Franciszek Bielak
Julian Krzyżanowski
Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 2, 103-109
F r a n c is z e k B ie la k
JULIAN KRZYŻANOWSKI
" Z a s a d n ic z a r ó ż n i c a m iędzy mną a re c e n z e n te m sp row adza s i ę do t e g o , że on w ie rz y w sam orodność " o r y g in a ln e j p o e z j i p ry m ity w n e j" , m nie z a ś mój " p rz e s a d n y scep ty cy zm " każe s z u k a ć
j e j związków i l i t e r a t u r ą św iatow ą"* Tak z w a rc ie a i s t o t n i e u j ą ł J u l i a n K rzy żan o w sk i p rz y c z y n ę s p o ru z n e sto ro m p o l s k i c h h is to ry k ó w l i t e r a t u r y , gdy " B y lin y " w yw ołały a t a k s ie d e m d z ie s i ę c i o l e t n i e g o p r o f e s o r a . K rzyżanow ski A le k s a n d ra B rflc k n e ra wy s o c e s z a n o w a ł, bo n i e u l e g ł w cale antybr& cknerow sklm n a s t r o jom , j a k i e panow ały n a U n iw e rs y te c ie J a g ie llo ń s k im z a n a s z y c h l a t s tu d e n c k i c h , owszem p o ś w i ę c i ł mu dwa ła d n e a r t y k u ł y , a l e p o staw y dwóch u o zo n y ch , powiedzmy od r a z u jed n ak o w ej k l a s y , b y ły z u p e łn i e odm ienne 1 t u t e ż z a o z ę ła s i ę n i e p o s p l l i t a z a s ł u g a m ło d szeg o p o l o n i s t y .
W ła śn ie i "Romans p s e u d o h is to ry c z n y " i "Romans s t a r o p o l s k i " i " B y lin y " i w r e s z c ie epokowa " P o ls k a b a jk a ludow a w u k ł a d z i e sy stem aty czn y m " ( I - 1947, I I - 1 9 6 2 -3 ), by w ym ienić t y l k o n a jw ię k s z e k a m ie n ie m ilo w e, t o s ą nowe k r a i n y , k t ó r e z a w z ię ty b a d a c z u k a z a ł nam o n g iś k u n a s z e j r a d o ś c i , bo p r z e d nim. w t e s t r o n y p a t r z y ł o s i ę w oale b ez z a p ału * Zdawał sp raw ę z te g o d y s k r e t n i e a u t o r "Romansu p s e u d o h is to ry c z n e g o " ju ż * r*
104
-1926, a ju ż z w y ra ź n ie program ową t e z ą p o s ta w ił w "Romansie p o lsk im XVI w ." pisanym w 1 9 3 0 -1 , wydanym w 1934*
"Ze w zględu n a t o , że p o w ia s tk i p o l s k i e , o k t ó r y c h k o l e j a c h k s ią ż k a obecna t r a k t u j e , s ą łą c z n ik ie m m iędzy P o ls k ą a k r a ja m i zach o d n im i z j e d n e j , a ru sk im wschodem z d r u g i e j s t r o n y , d z i e j e p o w ie ś c i s t a r o p o l s k i e j s ta n o w ią kom pleks fak tó w n i e m n iej ważny w h i s t o r i i n a s z e j k u l t u r y l i t e r a c k i e j n i ż kom pleksy z a g a d n ie ń , zazw y czaj p r z e z n a s z ą h i s t o r i o g r a f i ę l i t e r a c k ą r o z t r z ą s a n e , i w tym w ła ś n ie spoczyw a u z a s a d n ie n ie m o n o g r a f i i ,i c h z b a d a n iu p o ś w ię c o n e j. Punkt t e n w ydaje mi s i ę ważny ró w n ie ż o t y l e , że p o d c z as gdy w N iem czech, F r a n c j i ozy A n g l i i k s ią ż k ą t a k a u o h o d z iła b y za z ja w is k o z u p e łn ie z ro z u m ia łe , n a tu r a ir m i p o tr z e b n e , u n a s może wydawać s i ę z b y tk ie m ” .
