Przegląd Antropologiczny ■ tom 56, z. 1-2, s. 157-168, Poznań 1993
Biologiczne skutki zróżnicowania społecznego
ludzkich populacji szkieletowych z terenu Polski
w okresie feudalnym.
Aspekt morfologiczny
Jerzy Kozak Abstract
BIOLOGICAL EFFECTS OF SOCIAL STRATIFICATION AMONG HUMAN SKELETAL POPULA TIONS FROM FEUDAL POLAND. THE MORPHOLOGICAL ASPECT. In the study, the metrical traits of 30 skeletal populations from 9/10-19 c. Poland were analized, using the multi-trait method of principal com ponents. The study attempts to determine the nature and strength of the connection between a changing so cial structure and one of the factors which shaped it (i.e. urbanizatin) and the morphological picture of human groups.
Jerzy Kozak, 1993; Polish Anthropological Review, vol. 56,1-2, Adam Mickiewicz University Press, Poznań 1993, pp. 157-168, figs. 8, tables 5. ISBN 83-232-0542-8, ISSN 0033-2003.
Wstąp
Zagadnienie wpływu zróżnicowania społecznego na biologiczny obraz grup czy warstw ludności Polski, w literaturze antropologicznej ma swoją dość długą hi storię. Już J. CZEKANOWSKI [1948], ocenia jąc dorobek antropologii polskiej w dwu dziestoleciu międzywojennym, pisał, że „wszelkie oddziaływania środowiska, na wet czysto fizycznego, docierają do osob nika dopiero po przełamaniu się przez filtr środowiska społecznego" oraz że „strona biologiczna jest uwarunkowana przez czynniki psychiczne i społeczno- strukturalne", a „obserwowane zjawiska Instytut Antropologu
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Fredry 10,61-701 Poznań
antropologiczne są na ogół zdeformowa ne przez oddziaływania środowiska spo łecznego". W okresie tym powstawały li czne prace oceniające wpływ środowiska społecznego na takie zjawiska, jak skład rasowy emigrantów polskich w Ameryce Północnej i Brazylii, tendencje w kojarze niu się osobników czy wysokość ciała po borowych.
W okresie powojennym systematyczne badania nad zróżnicowaniem społecznym prowadził Zakład Antropologii PAN we Wrocławiu. Przedmiotem tych badań było zróżnicowanie pomiędzy miastem a wsią, w obrębie ludności wiejskiej oraz ludności wielkomiejskiej. Na pytanie o podłoże tych zróżnicowań BIELICKI [1989] odpowiadał: „są one częściowo genetyczne a częściowo środowiskowe, tzn. wywołane różnicą
1 5 8 J. Kozak
w warunkach życia. Wśród czynników środowiskowych, działających stymulu- jąco lub hamująco na przebieg wzrastania i dojrzewania osobnika, rolę dominującą odgrywają: jakość odżywiania, jego ade kwatność do rozmiarów obciążenia orga nizmu pracą fizyczną, stan higieny i związana z nią zachorowalność na cho roby zakaźne oraz prawdopodobnie rów nież pewne stresy psychonerwowe".
Zagadnienie wpływu zróżnicowania społecznego na biologiczny obraz osob nika czy grupy jest - w odniesieniu do danych historycznych - słabiej opracowa ne, co może wynikać z trudności w okre śleniu dla grup prahistorycznych i history cznych ich struktury wewnętrznej (spo łecznej), o której informacje uzyskuje się jedynie poprzez transformację danych archeologicznych, czy pewnych faktów historycznych. Podejście takie powoduje, że podział materiału jest mniej lub bar dziej arbitralny, a zgodność ze stanem faktycznym jest tym większa, im struk tura społeczna wykazuje mniejszy stopień komplikacji. Spośród niewielkiej liczby opracowań zajmujących się tą tematy ką, szczególnie interesujące wydają się opracowania WIERCIŃSKIEJ [1982, 1987] materiałów szkieletowych z okolic Wiśli cy. Autorka wyróżnia kilka cech odzwier ciedlających zróżnicowania warunków so cjalno-bytowych (a tym samym społecz nych). Są to: długość dała osobników (przedstawiona w postaci sumy H + + R + F + T), średni zredukowany wiek wymieralności oraz stopień dymorfizmu płciowego.
Przedstawiana praca jest fragmentem szerszego opracowania, mającego na celu określenie siły i charakteru związku mię dzy strukturą społeczną a obrazem bio logicznym grup ludzkich, w ujęciu czaso wym i przestrzennym, dla populacji szkieletowych z terenu Polski w okresie feudalnym (czyli do przełomu industrial
nego). Dokonać tego można w oparciu 0 analizę cech morfologicznych kośćca, mierników stanu i dynamiki biologicznej oraz wybranych danych archeologicz nych i historycznych. Celem pracy jest więc próba oszacowania wpływu stru ktury społecznej ludności Polski w okre sie feudalnym na rozmiary ciała osob ników reprezentowanych przez popu lacje szkieletowe.
