Popyt i podaż na rynku pracy w województwie lubelskim w latach 1961-1970

Marta Barbara Brylska

Popyt i podaż na rynku pracy w

województwie lubelskim w latach

1961-1970

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 9, 147-170

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. IX, 11 SECTIO H 1975

In sty tu t E konom iki P rod uk cji W ydział E konom iczny UMCS

M a r t a B a r b a r a B R Y L S K A

Popyt i podaż na rynku pracy w w ojew ództw ie lubelskim w latach 1961— 1970

Спрос и предложение на рынке труда Люблинского воеводства в 1961—1970 гг.

Nachfrage und Angebot auf dem Lubliner Arbeitsmarkt in den Jahren 1961—1970

POPYT NA RYNKU PRACY W WOJEWÓDZTWIE LUBELSKIM W LATACH 1961—1970

K rajow y ry n ek pracy ch arak tery zu je się ogólnym deficytem siły robo­ czej w yrażającym się utrzym yw aniem stałej nadw yżki popytu na pracę nad podażą. Nie oznacza to jednak, aby ta nadw yżka była rów nom iernie rozłożona we w szystkich regionach gospodarczych kraju. A ktualnie ukształtow ana stru k tu ra sił w ytw órczych nie zawsze pokryw a się z p rze­ strzen ną s tru k tu rą siły roboczej. W ynikiem tego są lokalne trudności na ry n k u pracy, w yrażające się niedopasow aniem zapotrzebow ania na pracę do istniejącej podaży.

W spom niane trudności są m. in. udziałem woj. lubelskiego. Należy ono do stosunkow o słabo uprzem ysłow ionych regionów k raju . W praw dzie w ostatnich latach gospodarkę województwa lubelskiego cechowało w yso­ kie tem po rozw oju społeczno-gospodarczego, w yprzedzające znacznie tem po krajow e, co w płynęło na zm niejszenie dy stan tu dzielącego L ubel­ szczyznę od innych regionów k raju i poziomu średniokrajow ego, to jed­ nak, z uw agi na w ieloletnie zaniedbania w ty m zakresie i niską bazę w y j­ ściową, województwo lubelskie znajduje się nadal w grupie w ojew ództw słabiej uprzem ysłow ionych.

Należy podkreślić, że przydzielane wojew ództw u środki inw estycyjne nie były rów nom iernie rozdzielane m iędzy poszczególne pow iaty. Obok pow iatów uprzem ysłow ionych, o dużej koncentracji przem ysłu (lubelski,

puław ski, opolski, kraśnicki) z udziałem około 70% w produkcji globalnej przem ysłu i blisko 70% w zatrudnien iu , w przem yśle w ystęp ują pow iaty zaniedbanie, o niskim poziomie uprzem ysłow ienia, w ytw arzające zaledwie 4,8% w artości produkcji globalnej przem ysłu i p arty cy p u jące w 6% w za­ tru d n ie n iu w przem yśle (bychaw ski, bełżycki, janow ski, parczew ski, lu b a r­ towski, krasnostaw ski).

Mimo system atycznego podnoszenia się poziomu gospodarczego w oje­ w ództw a i związanego z nim w zrostu zatrudnienia, sy tuacja na lubelskim ry n k u pracy nie jest zadow alająca. Lubelskie należy do w ojew ództw 0 znacznych nadw yżkach siły roboczej, zwłaszcza kobiecej.

OGÓLNE ROZMIARY POPYTU NA SIŁĘ ROBOCZĄ

P opyt na siłę roboczą s e n s u s t r ic t o m ożna sprow adzić do zgłoszonych przez jednostki gospodarcze w olnych m iejsc pracy.1

Analiza danych dotyczących w olnych m iejsc pracy pozostających w dyspozycji w ydziału zatrud nien ia na koniec każdego roku w latach 1961— 70 pozw ala zaobserw ow ać ch arak tery sty czne w ahania, jakim pod­ legał popyt w ty m okresie w woj. lubelskim . Obok lat charak teryzu jący ch się w ysokim zapotrzebow aniem na pracę w y stęp u ją lata o stosunkow o niskim popycie. N ajniższy popyt na pracę w badanym okresie przypada na lata 1963, 1967, 1969. B ezpośrednią przyczyną w ahań w rozm iarach po­

p y tu na pracę były działania ty p u adm inistarcyjnego podejm ow ane okre­ sowo przez w ładze gospodarcze, m ające na celu racjonalizację zatrudnienia. Działania te, ograniczające w zrost zatrudn ien ia, m iały c h a ra k te r doraźny 1 ich sk u tk i b y ły k ró tk o trw ałe. Zw ykle reak cją na nie był dalszy wzrost liczby w olnych m iejsc pracy oraz zatrudn io nych już w następnym roku.

Zaobserw ow ane procesy zachodziły nie tylko w woj. lubelskim ale i w całej gospodarce narodow ej. W skali krajow ej rów nież powyższe lata ch arak tery zo w ał spadek liczby w olnych m iejsc pracy, zgłaszanych do w y­ działów z a tru d n ien ia przez zakłady pracy (tab. 1).

Isto tne znaczenie, z p u n k tu w idzenia polityki zatrudnienia, m ają s tru k tu ra ln e przeobrażenia pop ytu na siłę roboczą. Z tabeli 1 w ynika, że większość zgłoszonych m iejsc p racy w woj. lubelskim a także i w całej gospodarce narodow ej jest przeznaczona dla mężczyzn. M iejsca pracy dla kobiet stanow ią niew ielki procent.

Należy jed n ak podkreślić, że udział m iejsc zgłoszonych jako dostęp­ nych dla m ężczyzn w ykazuje w ogólnym zapotrzebow aniu na pracę te n ­ dencję m alejącą, zaś dla kobiet rosnącą. Przyczyn tego zjaw iska należy doszukiw ać się w ogólnej sy tu acji na ry n k u pracy zarów no w

wojewódz-1 J. P i e t r u c h a : Ogólny i regionalny model mechanizmu zatrudnienia w prze­

Popyt i podaż na rynku pracy.., 140

Tab. 1. Zgłoszone miejsca pracy według płci w latach 1961—70 (stan w dn. 31 III) Die registrierten Arbeitsplätze je nach den Geschlechtern in den Jahren 19011—1970

(der Bestand am 31. März)

Wolne miejsca pracy Wskaźnik_struktury

W yszczegól­

nienie Lata w tym dla _N

k o b ie ty mężczyzn kobiet •NVCU* e Polska 1961 54 593 46 725 7 868 85,6 14,4 woj. lubelskie 1 814 1 729 85 95,3 4,7 Polska 1962 54 901 46 749 8 152 85,2 14,8 woj. lubelskie 765 699 66 91,4 8,6 Polska 1963 25 596 21 464 4 132 83,9 16,1 woj. lubelskie 572 534 38 93,4 6,6 Polska 1964 44 437 36 653 7 784 82,5 17,5 woj. lubelskie 733 640 93 87,4 12,6 Polska 1965 52 925 40 794 12 131 77,1 22,9 woj. lubelskie 1 092 919 173 84,1 15,9 Polska 1966 64 228 50 603 1>3 626 78,8 21,2 woj. lubelskie 2 257 1 972 285 87,4 12,6 Polska 1967 58 169 46 305 11 864 79,6 20,4 woj. lubelskie 1 637 1 415 222 86,4 13,6 Polska H968 76 664 60 812 15 852 79,3 20,7 woj. lubelskie 2 221 1 948 273 87,7 12,3 Polska 1969 33 618 24 751 8 867 73,6 26,4 woj. lubelskie 776 663 113 85,4 14,6 Polska Wjoj. lubelskie 1970 39 492 1 320 30 953 1 166 8 539 78,4 08,3 21,6 11,3 Ź r ó d ł o : Obliczenia własne na podstawie danych z Rocznika statystycznego

