Wniosek o ściganie w sprawach o przestępstwo zgwałcenia w świetle ustawy i praktyki

Maria Lipczyńska

Wniosek o ściganie w sprawach o

przestępstwo zgwałcenia w świetle

ustawy i praktyki

Palestra 17/11(191), 44-53

MARIA LIPCZYKJSKA

Wniosek o ściganie w sprawach o przestępstwo

zgwałcenia w świetle ustawy i praktyki*

Autorka, wychodząc z ogólnych przesłanek dotyczących spraw k ar­ nych wszczynanych na wniosek, wyodrębnia przestępstwo zgwałcenia z art. 16S k.k. i postępowanie z nim związane. Omawia kontrowersyj­ ność ścigania na wniosek tego czynu (zwłaszcza w postaci kwalifiko­ wanej z § 2), uprawnienia w tym względzie pokrzywdzonych w zależ­ ności od wieku i stanu psychicznego, kwestię dopuszczalności cofnięcia wniosku oraz znaczenie zrzeczenia się wniosku. W finalnej części praca zawiera krótko sformułowane tezy oraz pewne propozycje dla ustawo­ dawcy.

1. Podział przestępstw ze względu na sposób ścigania (z oskarżenia publicznego, z oskarżenia publicznego na wniosek, z oskarżenia pryw at­ nego) należy raczej do dziedziny postępowania karnego niż do prawa kar­ nego materialnego. Jednakże ustawodawca, idąc tu za wieloletnią trady­ cją, wskazuje w przepisach części szczególnej k.k., które z przestępstw są — jako wyjątek od zasady ścigania z urzędu — ścigane z oskarżenia prywatnego, a które z oskarżenia publicznego na wniosek. Natomiast sam problem złożenia tego wniosku reguluje kodeks postępowania karnego (art. 5 § 3 i 4, a ponadto art. 11 ustęp 4 co do konsekwencji procesowych braku wniosku i art. 576 co do możności wszczęcia postępowania w spra­ wach ściganych na wniosek przez prokuratora wojskowego bez wniosku dowódcy jednostki).

W stosunku do stanu prawnego obowiązującego przed wejściem w ży­ cie nowej kodyfikacji, kodeks karny z 1969 r. zwiększył liczbę przestępstw ściganych na wniosek i wzbogacił tym samym katalog wnioskodawców.

Ściganymi bezwzględnie na wniosek są przestępstwa z art.: 167 k.k. — zmuszanie, 168 — zgwałcenie, 170 — czyn nierządny przy nadużyciu stosunku zależności i 186 — uchylanie się od obowiązku alimentacji. Względnie zaś ściganymi na wniosek są przestępstwa: narażenie na zara­ żenie chorobą weneryczną z art. 162, jeżeli sprawcą jest osoba pozosta­ jąca z pokrzywdzonym we wspólnym pożyciu, kradzież z art. 203, przy­ właszczenie z art. 204, oszustwo z art. 205, jeśli popełniono je na szkodę osoby najbliższej, uszkodzenie mienia osobistego i indywidualnego z art.

* R e d a k c ja p r z y p o m in a , że t e m a t o m ó w io n y w a r t y k u l e b y ł ju ż p rz e d m io te m r o z w a ­ ż a ń w w y p o w ie d z ia c h z a m ie s z c z o n y c h w „ P a l e s t r z e ” z 1971 r. n r 6 (s. 77—86) i z 1972 r. n r Z (s. 52—60). A u to r a m i ty c h w y p o w ie d z i b y li: J u liu s z L e sz c z y ń sk i, R o m u a ld K m ie c ik i Filii* R o s e n g a r te n , w m a t e r i i b ę d ą c e j p r z e d m io te m a r t y k u ł u n ie m a je d n o lito ś c i p o g lą d ó w .

N r 11 (191) W n io sek o id g a n ie w spraw ach o zgw ałcenie ₄₅

212 w inny sposób niż przez podpalenie i bezprawne użycie pojazdu mechanicznego nie będącego mieniem społecznym z art. 214.

Poza pokrzywdzonym ustawa uprawnia do złożenia wniosku również organ społeczny (organ opieki społecznej lub organizacji społecznej), jeśli chodzi o przestępstwo uchylania się od obowiązku alimentacji z art.

186 k.k.

W części wojskowej przestępstwami ściganymi na wniosek są występ­ ki z art. 303 § 1 i 2 (samowolne opuszczenie jednostki), 309 (niewykonanie rozkazu), 315 (zniewaga przełożonego), 327 (wprawienie się w stan nie­ zdolności do służby) i 328 (samowolne dysponowanie przedmiotem oso­ bistego wyposażenia). Uprawnionym do złożenia wniosku jest dowódca jednostki, a co do przestępstwa z art. 315 — alternatywnie z pokrzywdzo­ nym. Co się tyczy przestępstw wojskowych, to prokurator uzyskał nie znane w k.p.k. swoiste prawo ingerencji w postępowaniu przed sądami powszechnymi, przypominające uprawnienie prokuratora z art. 50 k.p.k. w odniesieniu do przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego (art. 576 k.p.k.).

