest m. i. spowodowane dużą przepuszczalnością. Tym należy głównie tłumaczyć najniższe pH KC1 spotykane dotychczas wśród gleb piaskowcowych.

K w a s o w o ś ć w y m i e n n a i h y d r o l i t y c z n a . (tab. 5). Osiągają u tych gleb największe wartości. Największą kwasowość hydro- lityczną w ykazuje gleba „torfiasto-bielicow a“ bo aż 47,50 mil-równ. H w 100 gr gleby*). Gleby leśne: kwasowość hydrol. — 5,91 do 47,50 mil.- równ. H w 100 g gleby. Kwasowość wym ienna jest nieco niższa. Gleby darniowe: kwasowość hydrol. — 7,39 mr.; w ym ienna — 5,49 mil.-równ. H w 100 g gleby. Gleby sz.-brun. upraw ne: kwasowość hydrol. — 3,23 do 3,75 mr; wym ienna 0,53 do 1,71 mil.-równ. H w 100 g gleby (regradacja).

K a t i o n y w y m i e n n e . U niektórych gleb leśnych obserw uje się typowe dla gleb bielic.owych zróżnicowanie profilowe kationów w y miennych. Jednakowoż w przeważających wypadkach ilość kationów wy m iennych zmniejsza się w głąb profilu. U gleb upraw nych nie m o ż n a n a - ogół dopatrzyć się żadnej prawidłowości, przy czym najwięcej kationów w ym iennych zaw ierają one w poziomie podpróchnicznym dokąd zostały one wyługowane. Z tego względu zachodzi tutaj konieczność stosowania głębokiej upraw y celem możliwie jaknajgłębszego wymieszania tych po ziomów z poziomem próchnicznym. W poziomie akum ulacyjnym gleb leśnych ilość kationów wym iennych jest dość duża (5,34 do 13,60 mil.- równ. w 100 g gleby). Należy to tłumaczyć m. i. dość dużą ilością skaleni w piaskowcach (glinokrzemiany K, Na, Ca). Gleba darniow a zbielicowana — 5,34 mil.-rów.; gleby sz.-brun. upraw ne — 8,80 do 15,80 mil.-rów. w 100 g gleby (średnia regradacja, średnia kultura) **).

P o j e m n o ś ć s o r b c y j n a m a k s y m a l n a ( Tm) i s t o p i e ń n a s y c e n i a k a t i o n a m i o c h a r a k t e r z e z a s a d o w y m (Vm). Mimo stosunkowo dużej ilości kationów wym iennych zasadowych gleby nie będące w kulturze rolnej w ykazują wzgl. niski stopień wysycenią zasadami. Powodem tego jest duża kwasowość. (Tab. 5). Gleby bielicowe leśne — 8,47% (gleba „torfiasto-bielicow a“) do 32,5% (stok południowy). Gleby bielicowe darniowe — 25%. Gleby sz.-brun. upr. — 51,94% i 69,34% (średnia regradacja, średnia kultura). Pod tym względem kształtują się w danym w ypadku nieco lepiej stosunki na sto kach południowych a najlepiej u gleb upraw nych i darniowych będących oddawna w kulturze. Pojemność sorbcyjna w ykazuje krańcowe wartości tj. od 15,03 do 79,30 mil.-rów. w 100 g gleby — zależnie od próchniczności i. i. czynników. (Tab. 5).

*) Trzykrotne powtórzenie.

(16)

T a b e l a 3

Własności fizyczne badanych gleb Nr prof. Poziom prof. Poziom cm Ciężar w łaściw y Ciężar objętoś. Porow a tość c o Kap. poj. wodna W.k.v. °0 Pojemn. powietrza /0 800 A, 0 10 A, 10 25 2,01 В 25 40 2,51 952 A, 3 7 2,32 a2 7- 14 2,44 В 14 35 2,64 С - , ₃₅ _2,60 954 _An“ 10 15 • А, 15 21 2,27 А, 21 30 2,54 В 30 48 2,57 С - , ₇₀ _2,44 957 А, 6 12 2,59 А, 12 52 2,44 В 52 8Q 2,52 ld А, 0 15 2,31 1 _Ао ₁₅ ₂₅ _2,58 1 _В ₂₅ ₃₆ _2,56 lc А / 0 20 2,66 А /' 20 35 2,65 1,21 54,00 42,50 11,50 В 35 55 2,72 • la А, 0 20 2,58 . 0,98 62,00 . 52,20 9,80 А, 20 40 2,61 1,30 50,00 46,2 3,80 В 40 85 2,70 1,79 34,00 30,5 3,50

