Wrijvingsloze energietransitie?

8

OPINIE

De energietransitie is echt in gang gezet. In mijn directe omgeving verschijnen plotseling overal zon-nepanelen op de daken. Zelfs bij mijzelf! Weliswaar heb ik nog steeds geen elektrische of hybride of anderszins groene auto, hoewel hij wel groen van kleur is, maar het is duidelijk dat bij anderen ook het vervoer aan het verduurzamen is. Ook professionele vervoerders van goederen en personen beraden zich al op een minder fossiele toekomst. Verderop in Europa worden nog veel grotere stappen gezet, zoals bij onze Oosterburen en in het Zuiden, waar windenergie en zon-PV ra-zendsnel terrein winnen. In Brussel wordt verduurzaming van de Eu-ropese energievoorziening gezien als oplossing voor een hele reeks issues, zoals de afhankelijkheid van instabiele leveranciers, het gebrek aan eigen fossiele energiebronnen, het klimaatprobleem en het stimu-leren van technologische innovatie. Een jarenlange belofte, toekomsti-deaal of wensdroom lijkt eindelijk in vervulling te gaan.

Maar de afgelopen maanden ver-schijnen met grote regelmaat stukken in de pers, zoals ‘De schok van de groene stroom’ over de uitdaging voor netwerkbedrijven om voldoende transportcapaciteit aan te leggen. Ook zou de scha-liegaslobby de verdere uitrol blok-keren van zonne-energie. Andere voorbeelden zijn de discussie rond de nieuwe kolencentrales en de bijstook van biomassa, de inpas-sing van wind en de lastige positie van gasgestookte centrales tussen hoge gas- en lage kolen- en elek-triciteitsprijzen, en de gevaren, dan wel de geneugten, van de mogelij-ke export van schaliegas uit de VS. Daarnaast zijn er problemen met de Europese olieraffinage die in een krimpende markt met lage marges toch aanzienlijke investeringen moet doen om een duurzame voor-ziening van transport brandstoffen mogelijk te maken. En dat terwijl de nieuwe, duurzame, energievoor-ziening juist als dé oplossing voor al die problemen gezien wordt. Het idee dat een transitie naar een duurzame energievoorziening een simpele oplossing is voor alle problemen is een gevaarlijke mis-vatting. Retorisch is het natuurlijk aansprekend om simpele en hel-dere oplossingen aan te reiken. En dat gebeurt dan ook in ruime mate door politici, idealisten, economen en technologen. Helaas zijn zowel de economen als de technologen gevaarlijke adviseurs.

Ze hebben namelijk één groot ge-brek gemeen. En dat is dat ze hun visies en modellen partieel ontwik-kelen. Bij economen is het ceteris

paribus denken dominant; alles

blijft gelijk in hun modellen, behal-ve wat ze behal-veranderen en daar me-ten ze dan de doorwerking van. Ook de technologen houden zich alleen bezig met ‘hun’ stukje techniek in het systeem; de windmolens, de

gas- of kolencentrales, de zon-PV, de transmissiecapaciteit, et cetera. De econoom gaat er vervolgens van uit dat een goed functionerende, li-quide markt ervoor zorgt dat iedere individuele producent of consu-ment de ‘juiste’ keuze maakt en dat welvaart en welzijn gemaximeerd worden. Zonder daar expliciet over te zijn, gaat de technoloog er van-uit dat met hun ‘goed’ functione-rende technologieën ieder Joule op de juiste wijze opgewekt wordt en op de juiste wijze gebruikt zal wor-den. En als dat niet het geval is, ligt de oorzaak daarvan natuurlijk in misbruik van marktmacht en onge-wenst overheidsingrijpen. In de theoretische omgeving van de economische en de technolo-gische modellen kan dat wel waar zijn misschien. En natuurlijk: “Licht schijnt oneindig op alle landen” volgens de PV-verkoper. Maar in de complexe werkelijkheid zal er ze-ker geen sprake van een wrijvings-loze transitie naar een duurzame energievoorziening. Technologieën maken in samenhang deel uit van het systeem van energievoorzie-ning en veranderingen van enige omvang hebben gevolgen voor het functioneren daarvan. Ook de economische kant van de transitie verloopt niet zonder frictie als het gaat om het doen van grote inves-teringen in netten, opwekkingsca-paciteit en nieuwe apparaten bij de verbruikers, die over een lange periode moeten worden terugver-diend in een onzekere omgeving. En, inderdaad, sommige investe-ringen uit het verleden zullen op termijn waardeloos blijken te zijn. Dit geheel van technische en eco-nomische relaties wordt bovendien aangestuurd door een stelsel van regels, routines, contracten en af-spraken, die allemaal aangepast moeten worden aan de veranderin-gen in het systeem. En daarbij zijn de belangen in het geding van eige-naars, investeerders, producenten, energiegebruikers, omwonenden, en van buurlanden, die allemaal hun argumenten voor of tegen be-paalde veranderingen in het ener-giesysteem hebben.