Nadanie różnym kategoriom wnioskodawców (pokrzywdzony, organ społeczny, dowódca jednostki) uprawnień do złożenia wniosku o ściganie danego przestępstwa uzasadnione jest różnymi względami oraz różnego rodzaju dobrami i interesami, które bądź decydują o nadaniu powyższego uprawnienia wyłącznie bezpośrednio pokrzywdzonemu (np. art. 168 k.k.) albo także osobie innej niż pokrzywdzony (art. 186 i 315 k.k.) bądź też wyłącznie innej osobie uprawnionej (to ostatnie dotyczy przestępstw woj­

skowych ściganych na wniosek dowódcy jednostki — z wyjątkiem art. 315 k.k.). W szczególności ustawodawca upoważnił do złożenia wniosku w sprawie o przestępstwo uchylania się od obowiązku alimentacji z art. 186 k.k. również organ opieki społecznej lub organizację społeczną, po­ nieważ osoby uprawnione do alimentacji nie chcą niekiedy — ze szkodą własną i społeczną — ścigać sprawcy, kierując się względami uczucio­ wymi lub nawet tak zwaną fałszywą ambicją.

Zgwałcenie w prawie polskim jest od dawna przestępstwem ściganym na wniosek pokrzywdzonego. Taki stan prawny istniał na podstawie art. 204 k.k. z 1932 r., aczkolwiek redakcja przepisu była nieco inna niż art. 168 k.k., który zresztą został znacznie rozbudowany przez dodanie § 2. Podstawą wyłączenia tego przestępstwa z rzędu ściganych z oskarżenia publicznego bez wniosku jest interes ofiary przestępstwa, najczęściej ko­ biety, dla której proces sądowy może być następnym z kolei stressem, przeszkodą w dojściu do równowagi psychicznej, może zagrażać jej dobre­ mu imieniu i sytuacji życiowej, zwłaszcza gdy chodzi o założenie rodziny. Przestępstwo zgwałcenia, szczególnie zaś zgwałcenia zbiorowego jest najpoważniejszym z przestępstw ściganych na wniosek. Ściganie na wnio­ sek odnosi się do przestępstw o różnym ciężarze gatunkowym, począwszy od drobnych (M. Cieślak nazywa je „bagatelnymi przestępstwami wnio­

skowymi” *) a skończywszy na zbrodni z art. 168 § 2 k.k.

Oskarżenie prywatne dotyczy przestępstw o zdecydowanie mniejszym ciężarze gatunkowym, jednakże gdy interes społeczny tego wymaga, zwła­

szcza zaś gdy okoliczności sprawy powodują zwiększenie stopnia niebez- i i M. C i e ś l a k : O śc ig a n iu n a w n io se k w o b o w ią z u ją c y m p o lsk im p r a w ie , P iP 1973, air 1, s. 62.

46 M a r i a L i p c z y ń s k a Nr 11 (191>

pieczeństwa społecznego (np. chuligański sposób działania, szczególna zło­ śliwość, bezradność osoby pokrzywdzonej itp.), prokurator ma możność objęcia oskarżenia na podstawie art. 50 k.p.k. Decyduje on tu według swobodnego uznania, czy interes społeczny tego wymaga. Dlatego też ści­ ganie z oskarżenia prywatnego ma w naszej ustawie zawsze charakter względny.

Instytucja z art. 50 k.p.k. nie ma zastosowania do przestępstw ściga­ nych na wniosek, jest to więc jeszcze silniejszy wyjątek od zasady lega­ lizmu. Brak wniosku powoduje odmowę ścigania lub umorzenie postępo­ wania. Jedynie wtedy, gdy przestępstwo ścigane na wniosek pozostaje w zbiegu z przestępstwem ściganym bez wniosku (zgwałcenie — zabój­ stwo na tle seksualnym), czyn nie pozostaje bezkarny; powstaje wówczas problem dopuszczalności kumulatywnej kwalifikacji.2

Postępowanie z oskarżenia prywatnego jest trybem szczególnym po­ stępowania karnego (dział X rozdział 44 k.p.k.), i to trybem o szczególnie licznych odrębnościach.

Konieczność złożenia wniosku o ściganie nie nadaje postępowaniu cha­ rakteru trybu szczególnego. Postępowanie toczy się bądź w trybie zwy­ czajnym, np. w sprawie o zgwałcenie, bądź w trybie uproszczonym, np. w sprawie o bezprawne użycie pojazdu mechanicznego nie będącego mie­ niem społecznym, bądź wreszcie w postępowaniu specjalnym przed są­ dem wojskowym. W tym ostatnim wypadku także ściganie przestępstw z oskarżenia prywatnego przekształca się w ściganie na wniosek pokrzyw­ dzonego.

Istnienie przestępstw ściganych na wniosek jest problemem kontro­ wersyjnym. Podnosi się, że niekiedy niezłożenie wniosku bywa następ­ stwem lęku pokrzywdzonego przed sprawcą, a nawet szantażu, albo że przez zapłacenie określonej kwoty pieniężnej sprawcy udaje się niekiedy uniknąć procesu i kary, co jest szczególnie rażące w wypadku przestęp­ stwa zgwałcenia zbiorowego. Z powodu nieskładania wniosków wymykają się spod wymiaru sprawiedliwości przestępstwa poważne i częstokroć z punktu widzenia dowodowego bezsporne. Wobec nasilającej się przestęp­ czości seksualnej jest to zjawisko groźne, zwłaszcza że wśród sprawxów i społeczeństwa rodzi się przeświadczenie o bezkarności3 4. Zarzuca się, że nawet w szczególnie rażących wypadkach prokurator nie ma prawa pro­ wadzenia postępowania bez wniosku (jak np. w wypadku postępowania na wniosek w związku z art. 576) i wysuwa się sugestie, żeby również i tu­ taj stosować normy art. 50 k.p.k. (Daszkiewicz) *.