(17)

128 J. Lazar

T a b l i c a 4

Własności fizyczne i chemiczne badanych gleb

Nr prof. Poziom Poziom cm Hygr. h. Maks. Hygr. W.h. Woda nieu ży teczna dla roślin N ogólny W % * Próchni ca % 800 Ai 0 - 1 0 10,08 17,94 35,88 12 02 a2 10—25 0,94 1,15 2,30 0,068 1,47 В 25—40 1,90 2,15 4,30 0,088 2,37 952 A-i 3—7 4,52 7,18 14,36 0,060 4,14 a2 7—14 2,26 3,27 6,54 2,23 В 1 4 -3 5 3,60 4,10 8,20 2,44 С > 3 5 2,72 3,68 7,36 1,10 954 А 2 _{10 15} 13,64 17,90 *35,80 А 1 15 21 4,90 6,33 12,66 0,066 4,32 а2 21 30 3,40 3,81 7,62 2,85 В 30 48 > 7 0 5,04 4,84 9,68 1,65 957 А, 6 12 3,46 3,78 7,56 0,024 2,68 А 2 12 52 1,38 1,52 3,04 1,10 В 5 2 - 8 0 2,48 2,62 5,24 0,87 ld А, 0 15 3,72 5,05 10,10 4,79 А, 15 25 2,50 2,58 5,16 1,84 В 25 36 3,86 4,16 8,32 1,84 lc А / 0 20 2,36 3,38 6,76 _0,068 2,93 А /' 20 35 2,22 3,32 6,64 1,64 • _В _{35 55} _1,92 _2,96 5,92 0,76 la Ai 0 20 2,78 4,16 8,32 0,062 3,66 А* 20 40 2,06 2,99 5,98 0,87 В 40 85 1,72 4,26 8,52 0,00

(18)

Gleby karpackie piaskowcowe 129 T a b l i c a 5. Nr prof. P o ziom Poziom w cm *>н н , о

Рн кс.

Kationy w ym ienne S Kwas hydr. 3yl K w as w ym . Tm *) S + 6 , 5 y l Vm **) s T™, °/ _{Im /o} Elektrometr. w m ilirównoważnikach na 100 gr gleby

800 A i 0—10 3,75 2,97. 6,73 47,50 _ 79,30 8,47 A , 10—25 3,87 3,64 6,40 3,87 3,85 17,03 46,67 В 25—40 4,48 3,94 15,20 4,91 3,68 23,56 72,21 952 A , 3 - 7 4,10 — 5,34 7,39 5,49 21,34 25,00 a2 7—14 4,28 — 2,17 5,91 5,62 14,97 14,90 В 14—15 4,35 — 3,46 6,35 5,89 17,22 20,00

с

> 3 5 4,95 — 1,67 3,10 2,14 8,39 19,90 954 A o 10—15 — — — — — — — Aï 15—21 3,60 — 3,36 5,91 — 11,17 20,80 A , 21—30 3,80 — 2,07 5.61 — 15,03 13,71 В 30—48 4,05 — 2,47 7,53 — 18,79 13,10 С > 7 0 5,00 — — — — — — 957 А ’ 6—12 3,90 — 3,16 5,17 — 14,46 21,85 À2 1 2 -5 2 4,30 — 3,06 1,02 — 5,27 57,80 В 52—80 4,25 — 2,37 2,51 7,81 30,34 1. d А] 0—15 3,18 2,65 13,60 13,04 7,37 41,86 32,50 а2 15—25 3,77 3,30 10,80 8,25 8,10 28,68 39,35 В 2 5 - 3 6 4,12 3 ,9 2 2 ,0 0 8 ,9 8 7 ,7 7 21,45 9 ,1 2 1. с А / 0 — 2 0 5,16 4,14 15,70 3 ,2 3 1 ,7 1 2 2 ,7 9 69,34 А /' 20—35 4,91 3,94 24.80 2 ,7 3 2,14 30,81 80,49 В 3 5 - 5 5 4,86 4,44 23,80 3,08 1,81 30,46 78,13 1. a А 1 0—20 5,15 4,54 8,80 3,75 0,53 16,93 51,94 а2 20—40 5,01 4,34 15,80 4,13 1,62 25,34 62,36 В 40—85 5,18 4,14 9,00 2,81 1,91 15,00 59,64