Feudalizm był okresem, w którym za chodziły znaczące przemiany społeczno- kulturowe, znajdujące odbicie w struktu rze biologicznej populacji ludzkich [PIONTEK 1990]. Był to czas znacznej mobilności w obrębie struktur społecz nych, a pojawiające się od XIII wieku róż norodne grupy prawne (stany, cechy) są tego dowodem [SAMSONOWICZ 1991]. Na okres feudalny, w Polsce przypadają początki rozwoju miast. To pierwsze sta dium urbanizacji KUSIŃSKI [1991] charak teryzuje następująco: „Na obszarach stale zaludnionych, które osiągnęły określony stopień zagospodarowania rolniczego, pojawiają się miasta, jako ośrodki nie wielkich regionów rolniczych. Obserwuje się powolne zagęszczanie sieci miast, z reguły małych". Miasto w wiekach średnich to nie tylko rezydencja władcy 1 możnych, czy ośrodek rzemiosła, hand lu i usług, ale także zbiorowość ludzka, w której zaczęto żyć inaczej niż dotych czas. Dzień się wydłużył w porównaniu z dniem na wsi. Życie w mieście tworzyło nowe sytuacje, stawiało przed ludźmi coraz nowsze, inne wymagania [SAMSO NOWICZ 1991], Stało się więc miasto no wym typem środowiska, w którym przy szło żyć człowiekowi. Czy było to środo wisko korzystnie wpływające na rozwój osobnika, tak jak ma to miejsce w Polsce współczesnej? Jest to kolejne pytanie, na które próbowano znaleźć odpowiedź w niniejszym opracowaniu.
Biologiczne skutki zróżnicowania społecznego 1 59
M ateriał i metoda
Analizie poddano cechy metryczne szkieletów pochodzących z 30 cmenta rzysk średniowiecznych i nowożytnych (datowanych od IX/X do XIX wieku) z terenu Polski. Dane te w większości by ły publikowane w literaturze antropolo gicznej lub archeologicznej (tab. 1 i 2). Przy doborze materiału uwzględniono dane do tyczące chronologii cmentarzyska, jego położenia geograficznego, zakresu infor macji historycznej oraz liczebności próby. Tak dobrany materiał został w następ nych fazach analizy podzielony według kryterium chronologicznego na trzy ze społy: 1 - do XII wieku, 2 - od XII do XV wieku i 3 - od XV do XIX wieku, a także według kryterium formy osadniczej na „wiejskie" i „miejskie" (dla ułatwienia ana-Tabela 1. Zestawienie badanych serii - cechy metry
czne czaszki N r s e r ii i k a te g o r ia S e r ia D a t o w a n ie s e r ii D a n e z o p r a c o w a n ia 1 w K o ń s k ie X I Dambski [1 9 5 5 ] 2 w B a z a r N o w y X I - X I I Wolański [1 9 5 4 ] 3 w S a m b o r z e c X I - X I I Sarama [1 9 5 6 ] 4 w Z ło ta P iń c z o w s k a X I - X I I Piontek [1 9 7 9 ] 5 w T o m ic e I X - X I I Miszkiewicz [1 9 7 3 ] 6 w K r a k ó w Z a k r z ó w e k X I - X II Kaczanowski [1 9 7 7 ] 7 w P a w łó w X V - X V I Miszkiewicz [1 9 6 8 ] 8 w S ła b o s z e w o X I V - X V I I Piontek [1 9 8 1 ] 9 w L u b iń 1 X II I - X IV He n n e b e r ci in . [1 9 8 4 ] 10 w L u b iń 2 X V - X V I He n n e b e r ci in . [1 9 8 4 ] 11 w L u b iń 3 X V II He n n e b e r ci in . [1 9 8 4 ] 12 w L u b iń 4 X V I I I - X IX He n n e b e r ci in . [1 9 8 4 ] 13 w C z e la d ź W ie lk a xni-xiv Ma c n u s z e w ic z, R a jc h e l [1 9 8 0 ] 14 w J a k s ic e X V - X V I I Piontek [1 9 8 