Pracy 1945—1968, GUS, Warszawa 1970, s. 357, 360, Rocznika statystycznego GUS 1970, Warszawa 1971, s. 119 oraz materiałów Prezydium WRN w Lublinie.

tw ie lubelskim , jak i w k raju . R ynki te od w ielu lat c h a ra k te ry z u ją się deficytem m ęskiej siły roboczej a nadm iarem kobiecej. W celu złagodze­ nia tych dysproporcji zobowiązano zakłady pracy do ustalenia realnych możliwości w zrostu zatru d nien ia kobiet, m. in. w drodze w ym iany stano­ wisk zajm ow anych dotychczas przez mężczyzn, a dostępnych dla kobiet.

STRUKTURA WOLNYCH MIEJSC PRACY WEDŁUG KW ALIFIKACJI ZAWODOWYCH

Potrzeby i wym ogi produkcji w pływ ają na stru k tu rę popytu w edług w ym aganych kw alifikacji zawodowych.

S tru k tu rę w olnych m iejsc pracy w edług w ym aganych kw alifikacji zawodowych i jej przeobrażenia w latach 1961— 70 ilu stru ją tabele 2 i 3.

Tab. 2. Struktura kwalifikacyjna wolnych miejsc pracy w woj. lubelskim (stan w dn. 31 XII)

Die Q ualifikationsstruktur von freien Arbeitsplätzen in Lubliner Wojewodschaft (der Bestand am 31. März)

Lata

Wolne miejsca pracy robotnicy

w ykw alifikow ani

robotnicy n iew yk w a­ lifikow ani pracownicy umysłowi młodociani o g ó łe m m ę ż c z y ź n i k o b ie ty a <1) O W ) 0 m ę ż c z y ź n i k o b ie ty o g ó łe m m ę ż c z y ź n i k o b ie ty o g ó łe m m ę ż c z y ź n i 1 k o b ie ty | 1 1961 944 935 9 670 623 47 181 152 29 19 19 1962 289 280 9 290 262 28 153 127 26 83 30 3 1963 1-94 192 2 263 250 13 114 91 23 1 1 ___ 1964 278 258 2 0 251 231 2 0 2 0 0 147 53 4 4 ___ 1965 535 479 56 335 272 63 2 0 1 147 54 2 1 2 1 ___ 1966 1132 1 0 2 2 1 1 0 808 717 91 276 2 0 2 74 41 31 1 0 1967 742 656 8 6 6 6 8 586 82 197 143 54 30 30 — 1968 1163 1057 106 795 696 99 232 173 59 31 2 2 9 1969 393 328 65 278 242 36 99 87 1 2 6 6 ___ 1970 700 658 42 502 408 94 113 1 0 0 13 5 — . 5

Ź r ó d ł o : Dane z W ydziału Zatrudnienia WRN w Lublinie.

Tab. 3. Struktura wolnych miejsc pracy według wym aganych kwalifikacji zawodo­ w ych. Wolne m iejsca pracy ogółem = 100

Die Struktur von freien Arbeitsplätzen je nach den erforderlichen Berufseignungen; die Gesamtzahl der freien A rbeitsplätze wird als 100 angenommen

Wskaźniki struktury

Lata

robotnicy w ykw alifikow ani

trobotnicy niew ykwalifikow ani

pracownicy 'umysłowi o g ó łe m m ę ż c z y z n k o b ie t o g ó łe m S N* •S ar e ko b ie t o g ó łe m m ę ż c z y z n k o b ie t 1961 52,0 54,1 1 0 , 6 36,9 36,0 55,3 1 0 , 0 8,8 34,1 1962 37,8 40,0 13,6 37,9 37,5 42,4 2 0 , 0 18,2 39,4 1963 33,9 35,9 5,9 45,7 46,8 34,5 2 0 , 0 17,0 60,5 1964 37,9 40,3 21,5 34,3 36,1 21,5 27,3 23,0 57,0 1965 49,0 52,1 32,9 30,7 29,6 36,4 18,4 16,0 31,2 1966 50,1 51,8 38,6 35,9 36,3 31,9 1 2 , 2 1 0 , 2 26,0 1967 45,4 46,4 38,7 40,8 41,4 36,9 1 2 , 0 1 0 , 1 24,3 1968 52,4 54,3 38,8 35,8 35,7 36,3 10,4 8,9 2 1 , 6 1969 50,6 49,5 57,5 35,9 36,5 31,8 12 7 13,1 1 0 , 6 1970 53,0 56,4 27,3 38,0 35,0 61,0 8,6 8,6 8,4

Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne w oparciu o dane W ydziału Zatrudnienia WRN w Lublinie.

Popyt i podaż na rynku pracy... ₁₅₁

W ynika z nich, że najw iększe zapotrzebow anie istnieje na pracę w ykw alifi­ kowaną. W badanym 10-leciu udział wolnych miejsc pracy dla grupy osób podejm ujących pracę w ykw alifikow aną kształtow ał się w granicach 40— 50% w ogólnej liczbie w olnych miejsc, bez w yraźniejszej jednak te n ­ dencji. B rak w yraźnej tendencji charakteryzow ał rów nież popyt na robot­ nice niew ykw alifikow ane. O ferow ane dla nich m iejsca pracy stanow iły około trzydziestu kilku procent ogółu zgłoszonych m iejsc. P opyt na pracow ­ ników um ysłow ych kształtow ał się na dość wysokim poziomie w latach 1962— 64, n astępnie stopniowo zm niejszał się dochodząc w r. 1970 do 8,6%. A nalizując udział m iejsc pracy oferow anych kobietom i mężczyznom w poszczególnych grupach pracow niczych w ogólnej sum ie oferow anych im m iejsc można stw ierdzić, że:

1. B rak jest w yraźnej ten d en cji w kształtow aniu się w olnych m iejsc dla m ężczyzn we w szystkich grupach pracow niczych. N ajw yższe zapo­

trzebow anie w granicach 40— 56% zgłaszane jest na robotników w ykw alifi­ kowanych. Dość w ysoki jest rów nież popyt na niew ykw alifikow aną pracę mężczyzn.

2. Udział zapotrzebow ania na robotnice w ykw alifikow ane w ogólnej liczbie zgłoszonych dla kobiet miejsc w ykazuje także pew ne w ahania. W yraźnie jednak zarysow uje się tendencja rosnąca. O dm iennie k ształtuje się zapotrzebow anie na robotnice niew ykw alifikow ane.

W r. 1961 udział oferow anych im m iejsc pracy stanow ił ponad połowę w olnych m iejsc pracy dla kobiet. N astępnie zm niejszył się i przez kilka lat utrzym yw ał się na tym sam ym poziomie (trzydziestu kilku procent), aby w r. 1970 wzrosnąć do 61%. Udział w olnych m iejsc pracy dla pracow ­ nic um ysłow ych od roku 1963 system atycznie maleje.