A n a l i z y c h e m i c z n e (tab. 6). Najwięcej próchnicy zawiera gleba „torfiasto-bielicow a“ (12,02%). Jednakowoż należy brać pod uwagę, że w skład próchnicy wchodzą w danym w ypadku również drobne nie- zhumifikowane części roślin, które nie zdołano usunąć. Do gleb „torfiasto-bielicowych“ zaliczono gleby u których w poziomie iluw ialnym wy stępuje większa ilość żelów próchnicznych (z reguły kompleksów próch- niczno-żelazistych). Niektórzy zaliczają do gleb „torfiasto-bielicow ych“ („Humuspodsol“) gleby, zaw ierające ponad 10% próchnicy w poziomie iluw ialnym (8). Poziom próchniczny tych gleb zawiera prócz próchnicy duże ilości słabo rozłożonego detrytusu roślinnego, często jakby zwęglo nego. Ilość ,,próchnicy“ w aha się w szerokich .granicach (2,93 do 12,02°/o). Naogół najm niejsza jest u gleb upraw nych (największa czynność biolo

*) Pojem ność sorbcyjna maksymalna.

**) Sfopień nasycenia kationami o charakterze zasadowym w stosunku do pojem ności sorbcyjnej m axymalnej w %.

(19)

150 J. Lazar

giczna). Gleby darniow e i leśne zaw ierają podobne ilości próchnicy. W ar tość Ym wskazuje na to, że wyłączając gleby upraw ne, próchnica leśna jak również darniowa (Nardetum) jest sorbcyjnie mocno nienasycona tj. kw aśna — szczególnie gleby „próchniczno-bielicowej“.

Niewielkie ilości azotu ogólnego są z powodu słabego biologicznego rozkładu trudno przyswajalne.

S k ł a d c h e m i c z n y p i a s k o w c ó w . Ze składu chemicznego piaskowców wynika, że są one w stosunku do innych piaskowców zasob niejsze w składniki zasadowe (Ca, Mg, K). Wapń pochodzi z ziarn skaleni znajdujących się w piaskowcach. Skalenie te w ietrzeją trudno mimo to zwiększają ilość kationów wymiennych. Wpłynęło to również m. i. na lepszy w zrost roślinności. W porównaniu do innych piaskowców, piaskowce istebniańskie są najbardziej nasiąkliwe i dlatego łatw iej w ietrzeją co łącznie nadaje im również lepsze własności glebotw ór- cze. (Tab. 7). Ponieważ są one grubo w arstw ow ane dlatego kam ienie są duże, płaskie i skutecznie chronią przez to miał glebowy przed roz- mywem.

T a b l i c a 6.

Wyniki analiz chemicznych: prof. 800, gleba „torfiasto-bielicowa“ i kamienista i prof. 1 d „bielica kamienista karpacka“ oraz analiza piaskowca istebniańskiego z kamieniołomu

Młodej Góry. Analiza miału glebowego С 1 mm. Profil

Po ziom

cm

Strata

żaż. S i0 2 R» O, Fe20 3 a i2o3 CaO MgO Razem U w a g i

l d a2 15—25 25—35 В 5,44 8,60 83,80 76,40 9,20 13,40 2,24 4.31 6,96 9,09 0,40 0,84 0,32 0,62 99,16 99,86 D olny stok Młodej Góry 560 m. 800 a2 10—25 В 25—40 3,52 5,08 88,30 82,50 6,60 10,00 0,96 1,75 5,64 8,25 1,00 1,00 0,25 0,75 99,67 99,33 Szczyt Baraniej 1200 m P ia sk o w ie c is te b . _około 4 m 0,94 87,98 8,64 2,55 6,09 3,20 0,06 100,82 Istebna Młoda Góra na wysok. prof. I d

S k ł a d c h e m i c z n y g l e b y (Tab. 6) wykazuje zróżnicowanie typowe dla gleb bielicowych. Gleby „torfiasto-bielicow e“ są mocno zubo żałe w związki żelaza co należy przypisać silnemu ochronnemu działaniu mocno kwaśnej próchnicy przez co kompleksy żelazisto-próchniczne są przez wody gruntow e usuwane z profilu.

(20)

T a b l i c a 7.

Własności fizyczne piaskowców z w arstw istebniańskich w g K. Smulikowskiego (7). Wytrzymałość

na ściskanie Nasiąkliwość Ciężar obj.