Het gaat echter niet alleen om de optelsom van al die individuele be-langen. Onze energievoorziening is een randvoorwaarde voor vrijwel alle maatschappelijke activiteit, met grote invloed op ons welzijn. Het is een ingewikkeld systeem dat zich door technische, economische en ecologische afhankelijkheden slecht laat aansturen als een simpe-le markt van vraag en aanbod. Het collectieve belang van een ‘goed’ functionerende energievoorziening en van een ‘transitie’ die zonder al te grote ongelukken verloopt zal dan ook gebaat zijn bij een zekere mate van afstemming, planning en coördinatie die verder gaat dan het faciliteren van de markt en het cor-rigeren van marktfalen. Meer piket-paaltjes en wegwijzers in de goede richting lijkt het devies!

Aad Correljé is universitair hoofd-do-cent Economie van Infrastructuren aan de TU Delft en verbonden aan het Clingendael International Energy

Programme.n

Wrijvingsloze energietransitie?

Onverwachte effecten

EU-Commissa-ris Oettinger kortgeleden om wat rustiger aan te doen met zonne-energie in Duitsland is op veel plaatsen met ongeloof ontvangen. Immers, zo stellen voorstanders van een snelle omvorming van de energie-economie naar een duurzamere versie: het aandeel duurzaam moet omhoog en niet stagneren.

De uitspraak van Oettinger legt echter wel een onverwacht effect van de transitie naar een duurzame energiehouding bloot, een te grote concentratie van variabele energie-bronnen in een bepaalde regio of deel van de markt creëert aanzien-lijke aanpassingsproblemen, die andere prioriteiten van het ener-giebeleid in het gedrang dreigen te brengen. Deze problemen zijn niet voorzien in de vele scenariostudies en andere beleidsdocumenten op grond waarvan het transitieproces is ingezet. Kortom, het begrip van het transitieproces is nog steeds beperkt, waardoor er steeds weer oplossingen moeten worden be-dacht om aan nieuwe flessenhal-zen het hoofd te bieden.

Leveringszekerheid

De grote concentratie zonne-energie in Duitsland en de op-bouw van aanzienlijke capaciteit in windenergie vormen een

tech-nische en politiek-economische uitdaging, evenals de sluiting van de nucleaire capaciteit. Vraag en aanbod van energie raken in onbalans qua locatie en beschik-baarheid waardoor een grotere behoefte ontstaat aan netwerkca-paciteit om lokale disbalansen op te vangen. Dit was bekend. Wat niet onderkend is of te laat, is dat een relatief klein deel van zonne- en windenergie ten opzichte van de totale elektriciteitscapaciteit een disproportionele invloed zou hebben op de vraag naar en soort van netwerkverbindingen, zeker in een systeem waarbij zonne- en windenergie met voorrang op het net worden toegelaten. Ook is te weinig onderkend dat de huidige beleidsinrichting in combinatie met economische tegenslag, de economische prestaties van de bestaande productiecapaciteit nu al zo ingrijpend zou aantasten. De onbalans wordt vergroot, doordat het tempo van het bouwen van nieuwe onderdelen van netten, ook al waren deze voorzien, geen gelijke tred houdt met de opbouw van capaciteit. Er is bij het den-ken over transitie - een proces dat mede wordt gestimuleerd door Europees beleid en met verschil-lende intensiteit is omgezet in nationaal beleid - geen rekening gehouden met de complexe ef-fecten op meso- en microniveau. Daar is de economische crisis dus nog als complicerende factor bijgekomen, waardoor de mo-gelijkheden van bedrijven om te investeren in een moeilijke markt verminderd zijn en verschillende partijen moeite hebben om in zwarte cijfers te blijven. De ont-stane specifieke

marktomstandig-heden vergroten de zorgen over leveringszekerheid.

Houtje touwtje

De markt en beleidsprikkels zor-gen voor een tamelijk onoverzich-telijke brij van acties en reacties waar de vergunningsbureaucratie een steeds groter obstakel wordt om alles nog enigszins te laten werken. Het gevolg is een houtje-touwtjebenadering; een stapeling van beleid om tijdelijke proble-men te accommoderen, zonder oog te houden voor de combina-tie van effecten. Veelal worden beleidsinstrumenten ingezet met een te open einde of met een te algemeen geldende werking. Een lokaal probleem in Zuid-Duitsland zou opgelost kunnen worden met een (nadrukkelijk) tijdelijke lokale beleidsmaatregel, in afwachting van de netwerkinvesteringen; dat lijkt me niet in tegenspraak met de interne markt. Wat volgt is echter een discussie over een capaciteits-markt, een duidelijke poging om met weer ander, naar mijn idee ruw, ‘marktinstrument’ eerder overheids- en marktfalen te repa-reren. Immers, de CO2-prijs werkt nog nauwelijks als instrument van disciplinering van de markt, ter-wijl ondernemingen daar juist re-kening mee hadden gehouden in hun eerdere investeringen. Ook zij hebben wellicht te weinig inzicht gehad in het effect van een relatief klein deel variabele energiedra-gers op de markt en de werking van het energiesysteem.