I dodaw ał n i e bez i r o n i i : "Z w alczan ie ta k i e g o p o g lą d u b y ło by o c z y w is tą s t r a t ą c z a s u ” . I o d tą d p rz y w ie lu in n y c h n i e u s t a n n i e podejmowanych p r a c a c h dedykowanych f i l u t e r n i e słow am i k s i ę d z a d z ie k a n a r o h a ty ń s k ie g o "Mądrym d l a m em o riału - id io to m d l a n a u k i - p o lity k o m d l a p r a k t y k i - m elanholikom d l a r o z r y w k i” n i e o p u sz c z a go m yśl o p r z e b r n i ę c i u p rz e z ogrom p o l s k i e j b a j k i lu d o w e j. I o to z pomocą w p ra c y p rz y c h o d z i mu w k a to w a n ej i z b ro d n ic z o wymordowywanej W arszaw ie " P o l i z e i s t u n d e " . Tak t w i e r d z i we w s tę p ie do I wyd. " P o l s k i e j b a j k i lu d o w ej w u k ł a d z i e s y stem atycznym " i s ł u s z n i e , gdyż w tym b y ł d o g łęb n y p r o t e s t p o l s k ie g o uczonego p rze c iw czasom p o g a rd y . Z w y d atn ą pomocą żony I re n y d o k o n a ł n ie z w y k łe j p ra c y r e j e s t r a c j i i s y s te m a ty k i. Na m a r g in e s ie pozw olę s o b ie t u n a m ałą w y c ie cz k ę w c z a s y popow s ta n io w e , k ie d y państw o Krzyżanow scy z n a l e ź l i chw ilow y a z y l u p o d p isa n e g o w K rakow ie.
W ieczoram i s i e d z i a ł o s i ę p rz y r z e c z y w i s te j ło jó w ce i p r z y n i e j K rz y ż a n o w s k i,n ie zw a ż a ją c n a g ło ś n e i h u k liw e wybuchy ak o m p a n ia m e n tu ,z a w z ię c ie opracow yw ał "S łow nik term inów l i t e r a c k i c h " . R ów nocześnie p ro w a d z ił w ykłady i z a j ę c i a n a ta jn y m U .J .
(z a p a r ę d n i ju ż n a norm alnym ), z b i e r a ł g d z ie t y l k o s i ę d a ło k s i ą ż k i d l a B i b l i o t e k i U n iw e r s y te tu W arszaw sk iego , p r a c o w ic ie w tym c e l n w e rto w a ł d u b le ty J a g i e l l o n k i , k o n fe ro w a ł w sp ra w a c h
105
-u n i w e r s y t e t-u z c zy n n ik am i krakow skim i i chwilow o o s ia d ły m i t -u t a j w a rsz a w sk im i, i n te r e s o w a ł s i ę k ło p o ta m i doraźnym i kolegów
(a b y ły w t e n mroźny s ty c z e ń i l u t y b a rd z o d o raź n e ! ) - a d l a u r o z m a ic e n ia o s t r o wygadywał n a n ie d o łę s tw o organów krakow s k i e j Rady G łównej O p ie k u ń c z e j, bo n i e u m ia ła p o s ta w ić odpo w ie d n ic h s tr a ż n ik ó w p rz y swych b o g a ty c h m agazynach ż y w n o ścio wych.
Wiadomo, i l e w W arszaw ie p ra c y w ło ż y ł w n a j g o r ę t s z e spraw y o r g a n iz a c y jn e U n iw e rs y te tu , K orbutianum , Tow. Naukowego i in » Nas t u o b c h o d z i t y l k o n i e u s t a j ą c a r o b o ta nad u le p s z e n ie m I I wyd« P o l s k i e j b a j k i lu d o w e j, k t ó r e w y szło w l a t a c h 1962/3« O trzy m aliśm y d z i e ł o r z e c z y w iś c ie p r z e j r z y ś c i e j sk o n stru o w a n e n i ż sła w n e B o l t a - P o l iv k a "Anmerkungen zu Grimms M ärchen" o b e j m ujące (w pewnym s e n s i e t e o r e t y c z n i e ) w ą tk i b a je k od n r 1 do
999 i od n r 1000 do 8256. Powiedzmy od r a z u t d z i e ł o z y s k a ło wy s o k ą l o k a t ę n a naukow ej g i e ł d z i e ś w ia to w e j.
