Probacja – wprowadzenie.
Warunkowe umorzenie postępowania
Mgr Agata Hulak – zajęcia nr 1
„Probacja może być uważana za inwestycję w ludzkość. Zachęca zamiast przynosić rozgoryczenie. Buduje, a nie degraduje. Jest inwestycją w
ochronę społeczeństwa.”
Sanford Bates
Probacja - definicja
Termin „probacja” pochodzi od łacińskiego słowa „probare”
oznaczającego próbować, testować.
Powyższe znaczenie terminu
stanowiącego istotę probacji posunęło się daleko do przodu, zacieniając jego tradycyjne prawnicze znaczenie.
Odnośnie probacji pojawiło się wiele koncepcji.
Probacja jest formą sankcji
kryminalnych nałożoną przez sąd na sprawcę, po ogłoszeniu wyroku
uznającego go winnym, lecz bez
uprzedniego nałożenia na niego kary
więzienia.
Klasyfikacja terminu
„probacja”
Klasyfikacja terminu ze względu na określone kryteria:
– formalno-prawne – probacja jest po prostu wstrzymaniem wykonania wyroku przez sąd;
sprawca pozostaje w społeczeństwie pod dozorem na czas określony przez sąd; jeżeli
zaangażuje się w cokolwiek, co jest zakazane przez sąd, dozór może zostać odwołany i sprawcę skazuje się za popełniony czyn - taką koncepcję probacji przyjęło środowisko prawnicze;
– statusu podopiecznego – w tym kontekście probacja odzwierciedla status przestępcy
skazanego na probację. Podczas gdy jego wolność pozostaje częściowo ograniczona, to status pozostaje lepszy niż innych przestępców. Osoby te nie są ani całkowicie wolne ani uwięzione;
mogą pracować, utrzymywać rodzinę, uniknąć efektów więzienia i naprawić wyrządzone ofiarom szkody;
– podsystemu wykonawczego w ramach sądownictwa karnego – probacja w tym kontekście odnosi się do organu administracji lub organizacji, która zajmuje się świadczeniem usług probacyjnych dla młodocianych lub dorosłych sprawców. Obejmuje ona zastosowanie
konkretnych środków mających na celu pomoc przestępcy w uniknięciu kłopotów. Podkreśla rolę kuratora w pilnowaniu, nadzorowaniu i resocjalizacji klienta;
– procesu – w tej definicji zawiera się zbiór funkcji, działań, usług i postępowanie samego
sprawcy. Jest on postrzegany jako zjawisko równoległej działalności sądu, sprawcy i
społeczeństwa. Proces obejmuje konieczność regularnego meldowania się skazanego u
kuratora, konieczność świadczenia usług, których potrzebuje sprawca w trakcie resocjalizacji
oraz doradztwa, a takŜe nadzoru kuratora w celu kontroli przestrzegania warunków probacji
Cele probacji
Probacja jako środek resocjalizacji w oparciu o społeczeństwo bazuje na teorii, że najlepszym sposobem osiągnięcia celu, jakim jest
resocjalizacja, jest organizowanie
sankcji kryminalnych w społeczeństwie w przypadkach, gdy jest to
uzasadnione funkcjami kary.
Zakłada się, że dana osoba nauczy się z powodzeniem żyć w społeczeństwie, a nie w sztucznym i oderwanym
środowisku, jakim jest instytucja więzienna.
Probacja jako środek resocjalizacji w oparciu o społeczeństwo, w połączeniu z sensownym zaangażowaniem
społecznym, zapewnia wymagane
oddziaływanie społeczne, ekonomiczne
oraz osobowościowe.
Środki związane z
poddaniem sprawcy próbie
Wskazać należy, iż w treści przepisów Kodeksu karnego z 1997 r. nie występuje pojęcie probacji ani instytucji
środków probacyjnych. Istnieje natomiast ścisły związek
pomiędzy "środkami związanymi z poddaniem sprawcy
próbie" wymienionymi w rozdziale VIII Kodeksu karnego, a
instytucją probacji.
Probacja jest zespołem działań mającym na celu resocjalizację i prewencję kryminalną.
Podstawą działań wynikających z probacji jest:
1) kontrolowana wolność,
2) opieka nad sprawcą przestępstwa, który pozostaje pod nadzorem kuratora.
Koszty realizacji środków związanych z poddaniem sprawcy próbie są zdecydowanie niższe od kosztów wykonania kary bezwzględnego pozbawienia wolności - w USA obliczono, że utrzymanie przestępcy w więzieniu kosztuje od 10 do 13 razy więcej niż jego nadzorowanie w
społeczeństwie. W innym raporcie ukazano, że probacja kosztuje zwykle od 100 do 300 USD rocznie, a utrzymanie przestępcy w więzieniu waha się od 1000 do 3000 USD rocznie (A. Bałandynowicz, „Probacja...”).