1 ] 15 M N ie m c z a X - X III Szwedzińska [1 9 7 6 ] 1 6 M L ą d X I - X II I Malinowski [1 9 8 6 ] 1 7 M W iś lic a X - X I I Wiercińska [1 9 7 0 ] 18 M O s t r ó w L e d n ic k i DC - X II I Strzałko [1 9 7 0 ] 19 M G ło g ó w 1 X II I - X IV Gronkiewicz [ 19 8 1 ] 2 0 M G ło g ó w 2 X II - X IV Gronkiewicz [ 19 8 1 ] 21 M W r o c ła w X V I - X V II Miszkiewicz [1 9 7 4 ] 22 M G n ie z n o - k a t e d r a X / X I - X V II Ka s z y c k a[1 9 8 7 ] 2 3 M C z e r s k X II Belniak [1 9 7 9 ] 2 4 M W o lin M ły n ó w k a I X - X I I Piontek [1 9 8 2 ] 2 5 M C e d y n ia X IV - X V III Piontek, Mucha [1 9 8 3 ] 2 6 M M ilic z XII - XIII Miszkiewicz,
Gronkiewicz [1 9 8 6 ] 2 7 M K r u s z w ic a X - X I I Woszczyk [1 9 6 7 ] 28 M W r o c ła w X V - X V I Krupiński [1 9 8 3 ] 2 9 M K r a k ó w X V - X V III Kaczanowski [1 9 6 5 ] 3 0 M K o ło b r z e g X IV - X V III Piontek, Mucha [1 9 8 3 ]
lizy serie „wiejskie" zostały umieszczone w tabelach 1 i 2 od nr 1 do 14).
Z pomiarów metrycznych czaszki w opracowaniu uwzględniono 10 następują cych: g-op, eu-eu, ba-b,ft-ft, zy-zy, n-pr, n-ns,
mf-ek, wysokość oczodołu, szerokość aper
tura piriformis, a w obrębie szkieletu post-
kranialnego - długości największe kości ra- miennej, promieniowej, udowej i pisz- czelo- wej. Podstawą analizy tak przygotowanych danych była jedna z wielocechowych metod analizy zmiennych, ą mianowicie metoda składowych głównych.
Tabela 2. Zestawienie badanych serii - cechy metry czne kości długich
N r s e r i i i k a t e g o r i a S e r i a D a t o w a n i e s e r i i D a n e z o p r a c o w a n i a 1 w K o ń s k i e XI D am bski [1955] 2 w B a z a r N o w y X I-X I I W o la ń s k i [1954] 3 w S a m b o r z e c X I-X I I S a r a m a [1956] 4 .w Z ł o t a P i ń c z o w s k a X I-X I I W ie r c iń s k a [1980]
5 w T o m i c e IX -X I I M iszk iew icz [1973]
6 w K r a k ó w Z a k r z ó w e k X I-X I I K a c z a n o w s k i [1977] 7 w P a w ł ó w X V -X V I M isz k iew ic z [1968] 8 w Ł o w y ń xvn-xvm Ł a s to w s k i [1969] 9 w G r ó d e k n . B u g i e m xn-xvii B e ln ia k i i n . [1961] 10 w S ł a b o s z e w o X IV -X V II P io n te k [1981] 11 w L u b i ń 1 xni - XIV H e n n e b e r c i i n . [1984] 12 w L u b i ń 2 X V -X V I H e n n e b e r c i i n . [1984] 13 w L u b i ń 3 xvn H e n n e b e r c i i n . [1984] 14 w L u b i ń 4 X V III-X IX H e n n e b e r c i i n . [1984] 15 M N i e m c z a X L o r k ie w ic z (1989] 16 M L ą d XI - XIII D re c z e w s k a -K a m iń sk a , K o z a k [1986] 17 M W i ś l i c a - z a m e k xi-xni W ie r c iń s k a [1980] 18 M O s t r ó w L e d n i c k i dc- xm G o d y c k i [1956] 19 M G ł o g ó w 1 xm - XIV G ro n k ie w ic z [1981] 20 M G ł o g ó w 2 xn-xiv G ro n k ie w ic z [1981] 21 M G ł o g ó w 3 X IV -X V I P io n te k , C ie ś u k [1976] 22 M P o z n a ń - k a t e d r a X - XVI S o k ó ł [1969]
23 M W a r s z a w a XVI - XVIII W ie r c iń s k i [1965]
24 m W r o c ł a w XVI -X V II M isz k iew ic z [1974]
25 m G n i e z n o - k a t e d r a X/XI - XVII K a s z y c k a [1987]
26 M C z e r s k xn B e ln ia k [1979]
27 M
1
!