W obecnym stanie prawnym interes pokrzywdzonego zadecydował o tym, że od jego stanowiska ustawodawca uzależnia decyzję o ściganiu wymienionych wyżej przestępstw z art. 168 k.k. Uważając to stanowisko za trafne, należałoby jedynie rozważyć, czy w wypadku kwalifikowanym

2 „ w r a m a c h tzw . k u m u la ty w n e j k w a lif ik a c ji c z y n u n ie m o ż n a p o w o ła ć p r z e p is u o k r e ­ ś la ją c e g o p rz e s tę p s tw o ś c ig a n e n a w n io se k , je ś li u p r a w n io n a o so b a w n io s k u o ś c ig a n ie n ie z ło ż y ła ” (o rz e c z e n ie SN z d n ia 14.1.1973 r. 1432/71, p u b l. w O SA , IV A 0104 242). 3 j . L e s z c z y ń s k i : P rz e s tę p s tw o z g w a łc e n ia w P o lsc e , W yd. P r a w n . 1973, s. 279—262. 4 W . D a s z k i e w i c z : Ś c ig a n ie n a w n io se k w p o lsk im p ro c e s ie k a r n y m , P iP 1956, n r 3. O d m ie n n y p o g lą d r e p r e z e n tu je M. C i e ś l a k (j.w ., s. 74), a c z k o lw ie k p o c z ą tk o w o m o ż n a b y ło u te g o A u to ra z a u w a ż y ć p e w n e w a h a n ia w z a ję c iu s ta n o w is k a ( P ro c e s k a m y , s k r y p t , cz. II, K r a k ó w 1953, s. 109—110).

Nr 11 (191) W n i o s e k o ś c i g a n i e w s p r a w a c h o z g w a ł c e n i e 47

z art. 168 § 2 k.k. sąd na wniosek prokuratora nie powinien mieć prawa zadecydować o ściganiu bez wniosku albo też przyjąć tu zasadę ścigania z urzędu.

Motywy, dla których wprowadzono w k.k. przestępstwa ścigane na wniosek, są — jak to już wyżej zaznaczono — różnorodne, podobnie jak różnorodny jest przedmiot ochrony i stosunek sprawcy do pokrzywdzo­ nego.

Przestępstwo zgwałcenia z art. 168 ścigane jest na wniosek z odmien­ nych powodów niż np. kradzież, przywłaszczenie czy oszustwo na szkodę osoby najbliższej (art. 203 § 3, 204 § 4, 205 § 3 k.k.), ale z drugiej strony ze względów podobnych jak ściganie występku z art. 170 k.k. (doprowa­ dzenie przez nadużycie stosunku zależności lub wyzyskanie krytycznego położenia do poddania się czynowi nierządnemu lub wykonania takiego czynu). I w jednym, i w drugim wypadku wchodzą w grę przestępstwa seksualne, skierowane przeciwko wolności i swobodzie dyspozycji płcio­ wej. Kryminologicznie są to jednak czyny bardzo różne. Występek z art. 170 k.k. jest w praktyce sądowej stosunkowo rzadki, przy czym otwarcie należy powiedzieć, że czyny te są dość trudne do ujawnienia. Wydaje się ponadto, że w ustrojach demokratycznych stosunki pracy tylko w yjąt­ kowo są terenem stosowania tego typu nadużyć, bardzo częstych nato­ miast w świecie wyzysku pracy kobiet. Przestępstwo zaś z art. 168 k.k. jest nie tylko częste, lecz stało się wręcz problemem współczesnej kry­ minologii i praktyki karnej. O ile współsprawstwo w odniesieniu do art. 170 k.k., praktycznie rzadkie, pojęciowo nie jest wyłączone, o tyle w art. 168 § 2 jest ono znamieniem istoty czynu, jeśli chodzi o zgwałcenie zbiorowe. Z tych też względów, a głównie ze względu na doniosłość prze­ stępstwa z art. 168 § 2 k.k. oraz swoistość problematyki wniosku w tych sprawach, ograniczono rozważania w niniejszej pracy do wniosku w sprawach o przestępstwo zgwałcenia. Oczywiście pewne wypowiedziane niżej uwagi mogą mieć zastosowanie także do art. 170 k.k., a nawet do innych przestępstw ściganych na wniosek.

2. Najwięcej problemów łączy się z samym złożeniem wniosku. Już od dawna bezsporne jest twierdzenie, że złożenie zawiadomienia o prze­ stępstwie nie jest jednoznaczne ze złożeniem wniosku. Złożenie wniosku musi być wyraźne, musi z niego wynikać wola ścigania sprawcy czy sprawców. Jak podkreślają wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o przestępstwa zgwałcenia 6, jeżeli jednak zawiado­ mienie o przestępstwie zgwałcenia zostało tak zredagowane, iż wynika z niego żądanie ukarania sprawcy, choć żądanie nie zostało wyraźnie sprecyzowane, to należy je uznać za wystarczające. Oczywiście w prak­ tyce mogą tu powstać wątpliwości. Złożenie zaś wniosku do protokołu ta­ kich trudności nie wywołuje. Zgodnie z art. 129 § 1 pkt 1 przyjęcie za- 5

5 U c h w a ła p o łą c z o n y c h Iz b K a r n e j i W o jsk o w e j z d n ia 21 g r u d n ia 1972 r . V I K Z P 64/72, O SN K W 1973, n r 2—3, poz. 18. T ru d n o się n a to m ia s t zg o d zić ze s ta n o w is k ie m SN w y ra ż o n y m w o rzecz. z d n ia 28.V III.1970 r . I I I K R 113/70 (p u b lik o w a n e w O SA , IV A 0104 328), w e d łu g k tó r e g o ,,k a ż d a z fo rm , w j a k ic h d o k o n a n o o św ia d c z e n ia w o li, m o że b y ć u z n a n a za w n io s e k o ś c ig a n ie k a r n e w s p r a w a c h o p rz e s tę p s tw a , k tó r y c h ś c ig a n ie u z a le ż n io n e je s t o d w n io s k u o so b y p o k r z y w d z o n e j. M oże t o w ię c b y ć o św ia d c z e n ie w o li w y ra ż o n e n a p iś m ie , u s tn ie lu b n a w e t in n y m p r z y ję ty m p o w s z e c h n ie z a c h o w a n ie m się , k tó r e w d a n y c h o k o lic z n o ś c ia c h n ie b u d z i w ą tp liw o ś c i co do tr e ś c i o ś w ia d c z e n ia ."