600—900 3,50—4,80 2,36

Sądząc po charakterze roślinności naturalnej, w skład której wcho dzi głównie Nardus stricta, badane gleby są niezbyt żyzne i w ym agają silnego nawożenia. Względnie dość wysoki stopień wysycenia kationami zasadowymi gleb upraw nych wskazuje na to, że gleby te w ykazują śred nią ku ltu rę i mogą dość dobrze plonować bez nawożenia wapnem. Te teo retyczne wnioski potw ierdzają moje obserwacje polowe. Z roślin upraw nych udają się dosyć dobrze buraki pastewne, koniczyna, jeczmień, owies, ziemniaki.

M e c h a n i z m p r o c e s u b i e l i c o w e g o u g l e b b i e - l i c o w y c h , k a m i e n i s t y c h , p i a s k o w c o w y c h . U gleb piaskowcowych istebniańskich stwierdziłem po raz pierwszy w yraźne zbielicowanie kam ienistych gleb karpackich (prof. Id) — określanych do tąd jako gleby „niestrefow e“, ,,o profilu niewykształconym “. Gleby te określiłem jako „bielice kam ieniste karpackie“. W yraźne zbielicowanie większości gleb kam ienistych (wyłączając gleby uprawne) stw ierdziłem jedynie u tych gleb. Mechanizm procesu bielicowego u kam ienistych bie lic jest nieco modyfikowany przez kam ienisty szkielet, przeważający nad drobnym i zwietrzelinami. Morfologiczne cechy bielicowe ujaw niają się jedynie w wypadku pewnej minimalnej ilości drobnych zwietrzelin (ca 10%) i pewnej wilgotności. Kamienie ulegają również w ybieleniu w po ziomie bielicowym a zbrunatnieniu w poziomie iluwialnym. Są one zatym również indykatoram i procesu bielicowego. W pływ szkieletu na procesy glebowe i glebotwórcze zależy od składu chemicznego, wielkości, kształtu, nasiąkliwości i ilości szkieletu. Im bardziej jest szkieletowa gleba, im większy jest szkielet, im bardziej płaskie i płasko ułożone są kamienie, im większą nasiąkliwość w ykazują — tym silniej ham ują one pionowe ruchy i przemieszczanie składników — tym bardziej utrud niają one pro ces bielicowy. Bezsprzecznie duże znaczenie ma tu również ilość zasad. W w ypadku bardzo grubego szkieletu .poziomy zróżnicowane są mocno spłycone. Powodem tego jest to, że przesiąkające wody nie mogą swobod nie spływać wgląb profilu, gdyż są zatrzym yw ane (przez płaskie kam ienie i zmuszone są do odbycia znacznie większej drogi naokoło kamieni — spływając przez to w pewnej mierze również w dół stoku. W czasie tego część rozpuszczonych składników i zawiesin koloidalnych sorbowana jest przez kamienie. Zjawisko osadzania na powierzchni kam ieni żelów

(21)

żela-132 J. Lazar

zisto-próchnicznych zachodzi silnie tak długo, dopóki szkielet nie nasyci się do pełnej pojemności wodą. Zachodzi to szczególnie silnie w w ypadku