Istotny jest fakt, iż wspólną cechą instytucji probacyjnych ujętych w
Kodeksie karnym z 1997 r. jest także: poddanie sprawcy próbie, ustalenie
dozoru oraz nałożenie obowiązków probacyjnych.
W rozdziale VIII Kodeksu karnego przewidziane zostały następujące instytucje, nawiązujące do różnych systemów probacji:
a) warunkowe umorzenie postępowania karnego
b) warunkowe zawieszenie wykonania kary (pozbawienia wolności)
c) warunkowe przedterminowe
zwolnienie z odbycia reszty kary
Warunkowe umorzenie postępowania
- art. 66 – 68 Kodeksu karnego
Art. 66.
§ 1. Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa.
§ 2. Warunkowego umorzenia nie stosuje się do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 5 lat
pozbawienia wolności.
Art. 66 Kodeksu
karnego
Przedmiotowy przepis zawiera określenie granic dopuszczalności stosowania instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego.
Określa formalne (obiektywne, opisowe) podstawy jej stosowania, jak i
merytoryczne, wymagające oceny sądu i pozostawione do jego uznania.
W § 1 określono jedną przesłankę formalną (uprzednia niekaralność za przestępstwo umyślne) oraz cztery ocenne przesłanki merytoryczne.
W § 2 określono drugą, ogólną formalną
przesłankę dopuszczalności stosowania
(ustawowe zagrożenie karą, która nie
może przekraczać 5 lat pozbawienia
wolności).
Warunkowe umorzenie postępowania karnego jest zinstytucjonalizowaną formą reakcji prawnokarnej na przypisany konkretnemu sprawcy fakt popełnienia przestępstwa.
Stosowane jest wobec sprawców przestępstw wyraźnie mniejszej wagi.
Odbywa się to jednak pod warunkiem, że nie sprzeciwia się temu sprawca.
Warunkowe umorzenie nie jest skazaniem, a co
więcej, w razie odwołania tego środka
(fakultatywnego lub obligatoryjnego podjęcia
postępowania – art. 68 KK), postępowanie "toczy się
od nowa na zasadach ogólnych" (art. 551 KPK).
Warunkowe umorzenie postępowania
- Warunkowe umorzenie postępowania polega na odstąpieniu od skazania i wymierzenia kary sprawcy uznanego za winnego popełnienia przestępstwa (w tym przypadku brak jest wyroku skazującego) oraz zastosowaniu środków probacyjnych
- Warunkowe umorzenie postępowania jest zawsze fakultatywne
- Orzeka o nim jedynie SĄD - rozstrzyga wyrokiem (na posiedzeniu), wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne podlega wpisowi w KRK (art.
1. ust. 2 pkt 2 ustawy o Krajowym Rejestrze Karnym)
- Sprawca, wobec którego zastosowano warunkowe umorzenie postępowania, uważany jest za osobę niekaraną (o ile nie zostanie podjęte warunkowo umorzone postępowanie, w którym zapadnie wyrok skazujący) - W wyroku warunkowo umarzającym należy dokładnie określić czyn przypisany oskarżonemu, jego kwalifikację prawną oraz oznaczyć okres próby (art. 342 § 1 k.p.k.)
- Nie można warunkowo umorzyć postępowania, jeśli sprawa czynu się
temu sprzeciwia
Merytoryczne podstawy stosowania warunkowego umorzenia postępowania
Każdorazowej ocenie sądu podlega:
1) stopień społecznej szkodliwości czynu – aby nie był znaczny,
2) wina sprawcy – aby nie była znaczna,
3) okoliczności popełnienia czynu – aby nie budziły wątpliwości,
4) istnienie uzasadnionego przypuszczenia, że sprawca, pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni przestępstwa - przy czym podstawą takiego przypuszczenia ma być ocena jego postawy, właściwości i warunków osobistych oraz dotychczasowy sposób życia.
O tym, jakimi kryteriami ma się kierować sąd przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu, stanowi art. 115 § 2 KK.
Zawarta w tym przepisie norma ma charakter bezwzględnie obowiązujący ( "sąd bierze pod uwagę"), co oznacza, że należy uwzględniać wszystkie wymienione tam, wchodzące w rachubę okoliczności.
Każda z nich może w określonej sytuacji wpływać na wyższy lub niższy stopień
społecznej szkodliwości czynu. Chodzi, rzecz jasna, o konkretny stopień społecznej
szkodliwości.