48 M a r i a L i p c z y ń s h a Nr 11 (19t)

równo ustnego zawiadomienia o przestępstwie jak i wniosku o ściganie wymaga formy protokolarnej. W protokole należy zaznaczyć, że uprze­ dzono osobę zgłaszającą wniosek, iż w razie złożenia wniosku o ściganie niektórych tylko sprawców przestępstwa oskarżyciel publiczny jest obo­ wiązany ścigać również współsprawców, podżegaczy, pomocników oraz inne osoby, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestęp­ stwem sprawcy wskazanego we wniosku (art. 5 § 4). Zgodnie z ostatnim zdaniem § 4 przepisu tego nie stosuje się do osób najbliższych zgłasza­ jącego wniosek.

Jak podkreślają wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądo­ wej w sprawach o przestępstwa zgwałcenia, wniosek może być również złożony na piśmie. Konieczne jest wówczas dokonanie pouczenia na piś­ mie lub przy przesłuchaniu.

Możliwa jest sytuacja, że osoba pokrzywdzona bądź wezwana przez przedstawiciela organu ścigania (np. na skutek zawiadomienia pogoto­ wia ratunkowego, szpitala itp.), bądź nawet zgłaszająca się z własnej ini­ cjatywy (co w praktyce będzie znacznie rzadsze) złoży oświadczenie, iż nie żąda ścigania. Sąd Najwyższy wyraził trafny pogląd *, że oświadcze­ nie o nieżądaniu ścigania ma tylko takie znaczenie jak niezłożenie wniosku 0 ściganie i nie zamyka drogi do skutecznego złożenia wniosku aż do czasu, do którego za przestępstwo to można ścigać. Oczywiście w razie opóźnienia w złożeniu wniosku mogą powstać trudności natury dowodo­ wej. Z drugiej jednak strony kobieta, która padła ofiarą, może niekiedy bez dostatecznego zastanowienia zrzec się złożenia wniosku, a po spokoj­ nym rozważeniu tej sprawy ocenić ją inaczej. Odmienny pogląd od re­ prezentowanego tutaj wyraża J. Leszczyński6 7.

W sprawach o zgwałcenie (także zgwałcenie zbiorowe) najczęściej oso­ ba sprawcy jest osobie pokrzywdzonej nie znana. W tym stanie rzeczy wniosek o ściganie jest w początkowym etapie wnioskiem o ściganie ano­ nimowego sprawcy czy anonimowych sprawców. Powstaje wówczas pro­ blem, czy tak sformułowany wniosek jest wystarczający, czy po wykryciu sprawcy wniosek ten wymaga uzupełnienia przez podanie osoby sprawcy oraz — co z tego konsekwentnie wynika — czy złożenie wniosku o ściga­ nie sprawcy anonimowego może być po wykryciu sprawcy cofnięte w formie oświadczenia, że osoba pokrzywdzona nie życzy sobie ścigania ujawnionego sprawcy.

Odpowiedzi na te pytania nie wydają się łatwe. Jeśli chodzi o ściganie przestępstwa z art. 168 k.k., a więc przestępstwa ściganego bezwzględnie na wniosek, ustawodawca miał głównie na uwadze nie osobisty stosunek łączący sprawcę i pokrzywdzonego, jak to ma miejsce w odniesieniu do ścigania przestępstw ściganych względnie na wniosek (np. z art. 203, 204

1 205 k.k.), lecz interes pokrzywdzonej osoby w nienadawaniu rozgłosu sprawie oraz uniknięciu przykrości związanych z procesem. Z tego też

6 „ w s p r a w a c h o p r z e s tę p s tw a ś c ig a n e n a w n io se k z ło ż e n ie p rz e z p o k rz y w d z o n e g o Gub in n y c h u p ra w n io n y c h ) o ś w ia d c z e n ia o n ie ż ą d a n iu śc ig a n ia m a ty lk o ta k i e z n a c z e n ie j a k n ie ­ z ło ż e n ie w n io s k u o śc ig a n ie i n ie z a m y k a d r o g i d o s k u te c z n e g o z ło ż e n ia w n io s k u a ż d o c z a su , d o k tó r e g o za p r z e s tę p s tw o to m o ż n a ś c ig a ć ” (O SN K W 1972, n r 12, p o z. 195). P o d o b n e s ta n o ­ w is k o z a ją ł SN w u c h w a le c y to w a n e j w p r z y p is ie 5. 7 J . L e s z c z y ń s k i : p y t a n i a i o d p o w ie d z i p r a w n e , „ P a l e s t r a ” 1972, n r 7—8, s. 93 i n a s t.