mocno porowatego szkieletu np. piaskowców istebniańskich. Dopiero

w momencie, gdy prócz drobnych w ietrzelin również szkielet nasyci się wodą, roztw ory glebowe przesiąkają głębiej i przemieszczają różne skład niki. Powierzchnia kam ieni jest dlatego powleczona żelami koloidalnymi ciem no-brunatnych barw i to z reguły naw et u gleb skrytobielicowych — przede w szystkim w poziomie iluwialnym. Szkielet glebowy kam ienisty utrudniając bielicowanie i skracając przez to profil glebowy, riie zm niej sza intensywności barw y poziomów bielicowych. Barw a poziomów jest w yraźna i mocno kontrastowa, szczególnie w w ypadku suchszych gleb (np. Pd. skłon). Z drugiej strony wielkie kam ienie ochraniają zw ietrzeliny przed zmywem i umożliwiają przez to wykształcenie się profilu bielicowego. W w ypadku braku kam ieni i trw ałej zw artej pokryw y roślinnej procesy zmywu uniem ożliwiają w ykształcenie się profilu bielicowego. Roślinność leśna swoimi-koronam i, korzeniami, poziomami biogenetycz- nym i (Ao) chroni glebę górską przed procesami zmywu, skutkiem czego naw et na strom ych stokach może się wykształcić w yraźnie zbielicowana gleba. Gleby leśne wzięte pod upraw ę tracą w krótkim czasie m otfolo- giczne cechy bielicowe, gdyż płytki stosunkowo poziom bielicowy po usu nięciu kam ieni zostanie zm yty wzgl. przerobiony na poziom próchniczny. Praw ie wszystkie gleby upraw ne piaskowcowe można uważać za zruj nowane, daw ne gleby bielicowe. Uprawa spowodowała jakby cofnięcie tych gleb w swoim rozwoju ewolucyjnym tj. ze stadium w yraźnie zbieli- cowanego do stadium skryto bielicowego — do gleby szarej a naw et bru natnej (rozmywane gleby), antropogenicznej. Istnieje m ylny pogląd, że jedynie gleby deluwialne gliniaste to gleby o profilu wykształconym pod względem morfologicznych cech — a gleby kam ieniste to gleby o pro filu niewykształconym. Bezprzecznie, najgłębsze profile i najlepiej wy kształcone poziomy bielicowe spotyka się naogół na substratach delu- wialnych. Pogląd ten jest jednakowoż mylny, bowiem gleby kam ieniste nastokowe mogą być również glebami o profilu w yraźnie wykształconym ,,dojrzałym “, co zostało wykazane w tej pracy. Odróżniają się one jedynie składem mechanicznym kamienistym. ,,M arm ur o w anie“ wykazują głów nie gleby deluwialne, gliniaste. Ponieważ jedynie głębsze poziomy są „m arm urow ane“, dlatego upraw a nie spowodowała zaniku tej cechy a przeciwnie, czasem naw et pewne spotęgowanie w skutek zwiększenia się dynam iki wodnej. Niektóre gleby deluwialne, szczególnie upraw ne tj. u których nasilenie procesów nam ywu jest większe, to gleby młode. Dla tego są one mniej zaawansowane w rozwoju ewolucyjnym aniżeli gleby bielicowe kam ieniste (,,bielice kam ieniste“), będące wiekowo bardziej zaawansowane.

(22)

G l e b y g l e j o w e i b a g i e n n e . W partiach przystoko- wych — podnóżowych, gdzie woda w ybija się hydrostatycznie na po w ierzchnię podobnie jak u podnóży wzgórz piaszczystych, dalej w p ar tiach równiejszych z utrudnionym odpływem wody wgłębnej powierzch niowej — silnie zalewanych wodą wgłębną i powierzchniową stoków gór skich, tw orzą się gleby glejowe wzgl. mułowe, mułowo-torfowe, torfowo- m ineralne i torfowe — po odwodnieniu murszowe. W ystępują one naw et w położeniach wysokich. Gleby torfowe zwane są przez miejscową lud ność ,,bór“. Gleby sapowate spotyka się przeważnie na nieco niższych partiach nastokowych. Na ogół tereny zalegania piaskowców średnio w y sokich i wysokich gór posiadają bardzo mało gleb podmokłych co należy tłumaczyć przepuszczalnością rumoszu, i dobrym odpływem wód wgłęb nych i powierzchniowych. W m iarę obniżania się gór ilość gleb podmok łych w zrasta — osiągając swoje maksimum w peneplenie. (Ryc. 3).

W p ł y w r o ś l i n n o ś c i n a s p o s ó b w y k s z a ł c e n i a

s i ę g l e b p i a s k o w c o w y c h . Jest oh bardzo wielki. Topografia powodując zróżnicowanie klim atu glebowego i nadglebowego wywołała tym samym zróżnicowanie stopnia rozwoju flory oraz jej składu co w su mie spowodowało w yraźne zróżnicowanie pokryw y glebowej. Najsilniej zbielicowane gleby w ystępują tam, gdzie działanie czyhników klim atofyto- genicznych jest największe tj. na najbardziej humidowych elem entach re liefu, gdzie zaznacza się najlepszy rozwój roślinności leśnej tj. drzew, ru n a leśnego składającego się głównie z czarnej jagody, mchów, paproci itp., oraz poziomów biogenetycznych (Ao). Do najbardziej humidowych elementów reliefu należy zaliczyć część przystokową a potem dolne stoki. W górę stoku zmniejsza się coraz bardziej humidowość. Najwyższe partie w ykazują naogół znacznie suchszy m ikroklim at glebowy i nadglebowy (patrz str. 2 klimat). W tej partii wzrost roślinności leśnej jest najsłabszy (typ lasu bukowo-jodłowego), poziomy biogenetyczne są stosunkowo sła biej rozwinięte, a zbielicowanie gleb jest naogół słabsze. Najlepiej roz w inięte profile bielico we w ystępują pod roślinnością iglastą, pod runem jagodowo-mszystym. Zachowują one również swoje cechy pod n atu ra l ną roślinnością darniow ą (Nardetum) w w ypadku braku kultury. Słabiej zbielicowane ew. skrytobielicowe są gleby pod roślinnością liściastą, a n aj mniej są zbielicowane gleby „koszarowych“ pastwisk i łąk górskich tj. będących w pewnej kulturze. Gleby te pod wpływem nawożenia pokryły się szlachetniejszymi trawam i, co spowodowało spotęgowanie procesu dar niowego. Nawożenie i proces darniow y spowodowały „regradację“ tych gleb. Gleby te często przeszły już w gleby skrytobielicowe — szare, próch niczne o mniejszym lub większym stopniu „regradacji“ — kultury. Gleby darniowe naturalne tj. zespołu N ardetum nie nawożone są naogół zbieli cowane. Obowiązuje tu również zasada, że im wyżej położone (dotyczy