Z o s t a j e t y l k o pobieżnym skokiem p rzypom nieć 1 w s k r z e s z e n ie t a k ogrom nie z a słu ż o n e g o O sk ara K o lb erg a i je g o " In d u ” , masę s tu d ió w n a p is a n y c h i in sp iro w a n y c h o "lu d o w o śc i" p i s a r z y , d a l e j o r o l i p rz y s łó w , znowu p rz y p ra o y n ad p a re m lo lo g ią z r a c j i " K s ię g i" A d a lb e rg a . P o ja w ią s i ę "T rzy c e n t u r i e p rz y s łó w " i w r e s z c ie s w o i s ta nowość " S to b a ś n i ludowyoh"» Bo o to c a ł ą w ie d zę o b a jc e lu d o w e j, j e j odm ianach 1 dziw nych wędrówkaoh p r z e z l i t e r a t u r y i k o n ty n e n ty p o s ta n o w ił podać d z is ie js z e m u c z y t e l - n ik o w i w f o im ie d o b ran y ch opow iadań n a le ż y c ie o b ja ś n io n y c h . R ów no cześn ie p o k a z a ł i l e u ro k u u m ia ła ro z to o z y ć s i o s t r a - o h ło p ia n k a n a " l i t e r a t ó w " od ś re d n io w ie c z a po D y g a s iń sk ie g o i S i e n k ie w ic z a .
I w r e s z c ie o s t a t n i kam ień m ilowy: "S łow n ik f o l k l o r u p o l s k i e go" pod r e d a k c j ą K rzyżanow skiego t o podsumowanie w ied zy d ok o n a ne w p o c z u c iu d z i s i e j s z e j i s t o t n e j p o tr z e b y k u l tu r a ln e g o o z y - t e l n i k a p o ls k ie g o .
106
-c j i K rzyżanow skiego - n a j b a r d z i e j z n a n ą s z e ro k ie m u o gółow i n ie t y l k o p o lo n is tó w le o z c z y te ln ik ó w . Tu w i t a n a s “H i s t o r i a l i t e r a t u r y p o l s k i e j A legoryzm - Prerom antyzm " o s t a t n i a r e e d y c ja
(1 9 6 3 ) w c h ło n ię ta ró w n ie szybko j a k j e j w ydania p o p rz e d n ie , z r e s z t ą z a o p a trz o n a doskonałym m a te ria łe m ilu s t r a o y jn y m . Obok n a jn o w sz a n ie s p o d z ia n k a "Nauka o l i t e r a t u r z e ” (1 9 6 6 ) u k a z u ją c a , że t a k z a s łu ż o n y b a d acz w cale n i e m y ś li pod korcem chować swyoh poglądów n a "naukę o l i t e r a t u r z e "• Nie p o d z ie l a "g ó rn y ch ro zw ażań o m ie js c e n a u k i o l i t e r a t u r z e w ż y c iu l u d z k o ś c i , w k u l t u r a c h narodow ych - . . . a sam je d n a k n a z ja w is k a l i t e r a c k i e u s i ł u j e p a t r z e ć z e s ta n o w is k a In n e g o , n i e m y ś l i c i e l a s z u k a ją c e go i c h z n a c z e n ia w ś w ie c ie t a k i c h c z y in n y c h system ów , le o z ze s ta n o w is k a b a d a c z a l i t e r a t u r y , k t ó r y p r a g n i e w i e d z i e ć c o r o b i , j a k r o b i i d l a c z e g o , g d y s t a j e w o b e c k o n i e c z n o ś c i r o z w i ą z y w a n i a p y t a ń n a r z u c a n y c h m u p r z e z j e g o p r a c ę (p o d k r. P .B . ).
Taka p o sta w a poznaw cza, powiedzmy p ra g m a ty c z n a , w olna od w s z e lk ic h akcentów m e ta fiz y o z n y o h , o g ra n ic z o n a do c z ło w ie k a i je g o m o ż liw o śo i tw ó rc z y c h , w y rażanych w s ło w ie , d o s z ła do g ło s u w m oich ro z w a ż a n ia c h .
Nawet n i e p ró b u ję w spom inania ty tu łó w , ogrom t a k w i e l k i , że j e d y n i e z s e n ty m e n tu wspomni s i ę ś w ie tn y z b i ó r "W w ieku R e ja i S ta ń c z y k a " (1 9 5 8 ), g d z ie s tu d e n t " sta ń c z y k o w s k ie g o " u n iw e r s y t e t u j a k i ż p ię k n y w y s ta w ił pomnik dw orzaninow i S ta re g o K ró la .
A le s t o j ą b l o k i wydam J a n a K ochanow skiego, Adama M ick iew i c z a , J u l i u s z a S ło w a c k ie g o , E l iz y O rz e sz k o w ej, Ja n a Lama, j e s t w s p ó łp ra c a n a d "oałym " J . I . K raszew skim i w re s z o ie m onum ental ny b l o k t Henryk S ie n k ie w ic z . I a u t o g r a f y , i t y s i ą c e l i s t ó w p o - w ynajdyw anyoh p r z e d z iw n ie , i w ydania p ism , i k a le n d a riu m , i ogromny z b i ó r f o t o g r a f i i , i o s t a t n i e * "H enryka S ie n k ie w ic z a ży w ot i o z y n y " . T ylko ż y c z y ć , by n i e s t r u d z o n a e n e r g i a A u to ra
107
-s k ie r o w a ła -s i ę w -s t r o n ę m o n o g ra f ii tw ó r c z o ś c i a u to r a K rzy ża ków".