Nr 11 (191) W n io sek o ściganie w spraw ach o zgw ałcenie ₄₉

względu trafne jest stanowisko S N 7a, że wniosek o ściganie sprawcy ano­ nimowego stanowi wystarczającą przesłankę procesową i w zasadzie nie wymaga uzupełnienia po wykryciu sprawcy przez podanie jego nazwiska. Uwzględniając jednak ostatnie zdanie art. 5 § 4 k.p.k., Sąd Najwyższy uznał, że jedynie w wypadku gdy sprawca jest osobą najbliższą w sto­ sunku do osoby pokrzywdzonej, uzupełnienie wniosku będzie konieczne, a ewentualne cofnięcie wniosku po wykryciu sprawcy — dopuszczalne.

Zgodnie z art. 5 § 4 i art. 10 § 1 k.p.k. należy pouczyć składającego wniosek o obowiązku ścigania przez prokuratora współsprawców, pod­ żegaczy, pomocników i innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy wskazanego we wniosku. Zgod­ nie zaś z art. 10 § ? k.p.k. osobę zgłaszającą wniosek należy w zasadzie również pouczyć o tym, że złożenie wniosku nie może być cofnięte. Ta niemożność cofnięcia wniosku może się w praktyce okazać społecznie nie­ trafna. Dotyczy to jednak w zasadzie tylko drobnych przestępstw ściga­ nych na wniosek. W zupełnie wyjątkowym wypadku, kiedy sprawca zgwałcenia jest osobą związaną węzłem uczuciowym z pokrzywdzoną i np. po dokonaniu przestępstwa zawiera z nią lub ma zawrzeć związek mał­ żeński, ściganie karne byłoby oczywiście niecelowe. Wydaje się, że de

lege ferenda kompromisowe rozwiązania w takich wypadkach — w po­

staci swobodnej decyzji sądu i prokuratora o dopuszczeniu cofnięcia wnio­ sku — byłoby właściwe. Jednakże całkowicie swobodne wycofanie wnio­ sku oznaczałoby nie tylko prowadzenie niecelowych czynności przez or­ gany wymiaru sprawiedliwości, ale nadto umożliwiałoby opłacenie po­ krzywdzonego za cofnięcie wniosku przy najpoważniejszym nawet prze­ stępstwie z art. 168 8 2 k.k.

Wniosek o ściganie osoby najbliższej zachowuje moc także wtedy, gdy pokrzywdzony, który ma być przesłuchany w charakterze świadka, sko­ rzysta z prawa odmowy zeznań.

Szczególne trudności rodzi problematyka złożenia wniosku przez osobę małoletnią oraz osobę chorą psychicznie. Dopuszczenie się czynu lubież­ nego względem osoby poniżej lat 15 jest zgodnie z art. 176 k.k. prze­ stępstwem ściganym z urzędu. Podobnie — zgodnie z art. 169 k.k. — dopuszczenie się czynu nierządnego z osobą pozbawioną całkowicie lub w znacznym stopniu zdolności rozpoznania znaczenia czynu albo

kiero-7a „ Z ło ż e n ie p iz e z p o k rz y w d z o n e g o w s p r a w ie o p r z e s tę p s tw o ś c ig a n e n a w n io se k o d p o ­ w ia d a ją c e g o w y m a g a n io m a r t . 5 § 3 i 4 k .p .k . o św ia d c z e n ia w o li w p o s ta c i w n io s k u o ś c i­ g a n ie w y w o łu je te n s k u te k , że p o s tę p o w a n ie to c z y się w ó w c z a s z u r z ę d u , p ó ź n ie js z e w ię c c o fn ię c ie zło żo n eg o w n io s k u je s t b e z s k u te c z n e i p o z o s ta je b e z w p ły w u n a to c z ą c e s ię p o ­ s tę p o w a n ie .

P o w y ż s z e k o n s e k w e n c je p r a w n e d o ty c z ą ró w n ie ż w n io s k u o ś c ig a n ie n ie z n a n e j p o ­ k rz y w d z o n e m u o so b y s p ra w c y , w n io s e k w ię c ta k i sto n o w i p o je g o w y k r y c iu w y s ta r c z a ją c ą p r z e s ła n k ę p ro c e so w ą do p r o w a d z e n ia p rz e c iw k o t e j o so b ie p o s tę p o w a n ia k a r n e g o i n ie w y ­ m a g a u z u p e łn ie n ia p rz e z p o k rz y w d z o n e g o ż ą d a n ie m u k a r a n i a t e j o so b y .

W ta k im je d n a k w y p a d k u , je ś li o k a ż e się , że w y k r y ty s p r a w c a j e s t o so b ą n a jb liż s z ą d la p o k rz y w d z o n e g o , d a ls z e p o s tę p o w a n ie p r z e c iw k o te j o so b ie u z a le ż n io n e je s t od z ło ż e n ia p rz e z p o k rz y w d z o n e g o o św ia d c z e n ia , iż ż ą d a je j u k a r a n i a " (u c h w a ła SN z d n ia 13.X.1971 r. V I K Z P 34/71, O SN K W 1972, n r 1, p oz. 2). O d m ie n n ie J . L e s z c z y ń s k i ( P y ta n ia i o d p o w ie d z i p r a w n e , „ P a l e s t r a ” 1971, n r 6, s. 77 i n a s t.), k t ó r y u z n a je , że w n io s e k o ś c ig a n ie m u s i b y ć z ło ż o n y p rz e c iw k o o k r e ś lo n e m u s p r a w c y , a w ię c n ie a n o n im o w e m u . 4 — P a le s tr a