IX -X II P io n te k [1982]28 M C e d y n i a XIV - XVIII P io n te k , M u c h a [1983]
29 M M i l i c z xn-xm G r a l l a [1964]
30 M K o ło b r z e g XIV - XVIII S t r z a ł k o 1966]
Wyniki i analiza
Analizę cech metrycznych czaszek, metodą składowych głównych ograni czono do trzech pierwszych składowych,
s k ła d o w a V , sk ła d o w a V ,
Rys 1 Rozmieszczenie badanych serii w układzie współrzędnych (Vy
7 ' V2, V3) - czaszki męskie:
sk ła d o w a V, składowa V,
Rys. 2. Rozmieszczenie badanych serii w układzie współrzędnych
V2, Vj) - czaszki żeńskie:
s k ła d o w a V s k ł a d o w a V ,
Rys. 3. Rozmieszczenie badanych serii w układzie współrzędnych (Vv
V2, Vg) - czaszki męskie: w - „wiejskie", M - „miejskie"
s k ła d o w a V , s k ła d o w a V ,
Rys 4 Rozmieszczenie badanych serii w układzie współrzędnych (Vv
V2, V3) - czaszki żeńskie:
sk ła d o w a V , 680 490 700 710 720 730 740 składowa V,
Rys. 5. Rozmieszczenie badanych serii w układzie współrzędnych (Vv
V2) - szkielet postkranialny mężczyzn:
sk ła d o w a V . 620 630 640 650 640 ¿78 488 składowa V,
Rys. 6. Rozmieszczenie badanych serii w układzie współrzędnych (Vy
Vj) - szkielet postkranialny kobiet:
sk ła d o w a V . 680 690 700 710 720 730 740 składowa V,
Rys. 7. Rozmieszczenie badanych serii w układzie współrzędnych (Vv
V2) - szkielet postkranialny mężczyzn: w -„wiejskie", M - „miejskie"
sk ła d o w a V . 620 430 440 650 460 470 68 0 składowa V,
Rys. 8. Rozmieszczenie badanych serii w układzie współrzędnych (Vv V2) - szkielet postkranialny kobiet:
164 J. Kozak Tabela 3. Zestawienie współczynników korelacji pomiędzy wartościami cech a poszczególnymi skła
dowymi głównymi
C zaszk i m ęsk ie C zaszki żeń sk ie
C ech a * 1 V , V, 1 .g -o p ,9 5 « - 2 5 ,12 -,9 1 * * ,34 -,0 4 2. eu-eu - 6 7 * * -,7 0 * * - ,1 9 ,81** ,55** -0 ,8 3 .b a -b ,65** ,06 -,7 5 * * -,8 5 * * ,34 -0 ,9 - 4 0 * -,5 5 * * - ,1 4 ,24 ,37* ,01 5-zy-zy - 0 2 -,3 1 ,01 ,35 ,38* ,06 6. n-pr ,4 1 * -,3 6 * ,16 - 1 3 ,15 ,96** 7. ti-ns ,22 - 4 5 * ,5 0 ” - 1 5 ,20 ,72** 8. m f-ek ,3 6 -,3 9 * -,3 3 ,22 ,04 ,25 9. w ys. ocz. - 3 4 -,4 7 * * ,25 ,56** ,34 ,35 10. szer. a.p. ,16 - 1 2 ,09 -,0 9 -,2 6 -,2 4 * Istotność na poziomie 0,05, " istotność na poziomie 0,01.
gdyż wyjaśniają one 52,2% zmienności wspólnej w przypadku mężczyzn i 57,8% w przypadku kobiet. W tabeli 3 przedsta wiono zależności pomiędzy składowymi
V y V 3 a zmiennymi oryginalnymi w po
staci wartości współczynników korelacji. Na podstawie poziomu ich istotności można stwierdzić, jakie cechy warunkują model zmienności morfologicznej czaszki w badanym okresie. W przypadku męż czyzn pierwsza składowa różnicuje gru py ze względu na wielkość puszki móz gowej i wysokość twarzy, druga skła- do- wa ze względu na szerokość czaszki, szerokość i wysokość twarzy oraz oczo dołu, a trzecia ze względu na wysokość czaszki i twarzy górnej. U kobiet pier wsza składowa informuje, że badane gru py różnią się głównie ogólną wielkością puszki mózgowej i wysokością oczodołu, druga składowa różnicuje grupy ze względu na cechy szerokościowe puszki mózgowej, czoła i twarzy, a trzecia ze względu na cechy długościowe twarzy. Na wykresach (rys. 1 i 2) przedstawiono graficzny obraz tych zależności. W przy padku obu płci widać dość wyraźnie róż nicujący wpływ pierwszej składowej, któ ra oddziela serie wczesnośredniowieczne (1) od późniejszych (2, 3). Serie wczes
nośredniowieczne są zlokalizowane w większości po stronie prawej (wyjątek stanowią serie z Czeladzi Wielkiej, Ostro wa Lednickiego i Lądu u mężczyzn oraz Ostrowa Lednickiego, Lądu, Gniezna i Kołobrzegu u kobiet). Wykresy 3 i 4 przedstawiają badane serie w tym sa mym układzie składowych, ale uwzglę dniają kryterium formy osadniczej. W przypadku obu płci trudno jest wyróż nić skupiska serii o zdecydowanym „miejskim” bądź „wiejskim" charakterze.