POPY T NA SIŁĘ ROBOCZĄ WEDŁUG DZIAŁÓW GOSPODARKI NARODOWEJ

D ecydujący w pływ na kształtow anie się tendencji w zakresie zgłasza­ nych w olnych m iejsc pracy w gospodarce narodow ej m a przem ysł oraz budownictw o. Liczba miejsc oferow anych przez te dw a działy w analizo­ w anym okresie w aha się w granicach 70—80% ogółu w olnych m iejsc. Pod koniec jednak lat 60-tych zaznaczył się pewien spadek w olnych m iejsc pracy w tych działach na korzyść działów pozostałych (tabele 4 i 5).

Udział obu działów w ogólnej liczbie oferow anych m iejsc pracy jest m niej więcej zbliżony. Zaznacza się jednak pew na przew aga — niew ielka zresztą — budow nictw a w stw arzaniu możliwości zatrudnienia.

W niosek ten potraktow ać należy z pew ną ostrożnością, trzeba bowiem pam iętać, że sta ty sty k a u jm u je stru k tu rę w olnych m iejsc pracy w edług działów w m iesiącu letnim — sierpniu, w którym , w związku z sezono­ wością robót w budow nictw ie, liczba ich jest zawsze wyższa niż w m

ie-Tab. 4. Wolne miejsca pracy w woj. lubelskim według działów gospodarki narodo­ wej (stan w dn. 31 VIII)

Die Struktur von freien Arbeitsplätzen in Lubliner W ojewodschaft je nach den V olkswirtschaftszweigen (der Bestand am 31. August)

Wolne miejsca pracy jjziafy gospodarki narodowej lata 1961 1962 1964 1965 1966 1967 1968 ,1969 1970 Ogółem o 6442 6337 5765 11 278 1 0 010 10 978 11 727 7865 8191 gospodarka m 6147 5862 5396 10 254 9 100 9 720 10 459 6804 7397 narodowa k 295 475 369 1 024 910 1 258 1 268 1061 794 0 2346 1990 1006 4 619 3 655 4 718 3 112 1668 3103 Przemysł m 2192 1894 862 4 126 2 982 3 838 2 681 1376 2521 k 154 96 144 493 673 880 431 792 582 o 2566 1891 3251 3 863 3 628 3 142 5 307 2777 2562 Budow nictwo m 2547 1832 3224 3 763 3 583 3 083 5 156 2748 2536 k 19 59 27 1 0 0 60 59 151 29 26 o 33 727 400 995 378 646 733 611 2 0 2 Rolnictwo m 32 693 397 971 374 536 725 608 184 k 1 34 3 24 4 1 1 0 8 3 18 Transport o 651 496 253 676 1 035 6 6 6 214 896 948 i łączność m 647 488 244 6 6 8 1 028 662 2 1 2 864 934 k 4 8 9 8 7 4 2 32 14 Obrót o 206 448 2 1 0 205 256 287 519 267 223 towarowy m 1 2 1 229 133 129 2 0 2 184 ,135 164 141 k 85 217 77 76 54 103 384 103 82 Gospodarka o 53 199 103 104 162 156 114 307 305 komunalna m 53 195 93 82 161 144 87 289 296 k — 4 1 0 2 2 1 1 2 27 18 9 Ochrona zdro­ o 8 1 0 1 0 27 28 35 34 33 87 wia, opieka m 4 8 5 4 26 1 2 31 19 77 społeczna k 4 2 5 3 2 23 3 14 1 0 o 549 578 532 789 853 1 328 1 693 806 761 Inne m 521 523 438 491 744 1 261 1 432 736 708 k 28 55 94 298 109 67 261 70 53

Ź r ó d ł o : Dane Wydziału Zatrudnienia WRN w Lublinie.

siącach pozostałych. Z ty ch względów słuszne w ydaje się stw ierdzenie, że najw iększe m ożliwości z a tru d n ien ia w analizow anym okresie, w w oje­ w ództw ie lubelskim stw arzał przem ysł, oferując praw ie rokrocznie ponad 1/3 ogółu w olnych m iejsc pracy. K olejne m iejsca w s tru k tu rz e w olnych m iejsc pracy zajm u je tra n s p o rt i łączność, a n astępn ie obrót tow arow y.

N ajw iększe m ożliwości z a tru d n ien ia m ęskiej siły roboczej istnieją w budow nictw ie i przem yśle. Udział tych działów w stru k tu rz e w olnych m iejsc pracy dla m ężczyzn w aha się w b adanym okresie w granicach 70— 76%. Z naczna liczba m ężczyzn m ogła rów nież otrzym ać pracę w tra n ­ sporcie i łączności (tab. 6).

Popyt i podaż na rynku pracy.., ₁₅₃

Tab. 5. Struktura wolnych miejsc pracy według działów gospodarki narodowej (stan w dn. 31 VIII) *

Die freien Arbeitsplätze in Lubliner Wojewodschaft je nach den Volkswirtschafts­ zweigen (der Bestand am 31 März)

Działy gospodarki narodowej

Procentowy udział wolnych miejsc pracy lata 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 Przemysł 26,4 31,4 17,4 40,9 35,5 42,9 26,5 2 1 , 2 37,9 Budownictwo 39,8 29,8 56,4 34,2 36,2 28,6 45,2 35,3 31,3 Rolnictwo 0,5 11,5 17,4 8 08 3,8 5,9 6 , 2 7,8 2,5 Transport i łączność 1 0 , 1 7,8 4,4 6 , 0 10,3 6 ,1 1 , 8 11,4 1 1 , 6 Obrót towarowy 3,2 7,1 3,6 1 ,8 2,5 2,5 4,4 3,4 2,7 Gospodarka komunalnia 0 , 8 3,1 1 ,8 0,9 1 , 6 1,4 1 ,0 3,9 3.7 Ochrona zdrowia, opieka społeczna i kultura fizyczna 0 ,1 0 ,1 0 , 2 0 , 2 0,3 0,3 0,3 0,4 1 ,1 Inne 8,5 9,1 9,2 7,0 8,5 1 2 , 1 14,4 1 0 , 2 9,3 Gospodarka narodowa 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 . 100,0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 . brak danych.

Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne w oparciu o dane tabeli 4.

* Zestawienia dotyczące wolnych miejsc pracy według poszczególnych działów gospodarki narodowej sporządzane są raz w roku na dzień 31 VIII.

Tab. 6. Struktura wolnych miejsc pracy dla kobiet i mężczyzn w poszczególnych działach gospodarki narodowej w latach 1961—1970 w woj. lubelskim (stan w dn.