50 M a r i a U p e t y ń s k a _{Nr 11 (191)}

wania swym postępowaniem jest przestępstwem ściganym z urzędu, a więc bez wniosku. W obu wypadkach sprawca podlega karze pozbawie­ nia wolności od roku do lat 10. Jeżeli jednak sprawca działa ze szczegól­ nym okrucieństwem albo dopuszcza się zgwałcenia działając wspólnie z innymi osobami, to minimum kary według art. 168 § 2 wynosi wówczas 3 lata pozbawienia wolności. Dla zastosowania tego przepisu niezbędne jest złożenie wniosku. Wprawdzie wymiar kary w wysokości od lat 3 mieści się w art. 169 i 176, jednakże sprawca przestępstwa z art. 168 i 176 bądź z art. 168 i 179 k.k. może się bronić błędem co do wieku lub stanu psychicznego osoby pokrzywdzonej; ponadto jeśli chodzi o osoby małolet­ nie, to art. 176 znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy pokrzywdzony liczy poniżej lat 15. W praktyce więc mają poważne znaczenie problemy związane ze złożeniem wniosku, gdy pokrzywdzony jest małoletni, ubez­ własnowolniony albo wprawdzie nie ubezwłasnowolniony, ale upośledzo- ny psychicznie. Orzecznictwo SN zajęło tu następujące stanowisko:

1) Pokrzywdzony małoletni nie jest uprawniony do złożenia wniosku o ściganie sprawcy. Wniosek ten powinien złożyć przedstawiciel ustawowy bądź osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 42 § 2 k.p.k.). Mogą w związku z tym powstać następujące sytuacje kolizyjne: a) po­ krzywdzony małoletni sam żąda ścigania, natomiast przedstawiciel usta­ wowy wniosku nie składa, b) przedstawiciel ustawowy składa wniosek wbrew woli małoletniej osoby pokrzywdzonej. Co się tyczy pierwszego wypadku, to Sąd Najwyższy wypowiedział się w yraźnie8, że wówczas odpowiednie zarządzenie wydaje sąd opiekuńczy na podstawie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 109, 147, 168 k.r.o.). Drugim wy­ padkiem orzecznictwo dotychczas się nie zajęło. Wypadek tego typu, w którym rodzice wbrew woli małoletniej pokrzywdzonej złożyli wniosek 0 ściganie, wypadek zakończony tragicznym epilogiem w postaci samobój­ stwa pokrzywdzonej, przedstawiony był niedawno na łamach „Prawa 1 Życia”. 9 Wydaje się, iż w razie takiego konfliktu sprawa też powinna być przedstawiona do rozstrzygnięcia sądowi opiekuńczemu, zwłaszcza że chodzi tu o ochronę praw ściśle osobistych, a możliwości nieporozumień, zwłaszcza zaś niewłaściwego rozumienia dobra pokrzywdzonych przez przedstawicieli ustawowych, są liczne. Udział biegłego psychologa w roz­ patrzeniu sprawy wydaje się nieodzowny.

2) W stosunku do pokrzywdzonych będących osobami ubezwłasno­ wolnionymi stan prawny jest również dość sporny. W szczególności, analo­ gicznie jak w wypadku małoletnich, uprawnionym do złożenia wniosku jest przedstawiciel ustawowy osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie lub częściowo albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. Jeżeli osoba taka wniosku nie składa albo jeżeli powstaje konflikt między stanowiskiem pokrzywdzonego a stanowiskiem jego przedstawiciela usta­ wowego, to sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy. Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że osoba upośledzona umysłowo w postaci debilizmu, jeśli nie została ubezwłasnowolniona, może złożyć skuteczny wniosek o ściganie

8 U c h w a ła s k ła d u s ie d m iu sę d z ió w SN z d n ia 17.XII.1970 r . V II K Z P 43/68, O S N K W 1971, n r 7—8, poz. 101; p o r. ta k ż e u c h w a łę c y to w a n ą w p r z y p . 5.

9 Z . I w a s z k i e w i c z : S p ra w c y g w a łtu i (...) e p ilo g u , P i 2 1973, n r 6; M. L i p c z y f t - s k a: W sz y sc y J e ste ś m y s p ra w c a m i, P i 2 1973, n r 3.

N r 11 (191) Wnio se k o ściganie w spraw ach o agw alcenie S I

sprawców zgwałcenia.10 Podkreślić należy, że w tej sprawie rozpatrywa­ nej przez SN biegli lekarze stwierdzili, iż stan umysłowy pokrzywdzonej zezwalał na słowne odtworzenie wydarzeń będących przedmiotem sprawy oraz umiejętność oceny. Wydaje się natomiast, że w wypadku gdy osoba pokrzywdzona ze względu na swój stan psychiczny nie byłaby zdolna do oceny pozytywnych i negatywnych konsekwencji złożenia wniosku, nale­ żałoby wówczas uzyskać najpierw (przy wdrożeniu sprawy o ubezwła­ snowolnienie) wniosek o ściganie od jej tymczasowego przedstawiciela. Wydaje się też, że ingerencja sądu opiekuńczego w omawianym typie spraw powinna być znacznie częstsza, niż ma to miejsce dotychczas.