Vooruit met de geit

In het licht van de nieuwe inzich-ten is de opmerking van Oettinger minder vreemd dan een eerste le-Door

Coby van der Linde

Energie Actueel is een driewekelijkse uitgave van de vereniging Energie-Nederland.

Energie Actueel verschaft nieuws, achtergronden en opinies uit de wereld van energie en aanverwante bedrijfstakken.

Redactieadres Energie Actueel Lange Houtstraat 2 2511 CW DEN HAAG Tel. 070 - 311 43 50 e-mail energie-actueel@energie-nederland.nl Hoofdredactie

Anne Sypkens Smit

Bladmanagement & eindredactie

PACT Mediaproducties BV, Den Haag

Redactie

Noud Köper, Sjoerd Marbus, Sander Schilders

Correspondenten

Henk van den Boom (Barcelona), Elro van den Burg (Warschau), Jan van Etten (Parijs), Jan van Hoof (Frankfurt),

Frank Kools (New York), Jan Schils (Brussel), Arjan Schippers (Londen), Wim Verseput (Kopenhagen)

Lay-out & opmaak

Do Company, Rotterdam

Druk & Distributie

Senefelder Misset Grafisch bedrijf bv, Doetinchem

Abonnementen

Energie Actueel wordt kosteloos toegezonden aan personen in dienst van bedrijven die lid zijn van Energie-Nederland, in dienst van de overheid

of hoger onderwijsinstelling. Overige geïnteresseerden kunnen zich abonneren.

Een jaarabonnement kost € 99,- Losse nummers € 6,50 Alle bedragen zijn inclusief BTW. Abonnementsgelden worden namens de uitgevers

geïnd door Abonnementenland, Heemskerk. Opzeggingen - uitsluitend schriftelijk - twee

maan-den vóór ingang van het nieuwe kalenderjaar aan: Energie Actueel, Postbus 834, 6800 AV Arnhem

Adreswijzigingen kunnen worden doorgegeven aan: energie-actueel@energie-nederland.nl

Advertentie-exploitatie

André van Beveren, Recent BV, Postbus 17229, 1001 JE Amsterdam

Prins Hendrikkade 77 b, 1012 AE Amsterdam t 020 3308998, f 020 4204005

andre@recent.nl Overname van artikelen uitsluitend

toegestaan na toestemming van de hoofdredactie.

ISSN 2211-6230

Abonnement op

Vul de bon volledig in en stuur zonder postzegel naar: Energie Actueel, Postbus 834, 6800 AV Arnhem

Ik abonneer mij op Energie Actueel Een abonnement kost €99,- incl. 6% btw

Ik verzoek om kosteloze toezending van Energie Actueel, omdat ik werk bij: een bedrijf dat lid is van Energie-Nederland

de overheid

een hoger onderwijsinstelling

Titel(s) Voorletters en naam M / V Functie Telefoonnummer E-mail Naam organisatie/bedrijf Afdeling Postadres* Locatiecode Postcode/woonplaats

Aard van het bedrijf

* Tevens factuuradres.

Ik ontvang Energie Actueel graag op onderstaand privéadres** Adres

Postcode/woonplaats

** Bij ontvangst op privéadres ook altijd de gegevens bedrijf, incl. postadres, invullen.

Datum Ordernr. btw-nr. Handtekening

ENERGIE

Actueel

Energie

ENERGIE

Actueel

zing dus doet vermoeden. Het stu-ren op duurzame marktaandelen heeft te weinig rekening gehou-den dat de ‘markt’ voor windlo-caties en daken een andere dyna-miek bezit. Onze voorspellingen en studies gaan nog steeds uit van een optimale spreiding van nieuwe energiedragers, waardoor intro-ductie niet gauw nieuwe flessen-halzen creëert. De lessen die we nu leren zijn belangrijk. Immers, de elektrificatie van het vervoer komt er ook aan. Wanneer een elektri-sche auto met veel levensstijl kwa-liteiten in de markt wordt gezet en zo een concentratie van bezit oplevert in bepaalde buurten, dor-pen of steden, voordat netwerken daarop kunnen worden ingericht, dan roepen we de volgende ellende alweer over ons af. Inmiddels lijkt opwekking met het relatief schone gas het kind van de rekening te worden. Zorgelijk is ook dat het draagvlak voor duurzame energie geen goed wordt gedaan door een rommelige introductie en onnodig hoge kosten. Er is kennelijk een groot verschil tussen de rijpheid van politiek en beleid om stappen te nemen en deze op een goede manier ten uitvoer te brengen. De overgang van een centraal systeem naar een meer decentraal elektri-citeit systeem is veel moeilijker en complexer gebleken en zit ken-nelijk vol met tegenstrijdigheden, die we uit vooruitgangsdrift te veel hebben weg hebben gedacht.

Coby van der Linde is hoofd van het Clingendael International Energy Pro-gramme en hoogleraar Geopolitiek en Energiemanagement aan de

Rijksuni-versiteit Groningen. n

Door Aad Correljé