W podobny sposób przedstawiono analizę składowych głównych odnośnie do cech szkieletu postkranialnego. W ta beli 4 podano wartości współczynników korelacji trzech pierwszych składowych, które w przypadku mężczyzn wyjaśniają 94,1%, a w przypadku kobiet 93,2% zmienności wspólnej. U obu płci pier wsza składowa różnicuje badane serie ze względu na ogólną wielkość ciała osobni ków. Druga składowa w przypadku męż czyzn informuje o zmienności obu koń czyn (głównie kości ramiennej i piszcze lowej), a w przypadku kobiet kończyny górnej (głównie kości ramiennej). Ostat nia z rozważanych składowych tylko w odniesieniu do kobiet niesie znaczącą informację o zmienności obu kończyn. Na rysunkach 5-8 przedstawiono rozmie szczenie badanych serii w układzie współrzędnych, wyznaczonych przez pier wszą i drugą składową, z uwzględnie-Tabela 4. Zestawienie współczynników korelacji pomiędzy wartościami cech a poszczególnymi skła
dowymi głównymi
Kości męskie Kości żeńskie EH. najw. kości V% V3 V, Vi V3 1. hum erus ,77** -,5 6 ** ,16 ,60** ,80** ,0 4 2. raiiu s ,85** -,1 9 ,28 ,56** - 0 2 -,7 3 ** 3 .fe m u r ,94** -,1 2 * -,3 2 ,87** - 1 9 ,42* 4. tibia ,82** ,56** ,09 ,92** -,2 1 -,2 2 * Istotność na poziomie 0,05. ** Istotność na poziomie 0,01.
Biologiczne skutki zróżnicowania społecznego 165 niem kryterium chronologii i formy osad
niczej. U obu płci nie zaobserwowano znaczących zależności między datowa niem serii a wielkością ciała osobników (rys. 5 i 6). W przypadku serii męskich wystąpił natomiast związek między wiel kością ciała a formą osadniczą (rys. 7). Zdecydowana większość serii, zaliczo nych do kategorii „wiejskich", jest zlo kalizowana po lewej stronie wykresu (wyjątek stanowią trzy serie z Lubinia -11, 12, 13 oraz seria z Samborca - 3 i Gródka - 9). U kobiet prawidłowości tej nie stwierdzono (rys. 8).
Dyskusja wyników
Analiza składowych głównych wyka zała, że przemiana cech metrycznych cza szek obu płci wykazuje zmienność kierun kową (dość wyraźny rozdział serii wczes nośredniowiecznych od serii z okresów późniejszych). Występujące odstępstwa można by, w przypadku serii z Ostrowa Lednickiego i Lądu, tłumaczyć niezbyt pre cyzyjnym ich datowaniem. Powyższe ob serwacje są zgodne z obserwacjami wielu
autorów (m.in. WIERCIŃSKI [1970], PIONTEK
[1979]), którzy jako podstawę tych zmian widzą procesy mikroewolucyjne, zacho dzące od neolitu aż po okres późnego śred niowiecza, a ujawniające się szczególnie w ostatnim tysiącleciu. Procesy te, w bada nym materiale, zachodziły zarówno w se riach określonych jako „miejskie", jak i „wiejskie".
W przypadku cech szkieletu postkra- nialnego analiza składowych głównych nie wykazała kierunkowych zmian w długości ciała osobników obu płci. Natomiast zao bserwowano różnice płciowe w determina cji zmienności długości ciała osobników. W przypadku szkieletów kobiet zmienność jest warunkowana w większym stopniu
długością kończyny górnej, gdy w szkie letach męskich dotyczy obu par kończyn.