Z art. 5 k.p.k. wynika zasada niepodzielności osobowej (podmiotowej)11 wniosku, jeśli chodzi o osobę sprawcy. Wyjątkiem jest tu tylko sytuacja, gdy jeden ze sprawców jest osobą najbliższą w stosunku do osoby skła­ dającej wniosek jako pokrzywdzona lub gdy za tę osobę jako pokrzyw­ dzoną złożył wniosek przedstawiciel ustawowy.-W tym wyjątkowym wy­ padku mamy do czynienia z podzielnością wniosku. W odniesieniu zaś do przedmiotu postępowania obowiązuje zasada podzielności. Praktycznie jeśli chodzi o przestępstwo zgwałcenia, może powstać problem w razie zło­ żenia wniosku tylko przez część osób pokrzywdzonych (np. gdy przy prze­ stępstwie zgwałcenia zbiorowego zgwałcono kilka dziewcząt). W zasadzie będzie tu wchodziła w rachubę wielość czynów, jednakże wydaje się moż­ liwy również taki stan faktyczny, gdy ze względu na jedność zamiaru i zachowania się sprawców (np. podstępne podanie środków odurzających i dokonanie zbiorowego zgwałcenia pokrzywdzonych) będzie się mieć do czynienia raczej z jednością czynu; w wypadku więc niezłożenia wniosku przez którąś z osób pokrzywdzonych, prowadzi to do konieczności pomi­ nięcia tego fragmentu czynu, co jednak nie zawsze powoduje całkowite wyłączenie pokrzywdzonej z procesu (przesłuchanie takiej osoby w roli świadka z prawem pominięcia własnej sprawy, co stwarza szczególne trudności).

Konsekwencją braku wniosku jest odmowa ścigania bądź umorzenie postępowania (art. 11 pkt 4 k.p.k.).

Konsekwencją zaś prowadzenia procesu mimo braku wniosku jest — zgodnie z art. 388 pkt 4 k.p.k. — uchylenie, niezależnie od granic środka odwoławczego, wyroku, w którym zapadło orzeczenie za czyn przestępny z art. 168 k.k. bez wniosku lub w razie złożenia wniosku przez osobę nieu­ prawnioną (np. przez małoletniego albo np. przez rodziców osoby już peł­ noletniej). W razie uprawomocnienia się wyroku, ujawnienie tego uchy­ bienia stanowi podstawę do złożenia rewizji nadzwyczajnej lub wznowie­ nia postępowania z urzędu (art. 474 § 2 k.p.k.).

Toczenie się procesu mimo braku wniosku (co możliwe jest w prakty­ ce np. w wypadku gdy osoba pokrzywdzona złożyła zawiadomienie mylnie interpretowane jako wniosek o ściganie) może ulec potem konwalidacji przez późniejsze złożenie właściwego wniosku.

Powstaje pytanie, jakie czynności przy rozpoczęciu procesu są możliwe bez wniosku o ściganie. Nie ma więc wątpliwości, że przeprowadzenie po­

io „O so b a u p o śle d z o n a u m y sło w o w p o s ta c i d e b iliz m u , je ż e li n ie z o s ta ła u b e z w ła s n o ­ w o ln io n a , m o że zło ży ć s k u te c z n y w n io s e k o śc ig a n ie s p r a w c ó w z g w a łc e n ia ” (o rz e c z . S N w s p r a w ie I II K R 192/72, O SN K W 1973, n r 4, poz. 49).

52 M a r i a L l p c z p ń s k a _{Nr 11 (191)}

stępowania sprawdzającego z art. 258 § 2 i 259 k.p.k. jest tu dopuszczalne, a także dochodzenie wstępne (w niezbędnym zakresie) z art. 267. Mogą zdarzyć się sytuacje, w praktyce dość częste, że pokrzywdzona jest np. nieprzytomna, a więc niezdolna do składania wniosku. W wypadku takim nie można oczywiście rezygnować z zatrzymania podejrzanego i przesłu­ chania go, przy czym należy pouczyć podejrzanego, że dalszy tok postę­ powania uzależniony jest od złożenia w niosku.12

Szczególne konsekwencje rodzi pominięcie obowiązku pouczenia po­ krzywdzonej zgłaszającej wniosek (art. 5 § 4 k.p.k.) o obowiązku oskarży­ ciela publicznego do ścigania współsprawców, podżegaczy, pomocników oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy wskazanego we wniosku. Zgodnie z art. 10 § 1 brak pouczenia albo mylne pouczenie w tym względzie nie może wywo­ ływać ujemnych skutków procesowych dla osoby, której to dotyczy.

Pojęcie „osoby, której to dotyczy” może być interpretowane bądź ciaśniej w rozumieniu wnioskodawcy, którego to dotyczy, bądź też szerzej (wszelkie osoby zainteresowane), co wydaje się bardziej trafne, gdyż zainteresowany jest tu także oskarżony. Jeżeli w toku rozprawy ujawni się, że osoba pokrzywdzona nie życzy sobie ścigania jednego ze spraw­ ców, a nie była uprzedzona z art. 5 § 4 k.p.k., przy czym podaje, że wo­ lałaby, aby nie ścigano nikogo, gdyby złożenie wniosku miało powodować proces przeciwko osobie, którą pragnie chronić (z zastrzeżeniem, oczy­ wiście, że nie jest to osoba najbliższa) — to wydaje się, że konsekwencją takiego stanu rzeczy powinno być umorzenie całej sprawy, aczkolwiek może to budzić pewne opory, skoro pokrzywdzona zainteresowana jest w umorzeniu sprawy tylko w stosunku do jednego z oskarżonych. Dla unik­ nięcia takich sytuacji należałoby — w wypadku pisemnego złożenia wnio­ sku — dokonywać dodatkowo pouczenia w formie nie budzącej wątpli­ wości co do jego treści.

3) Wnioski, jakie na tle przeprowadzonych tu rozważań się nasuwają, są następujące.