Formalne podstawy stosowania instytucji
1. Brak karalności sprawcy
- brak uprzedniego ukarania, sprawca ma być "nie karany za przestępstwo umyślne"
- ukaranie sprawcy za przestępstwo umyślne jest więc automatycznie bezwzględnie obowiązującą ujemną przesłanką zastosowania warunkowego umorzenia postępowania karnego
- wyraz "karanie" należy rozumieć dosłownie - ma to być wyrok skazujący na karę w rozumieniu KK, a więc na jedną z kar określonych w art. 32 KK
2. Ustawowe zagrożenie karą
- warunkowe umorzenie postępowania może – na podstawie art. 66 § 2 KK – nastąpić tylko w sprawach o przestępstwa zagrożone karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności
- jest ono dopuszczalne także w sprawach niezagrożonych karą pozbawienia wolności, lecz karą łagodniejszą: grzywny i ograniczenia wolności
- dotyczy to zwyczajnego wymiaru kary określonego w sankcji odnoszącej się do danego typu przestępstwa
3. Dodatkowe przesłanki formalne
- zostały zawarte w art. 72–73 ustawy z 23.7.2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (tekst
jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1030 ze zm.). Przepisy te modyfikują ogólne przesłanki
warunkowego umorzenia przewidziane w kodeksie karnym (zob. T. Kozioł, Wybrane
zagadnienia warunkowego umorzenia postępowania wobec sprawcy uzależnionego lub
używającego substancje psychoaktywne, Probacja 2011, Nr 2, s. 8 i n.)
Okres próby, dozór i obowiązki
– art. 67 k.k.
1. Okres próby
- warunkowe umorzenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do 3 lat i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia
- okres ten biegnie "od uprawomocnienia się orzeczenia"
- początek biegu okresu próby zaczyna się więc od dnia następnego po dniu, w którym, zależnie od sytuacji: a)
bezskutecznie upłynął termin do wniesienia apelacji (jeśli jej nie wniesiono);
b) bezskutecznie upłynął termin do złożenia wniosku o doręczenie odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem;
c) zapadł wyrok sądu II instancji.
- pewne rygory warunkowego umorzenia zaczynają jednak obowiązywać wcześniej, a ich niedochowanie może
wywoływać dla sprawcy istotne skutki prawne - na mocy art.
68 § 3 KK sąd może podjąć postępowanie karne, jeżeli sprawca po wydaniu wyroku, lecz jeszcze przed jego
uprawomocnieniem, rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności gdy popełni w tym czasie przestępstwo - jest to jedyny rygor warunkowego umorzenia, który faktycznie
wchodzi w życie już po wydaniu wyroku w I instancji
- pozostałe rygory i oddanie pod dozór, obowiązki okresu
próby czy skutki prawne orzeczonego środka karnego,
zaczynają obowiązywać dopiero od uprawomocnienia się
wyroku
2. Dozór
umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd może w okresie próby:
- oddać sprawcę pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym
możliwość oddania pod dozór sprawcy, wobec którego zastosowano warunkowe umorzenie
postępowania, została wprowadzona dopiero w KK 1997 r. - w KK z 1969 r. pewnego rodzaju
odpowiednikiem dozoru było poręczenie "osoby godnej zaufania" lub też "organizacji społecznej", do której sprawca należy, lub kolektywu, w którym pracuje, odbywa służbę albo się uczy (art. 28 § 1)
dozór, podobnie jak przy innych środkach
probacyjnych, jest elementem przesądzającym o rzeczywistej ich warunkowości - w odniesieniu do warunkowego umorzenia postępowania jest jednak instytucją fakultatywną, a w praktyce bywa
stosowany na bardzo niewielką skalę
3. Obowiązki okresu próby
możliwość nałożenia obowiązków na sprawcę poddanego warunkowemu umorzeniu postępowania była znana Kodeksowi karnemu z 1969 r.- ten element probacyjny był obecny od chwili powstania tej instytucji
katalog ten obejmuje obowiązki wymienione w art. 72 § 1 pkt 1–3, 5–6b, 7a lub 7b KK, tj.:
1) informowanie sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby;
2) przeproszenie pokrzywdzonego;
3) wykonywanie ciążącego obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby;
4) powstrzymanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających;
5) poddanie się terapii uzależnień;
6) poddanie się terapii, w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji;
7) uczestnictwo w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych;
8) powstrzymanie się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób;
9) opuszczenie lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym
Katalog ten obejmuje również obowiązek odszkodowawczy albo nawiązkę, a ponadto również świadczenie pieniężne (art. 67 § 3 KK)
Jest mniej obszerny niż w przypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary lub warunkowego przedterminowego zwolnienia i nie zawiera obowiązków, które z natury rzeczy, aby przyniosły pożądane rezultaty, muszą trwać dłużej
(wykonywanie pracy zarobkowej, nauka, przygotowanie się do zawodu)
katalog ma charakter zamknięty