31 VIII)

Die Struktur von freien Arbeitsplätzen für Weiber und Männer in den Einzel­ zweigen der Volkswirtschaft in den Jahren 1961—1970 in Lubliner Wojewodschaft

(der Bestand am 31. August)

Procentowy udział wolnych m iejsc pracy Działy

gospodarki narodowej lata

1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 Ogółem gospodar- m 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 ika narodowa k 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 w t y m : przemysł m 35,6 32,3 15,9 40,2 32,8 39,5 25,6 2 0 , 2 34,1 k 52,2 2 0 , 2 39,0 48,1 74,0 69,9 34,0 74,6 73,3 budownictwo m 41,3 31,2 52,7 36,7 39,6 31,7 49,3 40,4 34,3 k 6,7 12,4 7,3 9,8 6 , 6 4,7 17,9 2,7 3,3 rolnictwo m 0,5 1 1 , 8 7,3 9,5 4,1 5,5 6,9 8,9 2,5 k 0,3 7,1 0 , 8 2,3 0,4 8,7 0 , 6 0,3 2,3 transport m 10,5 8,3 4,5 6,5 11,3 6 , 8 16,7 12,7 1 2 , 6 i łączność k 1,3 1,7 2,4 0 , 8 0 , 8 0,3 0 , 1 3,0 1 ,8 obrót 'towarowy m 1,9 3,9 2,5 1 ,2 2 , 2 1,9 1,3 2,4 1,9 k 28,8 45,7 20,9 7,4 5,9 8 , 2 30,3 9,7 10,3 gospodarka m 0,9 3,3 1,7 0 , 8 1 ,8 1,5 0 , 8 4,2 4,0 komunalna k — 0 , 8 2,7 2 . 1 0,1 0,9 2 , 1 1,7 1 ,1 ochrona zdrowia m 0 , 6 0 , 2 0 ,1 0 , 2 0,3 0 , 1 0,3 0,3 1 ,0 k 1,3 0,4 1,3 0,3 0 , 2 1 ,8 0 , 2 1,3 1 ,2 inne m 8,5 8,9 8 „ 1 4,8 8 , 2 12,9 13,7 1 0 , 8 9,6 k 9,5 1 1 , 6 25,5 29,1 1 2 , 0 5,3 2 0 , 6 6 , 6 6 , 8 . brak danych.

przem ysłow i, przy czym w yraźnie zaznacza się tu tend encja rosnąca, bowiem udział przem ysłu w ogólnej liczbie m iejsc oferow anych kobietom wzrósł z 52,2% w 1961 r. do 73,3% w r. 1970. D rugim działem pod wzglę­ dem liczby oferow anych m iejsc p racy jest obrót tow arow y. Stopniow o jednak zm niejsza się znaczenie tego działu w zapew nianiu m iejsc kobie­ tom.

D om inujący udział przem ysłu w stw arzan iu m iejsc pracy dla kobiet jest zw iązany n iew ątpliw ie ze w spom nianym i już działaniam i w ładz w oje­ wódzkich a tak że ze zm ianą poglądów na tem a t przem ysłu, zwłaszcza prze­ m ysłu ciężkiego, uw ażanego za dom enę p racy mężczyzn. O ile bowiem pogląd ten był całkow icie uzasadniony w początkow ym stadium rozw oju produkcji przem ysłow ej, o ty le obecnie, dzięki postępow i technicznem u sy tuacja znacznie się zm ieniła. Nie oznacza to jeszcze rad y k aln ej popraw y w ty m względzie, przem ysł jest nadal działem w chłaniającym n ajch ętniej m ęską siłę roboczą. P o praw a jest jedn ak widoczna. W r. 1961 odsetek w olnych m iejsc p racy w przem yśle przeznaczonych dla kobiet w ogólnej liczbie w olnych m iejsc w ty m dziale w ynosił 6,6%, a w r. 1970 wzrósł do 18,8%.

W pozostałych działach gospodarki narodow ej przew ażającą część wrolnych m iejsc stanow ią także m iejsca p racy dla mężczyzn. W ystępuje jed nak pew ne zróżnicow anie. Znaczny odsetek w olnych m iejsc p racy dla kobiet spośród ogółu w olnych m iejsc oferow anych przez poszczególne działy przy p ad a obrotow i tow arow em u i ochronie zdrow ia, a więc działom i tak już m ocno sfem inizow anych.

STRUKTURA WOLNYCH MIEJSC PRACY WEDŁUG OFEROWANYCH ZAROBKÓW

O ferow ane m iejsca pracy pod w zględem wysokości zarobków kształ­ tu ją się inaczej dla m ężczyzn, inaczej dla kobiet. W olne m iejsca pracy dla m ężczyzn w ostatnich latach badanego okresu k o n cen tru ją się w g ru ­ pach o zarobkach pow yżej 1500 zł, kobietom zaś oferow ano w ty m czasie w ponad 90% przypadków zarobki do 1500 zł. Zróżnicow anie zarobków kobiet i m ężczyzn jest więc dość znaczne. W ynika to z faktu, że wolne m iejsca p racy przeznaczone dla kobiet z n a jd u ją się w dużej m ierze w III strefie gospodarczej, gdzie oferow ane są niższe zarobki, a w przem yśle dotyczą często stanow isk niżej płatnych, na k tórych nie w ym aga się w y­ sokich kw alifikacji zawodowych. Podkreślić należy stały w zrost w olnych m iejsc pracy w w yższych grupach zarobkow ych.

Równolegle z ty m procesem daje się zauw ażyć spadek udziału m iejsc pracy n ajn iżej płatnych. O dsetek m iejsc o zarobkach do 1000 zł, stano­ wiący w r. 1961 w śród m ężczyzn kilkanaście procent a w śród kobiet aż 70% przy jął w r. 1970 m inim alne rozm iary. Zw iększyła się natom iast liczba

Popyt i .podaż na rynku pracy.., 155

Tab. 7. Struktura wolnych miejsc pracy według oferowanych zarobków w woj. lu ­ belskim w latach 1961—1970 (stan w dn. 31 VIII)

Die Struktur von freien Arbeitsplätzen je nach den angebotenen Arbeitslöhnen in Lubliner Wojewodschaft in den Jahren 1961—1970 (der Bestand am 31. August)

Lata

W olne m iejsca pracy dla m ężczyzn i kobiet * o zarobkach pow yżej 1500 zł (w procentach)

m ężczyźni ‘kobiety pow yżej 1500 w tym ponad 2000 pow yżej 1500 w tym ponad 2000 1961 27,3 5,4 0,3 — 1962 42,2 6,3 2,3 0,8 1963 1964 42,4 25,5 1,1 — 1965 53,9 10,2 2,2 0,6 1966 46,7 15,6 2,8 0,3 1967 46,2 15,5 4,3 0,5 1968 59.0 19,5 6,7 0,9 1969 65,0 24,2 7,7 0,9 1970 82,8 42,8 3,1 0,2 . brak danych.

Ź r ó d ł o : Obliczenia własne w oparciu o dane z Wydziału Zatrudnienia WRN w Lublinie.

m iejsc w wyższych grupach zarobkowych. T endencje te obserw uje się we w szystkich działach gospodarki narodow ej. Na kształtow anie się ich w decydującej m ierze w pływ a przem ysł, gdzie procesy te zarysow ują się szczególnie wyraźnie.

Zm niejszenie się udziału m iejsc o najniższych zarobkach było w yni­ kiem podwyższenia granicy m inim alnego zarobku do 1000 zł. Nie oznacza to więc istotnej popraw y w zakresie wysokości oferow anych zarobków.