I. Dla kategorii przestępstw ściganych na wniosek przestępstwo zgwałcenia jest przestępstwem typowym. Mimo pewnych ujemnych kon­ sekwencji w postaci możliwości uniknięcia ścigania przez sprawców groź­ nych przestępstw seksualnych ze względu na dobro pokrzywdzonej, roz­ wiązanie to wydaje się trafne. Jedynie gdy chodzi o kwalifikowaną postać przestępstwa z art. 168 § 2 k.k., byłaby tu pożądana zmiana polegająca na ściganiu takich przestępstw z urzędu lub co najmniej na pozostawieniu sądowi decyzji o ściganiu z urzędu bez wniosku.

II. W wypadku małołetności lub ubezwłasnowolnienia osoby pokrzyw­ dzonej uprawnionym do złożenia wniosku jest przedstawiciel ustawowy. Zarówno w razie niezłożenia takiego wniosku jak i w wypadku powstania kolizji między stanowiskiem samego pokrzywdzonego a stanowiskiem przedstawiciela ustawowego decyzję w sprawie złożenia tego wniosku po­ winien podjąć sąd opiekuńczy z udziałem biegłego psychologa.

III. Wniosek powinien być złożony przed wydaniem postanowienia 1! O d m ie n n e s ta n o w isk o z a jm u je t u M. C i e ś l a k : O śc ig a n iu n a w n io s e k w o b o ­ w ią z u ją c y m p o ls k im p r a w ie , jw ., s. 73. A u to r t e n u w a ż a za n ie d o p u s z c z a ln e p r z e s łu c h a n ie o r a z z a tr z y m a n ie p o d e jrz a n e g o .

N r 11 (191) W n io sek o ściganie w spraw ach o sgw atcenie 53

o przedstawieniu zarzutów. Postępowanie sprawdzające i dochodzenie wstępne może być prowadzone jeszcze przed złożeniem wniosku. Później­ sze złożenie wniosku w jakimkolwiek stadium sanuje brak wniosku.

IV. Raz złożony wniosek, w zasadzie cofnięty być nie może. De lege

lata cofnięcie dopuszczalne jest tylko wyjątkowo, gdy anonimowy spraw­ ca okaże się osobą najbliższą. De lege jerenda sąd powinien mieć upraw ­ nienie do wyrażenia zgody na cofnięcie wniosku, jeśli względy społeczne za tym przemawiają.

V. Zrzeczenie się wniosku pozbawione jest skutków prawnych.

VI. Wniosek w zasadzie powinien być złożony do protokołu, w którym należy umieścić wzmiankę o pouczeniu z art. 5 § 4 k.p.k. Jeżeli wniosek złożono na piśmie, należy bądź pisemnie, bądź też przy przesłuchaniu dokonać powyższego pouczenia z umieszczeniem wzmianki w protokole.

VII. Wniosek powinien być wyraźny. Jednakże użycie określenia „wniosek o ściganie” nie jest niezbędne. Konieczne jest jedynie to, by wy­ rażono w nim wolę ścigania sprawcy.

VIII. Wniosek jest niepodzielny podmiotowo, tj. obejmuje wszystkich sprawców z wyjątkiem osób najbliższych, co wyjątkowo dopuszcza po­ dzielność. Natomiast wniosek jest podzielny przedmiotowo, gdy chodzi zarówno o poszczególne czyny przestępne jak i o poszczególne osoby po­ krzywdzone jednym czynem czy wieloma czynami.

IX. W razie zbiegu kumulatywnego stosowanie kwalifikacji przestęp­ stwa ściganego na wniosek bez takiego wniosku jest niedopuszczalne.

X. Prowadzenie postępowania w sprawie o przestępstwo zgwałcenia bez wniosku osoby uprawnionej stanowi bezwzględne uchybienie pociąga­ jące za sobą w trybie rewizyjnym uchylenie wyroku oraz stanowiące pod­ stawę do wniesienia rewizji nadzwyczajnej i wznowienia z urzędu. Kon­ sekwencje braku pouczenia z art. 5 § 4 k.p.k. dotyczą zarówno osoby pokrzywdzonej uprawnionej do złożenia wniosku jak i sprawcy; może to nawet powodować umorzenie postępowania w sprawie.

Niniejsze tezy mają oczywiście częściowo zastosowanie do wszel­ kich przestępstw ściganych na wniosek. Przestępstwo zgwałcenia jest ty ­ powym przestępstwem ściganym bezwzględnie n a . wniosek i najmniej kontrowersyjnym, jeśli chodzi o celowość złożenia decyzji o tym, czy ma się odbyć proces, w ręce osoby pokrzywdzonej. Postępowanie toczy się w trybie zwyczajnym z wyłączeniem zasady jawności.

Szczególne problemy powstają w związku z częstymi wypadkami ma- łoletności lub ograniczenia poczytalności u osoby pokrzywdzonej. Stwarza to swoisty problem ingerencji ze strony sądu opiekuńczego w kwestię wniosku. Poważny charakter, wielki stopień niebezpieczeństwa społecz­ nego oraz częsta niemożność faktyczna natychmiastowego złożenia wnio­ sku ze względu na stan pokrzywdzonej uzasadnia prowadzenie postępo­ wania sprawdzającego i dochodzenia, a nawet zatrzymanie osoby podej­ rzanej jeszcze przed złożeniem wniosku. Okoliczności te zadecydowały o odrębnym omówieniu wniosku w związku z art. 168 k.k.

Zgwałcenia zbiorowe, które stały się dziś swoistą plagą społeczną i do­ niosłym problemem kryminologicznym, nakazują rozważenie ewentual­ ności wyłączenia zbrodni z art. 168 § 2 z kręgu przestępstw ściganych na wniosek.