(23)

134 J. Lazar

przede wszystkim szczytów) tym ich morfologiczne cechy bielicowe są słabiej zaznaczone — wyłączając stanowiska humidowe np. zaklęśnięcia (prof. 800. Ryc. 5).

S p o s ó b z a l e g a n i a g l e b p i a s k o w c o w y c h i s t e b - n i a ń s к i с h. (Ryc. 3*—5). Naogół w terenie zalegania tych gleb zazna cza się następujące rozmieszczenie poszczególnych stadiów ewolucyjnych i form glebowych: 1. p artie kam ieniste szczytowe i najwyższe nastokowe — to strefa głównego występowania pastw isk i łąk górskich. Roślin ność leśna rozwija się tu nieco gorzej (suchość, silne w iatry; niskie tem peratu ry i. i.). Przydatność rolnicza tych gleb jest również najmniejsza. Wśród gleb leśnych przew ażają tu gleby słabo bielicowe i skrytobielicowe a wśród gleb upraw nych i darniow ych nawożonych gleby brunatno-szare. Gleby darniow e nie będące w kulturze należą do gleb skrytobielicowych. W ystępują tu również gleby o różnym stopniu zbielicowania, zależnie od humidowości m ikroklim atu. Wielka przepuszczalność w ietrzelin piaskow ca istebniańskieSo i ich mała żyzność stw arza możliwości rozwoju jedynie dla najm niej w ym agających zespołów roślinnych np. Nardetum, przez co zmniejsza się możliwość silniejszego rozwoju procesu darniowego. Górski „aridow y“ klim at wyższych partii sprzyja procesom gromadzenia sub stancji organicznych. W bardziej humidowych zaklęśnięciach szczyto wych tworzą się naw et gleby „torfiasto-bielicow e“. W wysokich położe niach, z reguły ponad strefą leśną tj. w piętrze hal (połonin) w ystępują gleby połoninowe nazwane przez Swederskiego (5) glebami torfiastym i szczytów górskich. Te same gleby Musierowicz (3) zaliczył do gleb skry tobielicowych, bowiem w kompleksie absorcyjnym tych gleb przew ażają jony wodorowe. Wg Swederskiego (5) powyżej 1600 m tj. ponad piętrem głównym kosin (podalpejskim) wg. Pawłowskiego, w w arunkach nadm ier nego uwilgotnienia, niskich tem peratur powietrza, oraz ostrych ich zmian — zachodzi torfowacenie resztek organicznych. Dlatego też dla tych gleb charakterystyczna jest bardzo wysoka zawartość substancji organicznej stosunkowo słabo rozłożonej. Część m ineralna stanowi prze ważnie luźny piasek, miejscami bardzo silnie zbielicowany. P artie nastokowe strefy leśnej to strefa gleb bielicowych kamienistych. W dół stoku wraz ze zwiększeniem się humidowości, zwiększa się stopień zbielicowania tj. gleby średnio i mocno zbielicowane coraz bardziej przeważają nad gle bam i słabo zbielicowanymi.