W świetle analizy składowych głów nych ujawniły się różnice między seriami zaliczonymi do „miejskich" i „wiejskich". Sam ich podział, choć nieraz wysoce arbi tralny, wydaje się uzasadniony w odniesie niu do szkieletów męskich badanych serii Brak wyraźnych zależności u kobiet można tłumaczyć, przy takim podziale materiału, różnicami w ekosensytywności obu płci, czy różnicami etnicznymi lub genetyczny mi. Na tym poziomie analizy trudno jed nak w sposób zdecydowany opowiedzieć się za którąś z tych możliwości. Powyższe obserwacje są zgodne z opracowaniem W ie r c iń s k ie j [1987], dotyczącym materiału szkieletowego z regionu kieleckiego. Auto rka zaproponowała w nim uwzględnienie stopnia dymorfizmu płciowego jako kolej nego, po długości ciała i średnim zreduko wanym wieku wymieralności, parametru zmienności ekosensytywnej. Propozycja ta została uwzględniona w niniejszym opra cowaniu. Obliczono mianowicie wartości współczynnika korelacji rang Spearmana (tab. 5) między długościami poszczegól nych kości u obu płci a wskaźnikiem dy morfizmu płciowego (suma różnic płcio wych w długości kości długich). Analiza tego współczynnika jest zgodna z obser wacjami W i e r c i ń s k ie j [1987] i potwierdza jego przydatność w odniesieniu do szkie letów męskich.
Tabela 5. Wartości współczynników rang Spearma na pomiędzy długością kości a wskaźnikiem dy
morfizmu płciowego
Kości męskie Kości żeńskie IM. najw. kości rrane rrane
1. humerus ,53** - ,2 5 2. radius ,47** -,2 2 3.femur ,60** -,4 8 * * 4. tibia ,31 - 3 4 * Isto tn o ść n a p o zio m ie 0 ,0 5 , ** Istotn o ść na p o zio m ie 0,01.
166 J. Kozak
Wnioski końcowe
Dokonana wstępna analiza serii po pulacji szkieletowych z terenu Polski umożliwia sformułowanie następujących wniosków.
1. W okresie feudalizmu czaszka ulega ła kierunkowym zmianom u obu pici. Pro ces ten przebiegał równolegle w ośrodkach „miejskich" i „wiejskich", a więc był nieza leżny od czynników kształtujących ów czesną strukturę społeczną.
2. Dla rozpatrywanego okresu stwier dzono istnienie związku pomiędzy wiel kością cech metrycznych szkieletu post- kranialnego a poziomem rozwoju społe czno-ekonomicznego grup ludzkich. Wynika więc z tego, że „miejskość" w średniowieczu oznaczała nie tylko for malno-prawny akt lokacyjny danej miej scowości, lecz także cały zespół nowych czynników środowiskowych kształtują cych obraz morfologiczny osobnika czy całej grupy.
Piśmiennictwo
Be ln ia kT., T. Kr u p iń sk i, M . Ma g n u sz ew ic z, J. Ra u- h u t, Z. Sz c z o tk o w a, 1961, Cmentarzysko w Gród
ku nad Bugiem XIII-XVI1 w., Mat. i Pr. Antrop., 50,5-104
BELNIAK T., 1979, Analiza antropologiczna serii szkiele
towej z Czerska koło Warszawy (XII w.), Mat. i Pr. Antrop., 97,81-90
Bie lic k i T., 1989, Nierówności społeczne w Polsce w oczach antropologa, Nauka Polska, 1,13-39 Cz e k a n o w sk i)., 1948, Antropologia polska w między
wojennym dwudziestoleciu 1919-1939, Warszawa Dą m b s k iJ., 1955, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko
w Końskich, Mat. i Pr. Antrop., 3, 5-54
Drę c z e w sk a-Ka m iń sk a U., J. Ko z a k, 1986, Wczes
nośredniowieczne pochówki szkieletowe z Lądu, woj. Konin, [w:] Wczesnośredniowieczne cmentarzy ska szkieletowe w Lądzie woj. Konin, Wyd. Muzeum Archeol., Poznań, 107-141
GoDYCKI M., 1956, Wczesnośredniowieczne cmentarzy
sko na Ostrowie Lednickim, Mat. i Pr. Antrop., 11, 5-77
Gr a l la G ., 1964, Długość szkieletu in situ a wzrost wy
liczony z kości długich, Mat. i Pr. Antrop., 65,241- 268
Gr o n k ie w ic zS., 1981, Analiza osteologiczna szkieletów z cmentarzyska przy kościele św. Piotra i Pawła oraz przy kolegiacie NMP w Głogowie (X1-XIV w.),
Przegl. Antrop., 47,1,175-182
Hen n e ber gM., A. Wr z esiń sk a, J. Bro d n icka, 1984,
Materiały szkieletowe z cmentarzyska (XIII-XVIII w.) przy kościele św. Leonarda w Lubiniu, gm. Krzy wiń, Opracowanie wstępne, Przegl. Antrop., 50, 2, 365-379
Ka c z a n o w sk i K , 1965, Czaszki z cmentarzyska przy