PODAŻ NA RYNKU PRACY W WOJEWÓDZTWIE LUBELSKIM W LATACH 1961—1970

OGÓLNE ROZMIARY PODAŻY

Przez podaż pracy rozum ie się najczęściej tę część zasobów siły robo­ czej, k tó ra poszukuje pracy w sposób aktyw ny, bez względu na to, czy czyni to przez pow ołane do tego organy pośrednictw a pracy, czy też poza nim i.2

Rozm iary definiow anej w ten sposób podaży praktycznie nie są możliwe 2 L. S o b c z a k : Rynek pracy w Polsce Ludow ej, Warszawa 1971, s. 30—31. Podobną definicją posługują się: J. P i e t r u c h a : Programowanie zatrudnienia

w gospodarce socjalistycznej, Katowice 1971, s. 53 oraz K. Ł a s k i : Zatrudnienie w gospodarce socjalisycznej w św ietle teorii rachunku ekonomicznego, Szczecin 1968,

do ustalenia. Z tego w zględu analizę zjaw iska zawęża się do tej części podaży siły roboczej, k tó ra poszukuje pracy przez pow ołane w ty m celu

organy.3

K ształtow anie się podaży pracy w woj. lubelskim w latach 1961— 1970 ilu stru je tab ela 8. W ynika z niej, że w om aw ianym 10-leciu woj. lubelskie ch arakteryzow ało się sy stem atycznym w zrostem zarejestrow an y ch osób poszukujących pracy.4

Tab. 8. Zarejestrowani poszukujący pracy w latach 1961—1970 (stan w dn. 31X11) Die registrierten Arbeitssuchenden im den Jahren 1961—.1970 (der Bestand am

31. August)

Lata

Poszukujący pracy Procent udziału

razem mężczyźni kobiety

m ę ż c z y ź n i k o b ie ty Polska 1901 40 618 7 666 32 952 18,9 81,1 woj. lubelskie 1 414 269 1 145 19,0 81,0 Polska 1962 46 224 6 565 39 679 14,2 85,8 woj. lubelskie 2 221 356 1 865 16,0 84,0 Polska 1963 60 425 13 581 46 844 22,5 75,5 woj. lubelskie 3 029 562 2 467 18,5 81,5 Polska 1964 65 414 10 116 55 298 15,5 84,5 woj. lubelskie 2 938 470 2 468 16,0 84,0 Polska 1965 61 994 7 529 54 465 12,1 87,0 woj. lubelskie 2 993 410 2 583 13,7 86,3 Polska 1966 57 656 5 495 52 161 9,5 90,5 wołj. lubelskie 2 949 419 2 530 14,2 85,8 Polska 1967 51 970 4 534 47 436 8,7 »1,3 woj. lubelskie 3 360 442 2 918 13,1 86,9 Polska 1968 53 099 3 843 49 256 7,2 92,8 woj. lubelskie 3 652 436 3 216 11,9 88,1 Polska 1969 71 118 6 782 64 336 9,5 90,5 woj. lubelskie 4 434 450 3 984 10,1 89,9 Polska 1970 79 363 8 028 71 335 10,1 89,9 woj. lubelskie 5 821 1 047 4 774 17,9 82,1

Ź r ó d ł o : W yliczenia w łasne w oparciu o m ateriały W ydziału Zatrudnienia WRN w Lublinie oraz Rocznik sta ty sty c z n y GUS 1970, Warszawa 1971, s. 119.

3 Zob. A. R a j k i e w i c z : Polityka zatrudnienia a programowanie zm ian w roz­

mieszczeniu sił w y tw ó r c zy c h [w:] Teoretyczne problemy rozmieszczenia sił w y t w ó r ­ czych, Warszawa 1965, s. 165 oraz J. W i ę c e k : Struktura zatrudnienia a płynność robotn ików w przemyśle w ę g lo w y m w latach 1945—1959, K atowice 1965, s. 27.

4 Analizę przeprowadzono w oparciu o dane według stanu na 31 XII każdego roku.

Popyt i podaż na rynku pracy., 157

U kład danych pozwala na w yróżnienie 3 okresów: pierw szy — (lata 1961— 63) charakteryzow ał się dość znacznym w zrostem zarejestrow anych poszukujących pracy; drugi — (lata 1964— 66) cechowała pew na stabili­ zacja w zakresie osób poszukujących pracy; trzeci — lata 1967— 70) cha­ rakteryzow ał się bardzo znacznym przyrostem zarejestrow anych osób poszukujących pracy.

Podkreślenia w ym aga większa praw idłowość w kształtow aniu się tego zjaw iska niż w przypadku wolnych m iejsc pracy.5 Na ukształtow anie się rosnącej podaży pracy w woj. lubelskim m iał w pływ przede w szystkim w zrost liczby zarejestrow anych kobiet poszukujących pracy. Podaż m ęs­ kiej siły roboczej jest niew ielka i od lat — poza rokiem 1963 — u trzy m u je się m niej więcej na ty m sam ym poziomie. Zw iązana jest głównie z flu k ­ tuacją kadr.

P rzew aga liczebna kobiet nad m ężczyznam i jest charakterysty czną cechą s tru k tu ry zarejestrow anych osób poszukujących pracy nie tylko w woj. lubelskim , ale także i w kraju . Udział kobiet w śród poszukujących pracy w latach 1961— 70 w aha się w woj. lubelskim w granicach od 81,0% do 89,9%, zaś w k ra ju od 75,5% do 92,8,°/0 J a k widać, przew aga ta zwiększa się, gdyż w liczbie zarejestrow anych mężczyzn i kobiet nastąp iły w yraźne przesunięcia na rzecz kobiet, co pogarsza z roku na rok możliwość uzys­ kania przez nie pracy.

Podkreślenia w ym aga pow ażny w zrost kobiet poszukujących pracy w drugiej 5-latce. Ma to praw dopodobnie związek z oddaniem do eksploa­ tacji kilku zakładów przem ysłow ych zatrudniających głównie kobiety (Zakładów Przem ysłu Lniarskiego „H akon” w Hrubieszowie, Zakładów P rzem ysłu W ełnianego w Białej Podlaskiej, Zakładu Obuw ia Tekstylnego w Bychawie, Domu Usług L PK K ,,G racja” w Lublinie, W ytw órni K on­ serw i M rożonek w Stoczku Łukow skim i innych). O kazuje się bowiem, że często reak cją na pojaw ienie się możliwości zatrudnienia jest w zrost re je ­ strow anej aktyw izującj się podaży kobiecej siły roboczej, zwłaszcza tam , gdzie w ystęp u ją tzw. u k ry te rezerw y siły roboczej. Rezerw y te uzew n ętrz­ nia szansa uzyskania pracy zarobkow ej.6 Są to jednak rezerw y składające się głównie z kobiet nie posiadających żadnego przygotow ania zawodo­ wego, znajdujących się często w sytuacji nie pozw alającej n a pracę zmia­ nową. W edług A. Rajkiewicza, tylko 10— 15% tej rezerw y stanow ią osoby, 5 Ograniczenia zatrudnienia w poszczególnych latach znalazły odzwierciedlenie w zmniejszonej liczbie wolnych m iejsc pracy. Wydaje się, że powino to wpłynąć na zwiększenie w tych latach podaży pracy. Nie obserwuje się jednak tej prawidłowości. Liczba zarejestrowanych system atycznie wzrasta, nie reagując specjalnie na wahania w popycie

6 A. Rajkiewicz zjawisko to nazywa „spiralą aktywizacyjną”. Zob. A. R a j k i e- w i c z: A k tyw n a polityka zatrudnienia, „Życie Gospodarcze”, 1970, nr 10.

dla któ ry ch praca w przem yśle jest podstaw ow ym źródłem egzystencji, pozostałe chcą popraw ić sobie w aru n k i m aterialn e.7

Należy zaznaczyć, że zaobserw ow ane zjaw isko zwiększonego naporu kobiet na ry n e k p racy w m om encie zw iększenia się podaży kobiecych m iejsc pracy jest bardzo ch arak tery sty czn e dla współczesnego rynku kobiecej siły roboczej.