Obserwuje się to przede wszystkim na południowym stoku. Gleby nastokowe najniżej położone (makro- i mikroreliefu) są naogół najlepiej zbielicowane. W w ypadku słabszej kamienistości, drobniejszego szkieletu, lżejszego składu mechanicznego, miąższość poziomów bielicowych jest większa. (Profil 757 — Ryc. 3). Część dolnostokowa jest poza tym strefą gleb glejowych. W partii podnóżowej zalegają często gleby kształtow ane

(24)

przez wysoki poziom wód gruntow ych np. gleby glejowe, torfowe itp. W części nastokowej najniższej jak również podnóżowej można wyróżnić większą ilość terasów utworzonych przez potoki górskie wzgl. dawne za lewiska wodne. Naogół kontrastowość barw poziomów bielicowych jest większa na stoku południowym, co należy tłumaczyć głównie mniejszą próchnicznością tych poziomów. (Suchszy mikroklim at, słabsze runo). Na bardziej humidowych elem entach reliefu np. północnych skłonach gleby w yraźnie zbielicowane podchodzą wyżej — np. silnie zbielicowana gleba (prof. 957) w ystępująca tuż pod samym szczytem (ryc. 3). Na południo wych skłonach strefa gleb słabo zbielicowanych naogół przechodzi niżej w gleby w yraźnie zbielicowane (ryc. 3).

R e a s u m u j ą c należy stwierdzić, że poszczególne stadia ewo lucyjne nip. bielicowe w ystępują na wszystkich elementach reliefu. Ich występowanie uzależnione jest głównie charakterem roślinności, klim a tem, humidowością m ikroklim atu, składem mechanicznym, sposobem użytkowania — kulturą. Gleby „torfiaste“ klimatofytogeniczne darniowe górskie słabo wykształcone w ystępują jedynie w wysokich położeniach tj. ponad dolnym reglem a jeszcze wyraźniej ponad górnym reglem i pię trem kosin tj. w strefie hal górskich. W terenie zalegania piaskowców istebniańskich — pod roślinnością leśną — przeważają średnio zbielico wane gleby kamieniste, („bielice kam ieniste karpackie“). Z tego powodu można je w całości zaliczyć do tych gleb wydzielając jedynie partie szczy towe, które należą do gleb słabo i skrytobielicowych, (Ryc. 3, 5). Gleby utworzone na piaskowcach istebniańskich przeobrażają się najszybciej i są dlatego najdalej zaawansowane w swoim rozwoju ewolucyjnym. Powo dem tego jest największa przepuszczalność ich drobnych zwietrzelin.

Gleby karpackie fliszowe strefy leśnej są kształtowane przez pro ces bielicowy. Z procesem bielicowym kom binuje się w partiach podmok łych proces glejowy ew. bagienny, a w w arunkach okresowej podmokło- ści w strefie gliniastej proces glejowy — m arm urowy. Procesem bagien nym objęte są jedynie gleby o stałym wysokim poziomie wody grunto wej. Gleby leżące ponad strefą leśną tj. w strefie hal górskich ukształto w ane są przez specjalny oro-klimatofytogeniczny proces darniowy, po wodujący pow stanie słabo wykształconej gleby torfiasto darniowej. Gleby „torfiasto bielicowe“ w ystępują na podmokłych mikro elem entach re liefu strefy leśnej i darniowej. Przeciwieństwem procesu bielicowego jest antropogeniczny proces glebotwórczy który powoduje większą lub m niej szą „regradację“ gleb bielicowych, albo też powstanie gleby kulturalnej szarej lub brunatnej ew. innej o różnym stopniu kultury.

S t o p i e ń w y k s z t a ł c e n i a g l e b p i a s k o w c o w y c h p o z n a j e m y po: 1) okładzie mechanicznym tj. stosunku szkieletu

(25)

136 J. Lazar

do drobnych zwietrzelin. 2) stopniu zwietrzenia masy glebowej („sile m i neraln ej“, „m ineralnym indeksie“) 3) głębokości zwietrzenia rumoszu skalnego wzgl. litej skały (nie spotkano) tj. miąższości profilu glebowego. 4) wielkości szkieletu, próchniczności, głębokości poziomu prócł&nicznego, gliniastości, stopniu rozkładu substancji organicznej ew. i. Najlepiej wykształcone są gleby strefy deluwialnej „gliniastej“. Natężenie procesu bielicowego u gleb napiaskowcowych zależy: 1. od roślinności, 2. od h u- midowości m ikroklim atu, która zależy od ukształtow ania terenu, w ysta wy, położenia na stoku, wysokości itp., 3. od przepuszczalności drobnej zw ietrzeliny i chłonności wodnej piaskowcowego szkieletu, 4. od składu chemicznego piaskowców. Już stosunkowo niewielkie ilości węglanów działają ham ująco na proces bielico wy i mogą spowodować powstanie sza rej, brunatnej ew. innej gleby. 5. od ilości składników mogących ulec procesom bielicowym np. w w ypadku piaskowców kwarcowo-krzemion- kowych, zawierających bardzo mało glinokrzemianów i związków żelaza, proces bielicowy nie ma w arunków do silnego rozwoju naw et w w arun kach humidowych. Zaznacza się to brakiem w yraźnie wykształconego po ziomu osadowego — iluwialnego z powodu braku składników mogących ulec destrukcji i przemieszczeniu. Gleby bielicowe powstające z takich ubogich mineralogicznie piaskowców m ają w pewnej mierze charakter litogeniczny.