kościele Mariackim w Krakowie XV-XVIII w., Mat. i Pr. Antrop., 71,57-112
Ka c z a n o w sk i K , 1977, Monografia antropologiczna
wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Krako-wie-Zakrzówku (XI-XII1 w.), Mat. Archeol., 17, 171-194
Ka sz y c k a K , 1987, Materiał szkieletowy z katedry
gnieźnieńskiej (X/XI-XVII wiek), Przegl. Antrop., 53,1-2, 137-148
Kr u piń sk iT., 1983, Szczątki kostne z kościoła św. Idzie go (XIV-XV w.), cmentarzyska przy ul. Szewskiej (XIV-XV w.) i przy kościele św. Krzysztofa we Wrocławiu, Mat. i Prace Antrop. 104,21-33 Ku siń sk iW., 1991, Stadia rozwoju urbanizacji w Polsce,
Przegl. Geogr., 63, 3-4,271-281
Lo r k iew ic zW., 1989, Wczesnośredniowieczne cmenta rzysko szkieletowe w Niemczy Śląskiej woj. wałbrzy skie. Analiza antropologiczna, praca magisterska UAM
Ła st o w sk iK , 1969, Ludność z czasów Jana Kazimierza z cmentarzyska cholerycznego w Łowyniu w zakre sie wzrostu i proporcji kończyn, praca magisterska UAM
Ma g n u sz e w ic z M , Z. Ra ic h el, 1980, Analiza kranio-
logiczna materiałów z cmentarzyska w Czeladzi Wielkiej woj. leszczyńskie (XI1I-XIV w.), Mat. i Pr. Antrop., 99,103-108
Ma lin o w sk iA., 1986, Czaszki z wczesnośredniowiecz nych cmentarzysk w Lądzie woj. Konin, [w:], Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkiele towe w Lądzie woj. Konin, Wyd. Muzeum Ar cheol., Poznań, 87-107
Misz k iew ic zB., 1968, Analiza antropologiczna ludności z Pawłowa, pow. trzebnicki (XV-XVI w.n.e.), Mat. i Pr. Antrop., 76,197-218
Misz k iew ic zB., 1973, Tomice pow. Dzierżoniów. Wielo kulturowe stanowisko archeologiczne, Wyd. Muze um Archeol., Wrocław, 261-287
Misz k iew ic zB., 1974, Analiza antropologiczna materia łów kostnych z Ostrowa Tumskiego (katedry wrocła wskiej) z XVI-XVI1 w., Mat. i Pr. Antrop., 88, 95-106
Misz k iew ic z B, S. Gr o n k iew ic z, 1986, Analiza antro
Biologiczne skutki zróżnicowania społecznego 167
cza (Xll-XIII w.n.e.), Przegl. Antrop., 52, 1-2, 195-202
Pio n tek ]., 1979, Procesy mikroewolucyjne w europej skich populacjach ludzkich, Seria Antropologia, 6, UAM Poznań
Pio n tekJ., 1981, Cmentarzysko późnośredniowieczne w Jaksicach, woj. bydgoskie, [w:] Źródła do badań biologii i historii populacji słowiańskich Seria Antropologia, 10, UAM Poznań, 15-21
Pio n tek]., 1981, Biologiczna charakterystyka średnio wiecznej populacji wiejskiej ze Słaboszewa, woj. byd goskie, [w:] Źródła do badań biologii i historii populacji słowiańskich, Seria Antropologia, 10, UAM Poznań, 39-83
Pio n tek J., 1982, Wczesnośredniowieczni Wolinianie; analiza biologiczna i ekologiczna, Mat. Zach Po morskie, 28,13-50.
Pio n tek J., 1990, Modele zmienności morfologicznej człowieka a struktura systemu społeczno-kulturowe go, Kosmos, 39,1,37-46
Pio n tek]., J. Cieślik, 1976, Antroplogiczna charaktery
styka ludności Głogowa na podstawie materiałów szkieletowych z kościoła św. Stanisława, Prace Lub. Tow. Nauk., Mat. Kom. Archeol., 4,285-291 PIONTEK ]., E. Mu ch a, 1983, Cmentarzysko średniowie
czne w Cedyni. Analiza antropologiczna, Mat. Zach Pomorskie, 29,75-138
Sa m so n o w ic z H., 1991, Dziedzictwo średniowiecza. Mity i rzeczywistość, Wrocław
Sa r a m aL., 1956, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Samborcu, Mat. i Pr. Antrop., 7,5-50
So k ó łZ., 1969, Szczątki kostne z pochówków w Kate drach Poznań i Gniezno w zakresie kończyn, wymia rów tułowia i struktury antropologicznej, praca magisterska UAM
St rz a ł k o]., 1966, Proporcje budowy dawnej ludności Kołobrzegu na podstawie szczątków kostnych
z cmentarzyska przy Kolegiacie Kołobrzeskiej (XIV-XVIII w.), Przegl. Antrop., 32,2,177-191 St r z a ł k oJ., 1970, Rola mięśnia skroniowego w morfoge-
nezie szkieletu twarzy, Przegl. Antrop., 36, 1-2, 3-24
Sz w e d z iŃskaA., 1976, Badania antropologiczne wczes nośredniowiecznego materiału kostnego z cmenta rzyska w Niemczy pow. dzierżoniowski, Studia Archeol., 9,142-160.