U m iał i um ie K rzyżanow ski u m ie ję tn ie s k u p ia ć w okół s i e b i e grupy w spółpracow ników i d la te g o p rz y i n t e l i g e n o j i t e r u d y c j i i o s o b i s t e j n i e s ł y c h a n e j o r g a n i z a c j i p ra c y mógł dokonać r z e o s y - w i ś c ie d z i e ł i ogromnych, i d o n io s ły c h Czym je d n a k w y b itn ie gó r u j e n ad n ie je d n y m k o le g ą po f a c h u , t o u m ie ję tn o ś o ią p o p u la r y z a c j i sw ej n a u k i i zupełnym b rak iem lę k u p rz e d e ty k i e tk ą * po p u l a r y z a t o r . D oskonale ro z u m ie , że j e ś l i uozony ma po tem u z d o l n o ś c i , t o p o p u lary z o w a n ie w iedzy j e s t je g o o bow iązkiem . K rzy żan o w sk i um ie t o r o b i ć po p r o s t u i w ie le tomików św ia d cz y o je g o w tym k ie r u n k u t a l e n c i e .
Ale t e ż i t u n i e o b w ija w baw ełnę swego s ta n o w is k a , n a czym t y l k o w ykładow ca z y s k u je . Na p r z y k ła d w " P ro b le m a ty ce p o w ie ś c i " s z k io u przeznaczonym do " P o lo n i s ty k i " (19 56 ) u jąw szy z a s a d n ic z e z a g a d n ie n ia p i s z e t
"Z a ło ż e n ie m owyoh d y s k u s ji (o w a r to ś c i poznaw czej d z i e ł a l i t e r a c k i e g o i je g o r e a l iz m u ) b y ło p rz e k o n a n ie , że d z i e ł o l i t e r a c k i e j e s t dokum entam ym o d b iciem ż y c ia , k t ó r e j e w y d a ło , a w ięc p r z e k o n a n ie co n a jm n ie j n a iw n e , a w każdym r a z i e b ł ę d n e , bo n i e d o s t r z e g a j ą c e sk ład n ik ó w f ik c y j n y c h te g o d z i e ł a , choć . . . s ą one je g o c z ę ś c i ą i n t e g r a l n ą i k o n ie c z n ą . N ie z ro z u m ie n ie t e go podstaw ow ego f a k t u s ta n o w ią c e g o kam ień w ę g ie ln y w s z e lk ic h b ad ań l i t e r a c k i c h , s p r a w iło , i ż u lu b io n y m i w n i e j w yrazam i s t a ł y s i ę " z a f a łs z o w a ć " i " z a fa łs z o w a n y " . B yle m ło d z ia n e k s t a w i a j ą c y p ie r w s z e k r o k i n a p o lu p ra c y n au k o w ej, r o z p o c z y n a ł od p ię tn o w a n ia Jak o f a ł s z e r z y r z e c z y w i s to ś c i p i s a r z y , k tó ry m i s ł u s z n i e ch lu b im y s i ę p rz e d św iatem ja k o m is tr z a m i" .