S p o s ó b ' u ż y t k o w a n i a i m o ż l i w o ś c i u l e p s z e- n i a. Wartość rolnicza kam ienistych gleb zależy głównie od ich stopnia wykształcenia, kultury, stosunków wodnych, składu mineralnego, w y staw y (na ogół w wypadku płytkich gleb, w ystaw a północna jest lepsza). Są to typowe gleby leśne. Za użytkowaniem leśnym przem awia również ochrona gleby górskiej przed niszczącym działaniem erozji. Gleby nam yte mogą być użytkowane rolniczo — lecz jedynie w wypadku niezbyt du żego nachylenia. Ich podatność rolnicza zależy od nachylenia, miąższości w arstw y gliniastej oraz stosunków wodnych i kultury. W w ypadku sil niejszego nachylenia należy je zadarnić. Gleby te w ym agają silnego nawo żenia, stosowania traw opolnych płodozmianów i orki w poprzek spadku. W strefie leśnej kam ienistej najwyższej należy forsbwać drzewa mało wymagające co do gleby — odporne n a'siln e w iatry i na okresowy brak wody, a ponad strefą leśną roślinność darniową. W strefie „gliniastej“ należy forsować drzewa wym agające gleby głębszej i wilgotniejszej.

Swederski (5) znalazł jedynie wśród gleb torfiastych darniowych szczytowych — zabłoconych, gleby z w yraźnym i cechami bielicowymi. W dotychczasowych podziałach gleb nie uwzględniano gleb bielicowych kamienistych. Jak w ykazały moje badania, gleby te są pospolite w terenie górskim piaskowcowym i należy je dlatego wprowadzić do podziału — jako gleby bielicowe wytworzone z utworów kam ienistych „bielice ka

(26)

m ieniste“, o różnym stopniu zbielicowania. Musierowicz (3) stwierdza, że z opisu gleb połoninowych wynika, że nie w ykazują one morfologicznych cech biélicowych, bowiem zachodzi maskowanie górnych w arstw przez związki humusowe i żelaza.

я н Л Я ЗА Р КАРПАТСКИЕ ПЕСЧАНИКОВЫЕ ПОЧВЫ (Инст. Почвоведения Университета во Вроцлаве) Р е з ю м э Песчаниковые почвы образовавшиеся из песчаников дают выра зительные разрезы (профили). По степеням подзолообразования бывают почвы оподзоленные: явственно, умеренно, слабо и скрыто. Эти песчаниковые почвы отличаются от инных подзолов своим резко каменистым, механическим составом. J. LAZAR

CARPATHIAN SANDSTONE SOILS

(Institute of Soil Science — U niversity Wroclaw)

S u m m a r y

Stony soils, originated from the sandstones, appearing on the slopes and tops of mountains, possess the distinctly formed soil profile. They

are the strongly, moderately, feebly and cryptopodsolised sils. They

differ only from other podsols in their strong coarsestoned mechanical composition.

PIŚMIENNICTWO

1. L a z a r J.: Gleby Góry Jasieniowej w Beskidzie Śląskim. Roczmiik G leboznaw stwa. Warszawa 1 (1951).

2. M i e c z y ń s k i T.: Studia M orfologiczne nad glebami Polski. Cz. I. Gleby bielico we. Puławy.

3. M u s i e r o w i c z Â.: Studia nad glebami (poloni-nowymi paisma gór „Baba Ludow a“. Poznań (193'9).

4. N o w a k J.: Mapa Geoikugiczna Kanpat Śląskich. Kraków <11Ш).

5. S w e d e r s k i W.: Sifcudia nad (glebami górskimi Kanpaft Wßdhodnich. P u -łaiwy 12/1 (1.931).

6. T o m a s z e w s k i J,: Gleby łąkowe. Puław y 1947 r.

7. K a m i e ń s k i М.: S kały B«udowalne w Polsce. Warszawa (1949). P. I. G. 8. В 1 a n k E.: Hamdlbuoh der Bodenilehre, Erster Ergänzungsband. Berlin (1939).