Wie r c iń sk aA., 1980, Zmienność cech typów budowy ciała w ciągu ostatniego tysiąclecia na podstawie materiału szkieletowego z Wiślicy, Mat. i Pr. Antrop., 98,133-201
Wie r c iń sk a A., 1982, Postcranial skeleton and social stratification, [w:] Ilnd Anthropological Con gress of Ales Hrdlicka, Univer. Carolina Prag., 391-398
Wie r c iń sk aA., 1987, Dymorfizm płciowy w szkielecie postkranialnym i jego zmienność chronoterytorialna w regionie kieleckim, [w:] Studia nad etnogenezą Słowian i kultury Europy wczesnośredniowie cznej, Wrocław 175-183
Wie r c iń sk iA., 1965, Analiza antropologiczna ludzkich szczątków kostnych z cmentarzyska nowożytnego XVI-XVIII w. w Wawrzyszewie,W ia d . Archeol., 31,55-67
Wie r c iń sk iA., 1970, Zmiany w strukturze antropologi cznej ludności Wiślicy w ostatnim tysiącleciu, Roz prawy Nauk. Zespołu Badań nad Polskim Sredniow. UW i PW, 5,181-198
Wo la ń sk i N., 1954, Szczątki ludzkie z cmentarzyska wczesnohistorycznego (X-X11 w.) z Bazaru Nowego, powiatu Maków Mazowiecki, Przegl. Antrop., 20, 181-217.
Wo sz c z y k]., 1967, Kraniologiczne rhateriały z cmenta rzysk w Kruszwicy, Przegl. Antrop., 33,1,65-81
Summary
The study involved 30 populations of skeletons from the area of Poland dating from the period between the end of 9th and 19th century (Tabs. 1 and 2). The principal components method was used for the analysis of ten metric measurements of the cranium (g-op, eu-eu, ba-b, ft-ft, zy-zy, n-pr, n-ns, mf-ek, height of the or bital cavity, width of apertura piriformis) and four traits of the postcranial skeleton (maximum length of the humerus, radius, femur and tibia). The major aim of the investigations was to find out to what extent the changing social structure of Poland's population in the feudal period could influence the morphology of in dividuals and groups as regards the skull and the postcranial skeleton. Special attention was paid to the im pact of urbanization. Tables 3 and 4 present relationships between the principal components (V1-V3) and the original variables, namely coefficients of correlation. On the basis of their significance it can be found what measurements condition the morphological variability of skulls and long bones in the abovementioned pe riod. Plots 1 and 2 illustrate the relationship between the values of principal components (V1-V3) in the skull with division into chronological periods (1,2,3), while Plots 3 and 4 - with division into forms of settlements ('w' - village, 'M' - town/city). Plots 5 to 8 are illustrations of similar relationships in the postcranial skeleton.
1 6 8 J. Kozak
The distribution of the studied series along the axes of VI and V2 with division into chronological periods are presented on plots 5 and 6, while on plots 7 and 8 - with division into forms of settlements. Table 5 shows the values of coefficients of Spearman's rank correlation between the maximum length of long bones in both sexes and the index of sexual dimorphism. This index, beside the body height and the average reduced age at death, may be another parameter indicating the living conditions of populations. The carried out analysis of the series of populations of skeletons from the area of Poland allowed to answer the question mentioned at the beginning: (1) In the period between the end of 9th and 19th century the skull underwent directional changes. This process was parallel in 'villages' and in 'towns/cities', so it was independent of factors influen cing the contemporary social structure. (2) In the studied period there existed a direct relationship between the measured traits of the posterarrial skeleton and the level of socio-economic development of the popula tion. Although this relationship is not strong in women, it indicates the necessity to consider factors influen cing the socio-economic structure of the population (particularly urbanization) in the analysis of skeletons. In the Middle Ages civic rights were not only official documents but were linked with a whole system of new environmental factors shaping, among others, the morphology of individuals and groups.