STRUKT URA POSZUKUJĄCY CH PRACY WEDŁUG GRUP KWALIFIKACYJNYCH I WIEKU

A naliza osób zarejestrow anych, poszukujących pracy w edług grup kw alifikacyjnych, pozwoli ocenić, jakim i pracow nikam i dysponuje rynek. Znajom ość tej s tru k tu ry jest niezbędna, pozwala bowiem na podjęcie szeregu środków w celu dostosow ania jej do potrzeb i wym ogów produkcji.

S tru k tu rę oraz przeobrażenia kw alifikacji zawodowych osób poszuku­ jących pracy ilu stru ją tabele 9 i 10. Liczby bezw zględne w skazują na stały w zrost zarejestro w any ch osób, poszukujących pracy we w szystkich g rupach pracow niczych. N ajw iększe trudności ze znalezieniem pracy m ieli robotnicy niew ykw alifikow ani, którzy stanow ili większość w śród osób poszukujących zatrudnienia. N ajm niej liczną grupę w śród poszukujących pracy tw orzyli robotnicy w ykw alifikow ani, na których, w raz z w prow a­ dzeniem coraz now ocześniejszej techniki i technologii produkcji, istniało najw iększe zapotrzebow anie. Oni też stanow ili grupę najb ardziej ustabili-Tab. 9. Struktura kwalifikacyjna osób zarejestrowanych poszukujących pracy w woj.

lubelskim (stan w dn. 31 XII)

Die Qualifikationsstruktur von den Arbeitssuchenden in Lubliner Wojewodschaft (der Bestand am 31. August)

Lata

Zarejestrowani według grup kwalifikacyjnych robotnicy

w ykw alifikow ani

robotnicy - n iew ykw a­ lifikow ani pracownicy umysłowi młodociani o g ó łe m w tym: o g ó łe m w tym: o g ó łe m w tym: w tym: m ę ż c z . k o b ie t m ę ż c z . k o b ie t m ę ż c z . 'kobiet og ó łe m i m ęż cz . k o b ie t 1961 145 82 63 997 110 887 239 76 163 33 1 32 1962 184 96 88 1642 175 1467 284 79 205 111 6 105 1963 306 153 153 2299 308 1991 341 95 246 83 6 77 1964 397 148 249 1864 214 1650 498 100 298 179 8 171 1965 369 131 238 1899 186 171-3 620 89 531 105 4 101 1966 363 137 226 1921 177 1744 590 97 493 75 8 67 1967 334 108 226 2173 225 1948 714 102 612 79 7 92 1968 501 152 349 2154 185 1969 910 93 817 87 5 81 1969 624 141 483 2245 166 2079 1490 138 1352 75 3 70 1970 11114 426 688 3212 400 2812 1636 21-8 1202 75 4 72

Ź r ó d ł o : Dane Wydziału Zatrudnienia WRN w Lublinie.

Popyt i podaż na rynku pracy.., ₁₅₉

Tab. 10. Struktura osób puszukujących pracy według kwalifikacji zawodowych Die Struktur von Arbeitssuchenden je nach Berufseiignungen

Lata

Wskaźniki struktury w procentach

ogółem dla mężczyzn dla kobiet

robotnicy p r a c . u m y sł o w i robotnicy pr ac . u m y sł o w i robotnicy p ra c. u m y sł o w i w y k w . i n ie w y k w . w y k w . n ie w y k w . w y k w . n ie w y k w . 1961 1 0 , 2 70,5 16,9 30,5 40,9 28,8 5,5 77,5 14,2 1962 8,3 73,9 1 2 , 8 26,7 40,1 2 0 , 2 4,7 78,8 1 1 , 0 1963 1 0 , 1 76,9 11,3 27,2 54,8 16,9 6 , 2 80,7 1 0 , 0 1964 13,5 63,4 16,9 31,5 45,5 21,3 1 0 , 1 6 6 , 8 16,1 1965 12,3 63,4 20,7 31,9 45,4 21,7 9,4 67,5 20,9 1966 12,3 65,1 2 0 , 0 32,7 42,2 23,1 8,9 68,9 19,5 1967 9,9 64,1 2 1 , 2 24,4 50,9 23,1 7,7 66,7 20,9 1968 13,7 59,0 24,9 34,9 42,4 21,3 1 0 , 8 61,2 25,4 1969 14,1 50,0 33,6 31,3 36,9 30,6 1 2 , 1 52,2 33,9 1970 19,1 55,2 24,4 40,7 38,2 2 0 , 8 14,4 58,9 25,2

Ź r ó d ł o : Obliczenia własne w oparciu o dane z tabeli 9.

zowaną. Dopiero ostatnie trzy lata analizowanego okresu charakteryzow ał szybszy wzrost zarejestrow anych w tej gru pie osób. Szczególnie duży w zrost n o tu je się w śród osób poszukujących pracy um ysłowej.

Większość zarejestrow anych osób we w szystkich grupach kw alifikacyj­ nych stanow iły kobiety, k tórych przew ażający odsetek — to osoby bez kw alifikacji zawodowych, co powodowało dodatkow e trudności z ich za­ trudnien iem . Trudności te istnieją od lat i stale pogłębiają się. Zw iększyła się rów nież znacznie liczba kobiet poszukujących pracy um ysłowej. W śród zarejestrow an ych pracow ników um ysłow ych stanow iły one ponad 90%, zaś wśród ogółu zarejestrow anych kobiet udział ich wzrósł z 14,2% w r. 1961 do 25,2% w r. 1970. N ajm niej liczną grupę w śród zarejestro ­ w anych kobiet stanow iły robotnice w ykw alifikowane.

W śród mężczyzn najliczniej reprezentow ani byli rów nież robotnicy niew ykw alifikow ani. G rupa ta w om aw ianym okresie w ykazyw ała stosun­ kowo znaczne w ahania, a pozostałe grupy pracow nicze — stabilizację.

Podstaw ow a grupa osób poszukujących pracy m ieściła się w przedziale w ieku 18—39 lat, dość liczna grupa w przedziale 40— 59 lat. N atom iast grup y w ieku przedprodukcyjnego i poprodukcyjnego stanow iły niew ielki procent poszukujących pracy.

Dane dotyczące w ieku poszczególnych gru p pracow niczych w skazy­ w ały na dużą różnicę w poziomie kw alifikacji, reprezentow anych przez młodsze i starsze roczniki osób poszukujących pracy. Dotyczyło to żarów

-no mężczyzn, jak i kobiet. W śród zarejestrow an y ch w w ieku 18— 39 lat przew ażały osoby posiadające przygotow anie zawodowe, n atom iast wśród starszych w iekiem — osoby bez kw alifikacji. W m iarę upływ u lat różnice

te pogłębiały się.