J e ś l i p r z e d k i l k u l a t y (w r . 1963) Walne Z grom adzenie Tow. L i t e r a c k i e g o im . Adama M io k iew io za z w ie lk ą r a d o ś c i ą p o w o ła ło J u l i a n a K rzyżan o w sk iego do n a jc z c ig o d n i e js z e g o s e n a t u H onoro wych Członków, motywy d e c y z j i b y ły ja s n e i m ocne. Zw iązany z Towarzystwem od p ie rw s z y c h d n i , k ie d y po d ł u g i e j i p rz e d z iw n e j o d y s e i o s i a d ł w L u b l in i e , g d z ie z m ie js c a w ybrany n a przew od n ic z ą c e g o Z a rzą d u O d d z ia łu p r z e z l a t s z e ś ć (1 9 2 1 -1 9 2 7 ) b y ł k o łem napędowym je g o p r a c . P rz erw a spowodowana wyjazdem do
Lon 108 Lon
-dynu i do R ygi n i e z e rw a ła stosunków a n i z Towarzystwem , a n i z je g o p ra c a m i, a l e t e ż pow rót n a k a te d r ę do Warszawy d a ł pokaz z w i e lo k r o t n io n e j dynam iki K rzy żan ó w sk ieg i. I Tow arzystw o w raz z
p o w s ta łą B i b l i o t e k ą P a m ię tn ik a L i te r a c k i e g o , i Tow* P o lo n is tó w R z p l t e j P o l s k i e j , w którym b i e r z e u d z i a ł , i Klub L i t e r a c k i i Naukowy - w sz y stk o p r a c u je i co w a ż n ie js z e trw a potem w o k ro p n y ch w arunkach o k u p a c ji. W arunki s ą s t r a s z l i w s z e , g r o z a n a każdym k ro k u , g in ą m ło d z i p o l o n i ś c i , a le w ła ś n ie r o b o ta i d z i e bez p rz e rw y . A s k o ro t y lk o u s t ą p i o kupant K rzyżanow ski , ja k o s e k r e t a r z g e n e ra ln y T ow arzystw a Naukowego, tk w i w odbudowie n i e t y l k o gmachów a l e i o r g a n i z a c j i ż y c ia naukow ego. Ju ż ja k o p r e z e s Z a rzą d u Głównego Tow. im . M ick iew icza z w o łu je n a j e s i e n i 1946 o g ó ln o p o ls k i Z ja z d p o lo n is tó w Im. B. P r u s a w W arszaw ie. Owe p o s ie d z e n ia w s p u s to s z o n y c h p r z e z w ojnę s a l a c h i podda s z a c h u n i w e r s y t e tu m ia ły w s o b ie c o ś n i e s ł y c h a n i e m ło d z ie ń c z e g o . W id z ia ło s i ę p rz y jednym s t o l e t y c h , co p r z e s z l i obóz i t y c h ,c o z l i c z n ą kom panią s z a r y c h p o lo n is tó w p rz e d z iw n ie umknę l i z r ę k i g e s ta p o * T e ra z to a sy i tu z y p o l s k i e j h u m a n is ty k i w ż y w o tn e j d y s k u s ji n ad drogam i j e j w p r z y s z ło ś ć - ju ż o c a lo n e j i k r z e p k i e j . P o s p o l it e r u s z e n i e zw ołane p r z e z K rzyżanow skiego m ia ło w tedy sw ój mocny a k c e n t m o ra ln e j s i ł y . A d a l e j t o ju ż w szyscy pam iętam y i ro s n ą c y " P a m ię tn ik L i t e r a c k i " , i c o r a z r o z r a s t a j ą c ą s i ę o r g a n i z a c j ę Tow arzystw a n a z ie m ia c h c a ł e j R z p l t e j , c o ra z l i c z n i e j s z e Z jazd y W alnych Zgromadzeń T ow arzys twa w ró ż n y c h r e g io n a c h P o l s k i . Zapewne P o ls k a Akademia Nauk o p ie k u ją c s i ę i w s p ie r a ją c p ra c e o ta k im t y p i e społecznym d a je im a i l n ą podstaw ę m a t e r i a l n ą , je d n a k sp raw ą Z a rzą d u Głównego T ow arzystw a j e s t z n a l e z i e n i e l u d z i i ś ro d o w is k o c h o tn y c h do b e z in te r e s o w n e j p ra c y n ie zawsze w s p r z y j a j ą c y c h w aru n k ach . L fiał i t u P re z e s s z c z ę ś liw ą r ę k ę i dobrany z e s p ó ł Z a rzą d u p r o w ad zi a k c ję u ro zm a ic o n ą w swym k s z t a ł c i e i d z i a ł a n i a c h .
d r i e t n y b ajkozn aw ca z a k p i ł r a s p rz y k tó ry m ś z k o l e i własnym f e s t y n i e ju b ileu sz o w y m , że n i e b ę d z ie s i e d z i a ł j a k ów s z c z u r
109
-n a o ł t a r z u p o d czas -n a b o ż eń stw a . Nie m yślim y t e ż w oale t r y b u l a - rzowym dymem k a d z id e ł m ącić n a sze g o k r ó c i u t k ie g o s z k i c u . J u l i a n K rzyżanow ski swą w y b itn ą tw ó r c z o ś c ią naukową i p r a c ą s p o łe c z n ą u z y s k a ł n a jw y ż sz ą ra n g ę uozonego i o b y w a te la , i tym w p ro s t oschłym w sw ej g r a n ito w e j rz e c z o w o ś c i s tw ie rd z e n ie m oddajem y Jego z a s łu d z e n a j g ł ę b s z e , p e łn e c z o i u z n a n ie .