PODSTAWOWE DYSPROPORCJE NA RYNKU PRACY W WOJEWÓDZTWIE LUBELSKIM W LATACH 1961—1970

Na ry n k u pracy dochodzi do k on fron tacji osób poszukujących pracy z oferow anym zapotrzebow aniem na nią. Z jednej stro ny w ystęp u je podaż siły roboczej o określonych rozm iarach i stru k tu rz e w edług płci, wieku, grup pracow niczych itp., z d rug iej — popyt na pracę o bardzo rów nież zróżnicow anej s tru k tu rz e (w podziale na płeć, g rupy kw alifikacyjne, działy gospodarki narodow ej, wysokość zarobków). W prak ty ce tru d n o jest właściw ie zsynchronizow ać podaż z popytem w ta k w ielu przekrojach. W konsekw encji na ry n k u p racy pow stają określone dysproporcje, m ające różne źródła, nasilenie i odm ienny ch arak ter.

Stopień k o n fro n tacji popytu i podaży p racy określić m ożna za pomocą tzw. w skaźnika sy tu acji na ry n k u pracy.8 Ilu stru je on rzeczyw iste możli­ wości zatru d n ien ia poszczególnych gru p zarejestrow anych. K ształtow anie się w skaźników sy tu acji na krajo w y m i lubelskim ry n k u pracy ilu stru je tab ela 11. W skazują one na pogarszanie się sytu acji na lubelskim ry n k u pracy. Ilość w olnych m iejsc p racy p rzypadających na 1 zarejestrow anego zm alała w analizow anym okresie z 1,28 do 0,22. M alejąca ten dencja w kształtow aniu się zjaw iska dokonuje się poprzez pew ne w ahania. W latach 1963, 1967, 1969 obserw uje się pogorszenie się sy tuacji na ry n k u pracy w porów naniu z pozostałym i latam i. P rzyczyny tego zjaw iska omówiono wcześniej.

Tab. 11. W skaźniki sytuacji na rynku pracy w Polsce i w ojew ództw ie lubelskim w latach 1961—1970

Der Index von der Lage auf dem Arbeitsm arkt in Polen und in Dubliner W ojewod­ schaft in den Jahren 1961— 1970

W skaźniki sytuacji na rynku pracy Lata 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 Polska Woj. lu ­ 1,34 1,19 0,48 0,63 0,85 1,11 1,12 1,44 0,47 0,49 belskie 1,28 0,34 0,18 0,24 0,37 0,76 0,48 0,60 0,17 0,22

Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne na podstawie Rocznika S tatystycznego Pracy 1968, GUS, Warszawa 1970, s. 371—372, Rocznik sta tysty cz n y GUS 1970 Warszawa 1971 s. 119.

8 Wskaźnik ten jest zalecany przez Rajkiewicza, zob. R a j k i e w i c z : Polityka

Popyt i podaż na rynku pracy.. ₁₆₁

Porów nanie w skaźników sytuacji na ry n k u pracy w w ojew ództw ie lubelskim ze w skaźnikam i krajow ym i w skazuje na m niej korzystną sy tu a ­ cję na lubelskim ry n k u pracy. Z arejestrow an i poszukujący pracy w w oje­ w ództwie lubelskim m ają m niejsze możliwości zatrudnienia niż średnio w kraju.

DYSPROPORCJE MIĘDZY STRUKTURĄ POPYTU NA PRACĘ A STRUKTURĄ PODAŻY WEDŁUG PŁAC

W nikliw e spojrzenie na sy tu ację na ry n k u pracy w woj. lubelskim pozwala stw ierdzić, że na charak terze n adm iaru siły roboczej zaciążyła przede w szystkim w ysoka podaż pracy kobiet. O kazuje się, że w odnie­

sieniu do mężczyzn na ry n k u pracy w ystąpiły znaczne dysproporcje m iędzy liczbą w olnych m iejsc pracy a liczbą osób poszukujących jej, p rzejaw ia­ jące się w niedoborze m ęskiej siły roboczej. D ysproporcje te jedn ak tracą stopniowo na swej ostrości. W skaźnik sytuacji na ry n k u pracy w analizo­ w anym okresie w yraźnie się zm niejszył z 6,42 w r. 1961 do 1,11 w r. 1970. Inaczej mówiąc, na 100 zarejestrow anych mężczyzn w r. 1961 przypadały 642 wolne m iejsca pracy, a w r. 1970 tylko 111 (tab. 12).

Tab. 12. Wskaźnik sytuacji ina rynku pracy dla kobiet i mężczyzn w Polsce i w w o­ jewództwie lubelskim w latach 1961—1970

Der Index der Lage auf dem Arbeitsmarkt für Weiber omd Männer in Polen und in Lubliner Wojewodschaft in den Jahren 1961—1970

Wskaźniki sytuacji na rynku pracy

dla mężczyzn dla kobiet

Polska _lubelskiewoj. Polska _lubelskiewoj.

1961 6,10 6,42 0,24 0,07 1962 7,12 1,96 0,21 0,03 1963 1,58 0,95 0,88 0,01 1964 3,62 1,26 0,14 0,03 1965 5,42 2,24 0,22 0,06 1966 9,20 4,70 0,26 0,11 1967 10,21 3,20 0,25 0,07 1968 15,82 4,57 0,32 0,08 1969 3,64 1,47 0,13 0,02 1970 3,85 1,11 0,11 0,03

Ź r ó d ł o : Obliczenia własne na podstawie Rocznika Statystycznego Pracy 1968, GUS, Warszawa 1970, s. 371—'372, Rocznika Statystycznego GUS 11971, Warszawa 1972, s. 119 oraz m aterałów Wydziału Zatrudnienia WRN w Lublinie.

Ptelacje m iędzy podażą pracy a popytem na pracę kobiet kształtu ją się odm iennie. Od w ielu lat re je s tru je się n adm iar podaży pracy kobiet. W skaźnik sytuacji na ry n k u pracy kształtow ał się dla nich na poziomie o wiele niższym niż dla mężczyzn. Ta dysproporcja — poza pew nym i okresam i popraw y — pogłębiła się, bowiem w porów naniu z rokiem 1961

i ta k już niski w skaźnik zm niejszył się jeszcze z 0,07 do 0,03, co oznacza, że w roku 1961 na 100 zarejestrow any ch kobiet przypadało 7 wolnych m iejsc a w ro k u 1970 tylko 3. W ynika z tego, że sy tuacja kobiet pod w zględem możliwości podjęcia pracy zarobkow ej była znacznie gorsza niż mężczyzn. N ależy zwrócić uw agę na w yraźną zależność m iędzy sytuacją na ry n k u p racy a w spom nianym i już ograniczeniam i zatrudnienia. O gra­ niczenia te nie znalazły w praw dzie odzw ierciedlenia w wielkości podaży, ale w pły n ęły znacznie n a zm niejszenie się popytu, co w rezultacie pogor­ szyło sytuację. Szczególnie w yraźne są konsekw encje ograniczeń w latach 1963/1964. S k u tk i ograniczeń zatru d n ien ia w roku 1967 nie były już tak silne jak poprzednio, praw dopodobnie ze w zględu na budow ę i oddanie do eksploatacji kilku zakładów przem ysłow ych. Zw iększone w zw iązku z tym zapotrzebow anie na p racę osłabiło siłą rzeczy działanie środków adm ini­

stracyjnych.

P o dkreślenia w ym aga rów nież korzystniejsza sytu acja na ry n k u pracy w w ojew ództw ie lubelskim zarów no dla mężczyzn, jak i dla kobiet, w d ru ­ giej 5-latce analizow anego okresu.

P orów nując w skaźniki sy tuacji na ry n k u pracy dla kobiet i mężczyzn obliczone dla woj. lubelskiego ze średnim i krajow ym i, należy stw ierdzić, że odbiegają one od średnich krajow y ch n a niekorzyść woj. lubelskiego (tab. 12). Oba ry n k i c h a ra k te ry z u ją się w praw dzie deficytem m ęskiej siły roboczej, ale w woj. lubelskim dysproporcje m iędzy liczbą w olnych miejsc p racy a poszukującym i jej są m niejsze. Różnica ta staje się bardziej w y raźn a w d ru g iej pięciolatce. Jeśli chodzi o kobiety, to m ożna pow ie­ dzieć, że w praw dzie i w k raju i w woj. lubelskim zaznacza się zjaw isko n ad m ia ru kobiecej siły roboczej, ale m ożliwości zatrudn ien ia kobiet w woj. lubelskim są znacznie m niejsze.

W konkluzji należy stw ierdzić, że zarejestrow an a podaż m ęskiej siły roboczej była niew ielka i m iała c h a ra k te r fryk cy jn y . Zw iązana była w dużej m ierze w ru chem zatrudnionych. W rzeczywistości na ry nkach pracy: k rajo w y m i lubelskim istn iała stała, w ielokrotna przew aga w olnych m iejsc pracy n ad liczbą osób poszukujących jej.

Stw ierdzone zaś w yżej nadw yżki podaży pracy kobiet m iały raczej c h a ra k te r trw ały . N ależy jednak podkreślić, że w znacznej m ierze były one w ynikiem b rak u dostatecznych możliwości doboru odpowiedniej specjalności zaw odow ej lub też oczekiw ania na korzystniejsze o ferty pracy. Z jednorazow ych bad ań przeprow adzonych w e w rześniu 1971 r . 9 przez W ydział Z atru d n ien ia W RN w L u blin ie w ynika, że z ogólnej liczby 7009 zarejestro w an y ch w ty m okresie kobiet, ponad 50% nie skorzystało z ofero­ w an y ch propozycji, oczekując n a bardziej interesujące. O ferow ane bo­ 8 Wprawdzie analizą objęto lata 1961— 1970, ale ze wzlędu na interesujące w yniki badań zdecydowano się je przytoczyć, mimo że dotyczą roku 1971.

Popyt i podaż na rynku pracy... ₁₆₃

wiem przez W ydział Z atrud n ienia prace są mało atrak cy jn e i nisko płatne.

Powyższe uw agi dotyczą głównie kobiet, zarówno tych z kw alifika­ cjam i zawodowym i jak i niew ykw alifikow anych, k tó re też nie od razu przy jm u ją proponow aną pracę.

DYSPROPORCJE KW ALIFIKACYJNE MIĘDZY PODOŻĄ A POPYTEM NA RYNKU PRACY

Stopień pokrycia podaży pracy popytem na nią w ykazuje istotne zróż­ nicow anie w zależności od gru p kw alifikacyjnych. W najkorzystniejszej sytuacji zn ajdują się robotnicy wykw alifikow ani. Na 1 robotnika w ykw a­ lifikow anego przypada kilka wolnych m iejsc pracy. W pozostałych grupach zawodowych podaż pracy znacznie przew yższa popyt (tab. 13).

Tab. 13. Wskaźniki sytuacji na rynku pracy w woj. lubelskim według grup k w ali­ fikacyjnych

Der Index von der Lage auf dem Arbeitsmarkt für Weiber je nach Q ualifikations­ gruppen in Lubliner Wojewodschaft

Lata

W skaźniki sytuacji na ryniku pracy

robotnicy inÄ “ ay_

wykwalifikow ani HflkJ wani

pracow­ nicy umysłowi 1961 6,51 0,67 0,75 1962 1,57 0,17 0,53 1963 0,63 0 , 1 1 0,33 1964 0,70 0,13 0,40 1965 1,39 0,17 0,32 1966 3,09 0,42 0,46 1967 2 , 2 2 0,30 0,27 1968 2,32 0,36 0,25 1969 0,62 0 , 1 2 0,06 1970 0,62 0,15 0,07

Ź r ó d ł o : Wyliczenia w łasne w oparciu o dane z Wydziału Zatrudnienia WRN w Lublinie.

Na ukształtow anie się tej sytuacji w płynęło przede w szystkim niedo­ pasow anie popytu do podaży p racy kobiet. W śród mężczyzn bowiem popyt na pracę w zasadzie przew yższa podaż pracy we w szystkich grupach kw alifikacyjnych. W szczególnie uprzyw ilejow anej sytu acji zn ajdu ją się robotnicy w ykw alifikow ani. W śród kobiet zaś we w szystkich grupach kw alifikacyjnych rozm iary popytu są niew ystarczające dla pokrycia re je ­ strow anej podaży. N ajm niejsze możliwości znalezienia pracy m ają kobiety nie posiadające kw alifikacji. Dla nich w skaźnik na ry n k u pracy kształto­ w ał się w granicach 0,006— 0,05, co oznacza, że na 100 zarejestrow anych kobiet przypadało, w najm n iej korzystnym roku pod względem m ożli­ wości zatrudnienia, 0,06 wolnego m iejsca pracy, zaś w najb ard ziej k orzyst­ nym okresie 5 w olnych miejsc. Zm niejsza się rów nież zapotrzebow anie na

pracę um ysłow ą, podczas gdy liczba kobiet poszukujących tego ty p u pracy z rok u n a rok zwiększa się (tab. 14).

Tab. 14. W skaźniki sytuacji na rynku pracy w woj. lubelskim dla (kobiet i mężczyzn według grup kwalifikacyjnych

Der Index von der Lage auf dem Arbeitsmarkt für Weiber und Männer in Lubliner W ojewodschaft, je nach Qualifikationsgruppen

W skaźniki sytuacji na ryniku pracy robotnicy wykw. robotnicy niewykw. pracownicy umysłowi

mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety

1961 11,40 0,14 5,56 0,05 2,0 0,17 1962 2,91 0yl0 1,49 0,01 1,6 0,12 il963 1,25 0,01 0,81 0,006 0,95 0,09 1964 1,74 0,08 1,07 0,01 1,47 0,13 1965 3,64 0,15 1,46 0,03 /1,69 0,10 1966 7,45 0,48 4,05 0,05 2,08 0,15 1967 6,07 0,38 2,60 0,04 1,40 0,08 1968 7,65 0,30 3,76 0,05 1,86 0,07 1969 2,32 0,13 1,45 0,01 0,63 0,008 1970 1,54 0,06 1,02 0,03 0,45 0,01

Ź r ó d ł o : W yliczenia w łasne na podstawie danych Wydziału Zatrudnienia WRN w Lublinie.

P otw ierdzeniem tezy o dysproporcjach kw alifikacyjnych jest kształto­ w anie się w skaźników kw alifikacji.10

Z k o n fro n tacji w skaźników k w alifikacji obliczonych dla zarejestro w a­ nych i w olnych m iejsc pracy w ynika, że poziom kw alifikacji zawodowych pracow ników poszukujących p racy jest niższy od poziom u kw alifikacyj­ nego w olnych m iejsc pracy. Stosow anie coraz now ocześniejszyh m aszyn i urządzeń oraz technologii i technik w ytw arzania stw arza zwiększone zapotrzebow anie na robotników w ykw alifikow anych. Tym czasem na ry n k u p racy przew ażającą g ru p ę osób poszukujących p racy stanow ią przede w szystkim kobiety, k tó re nie posiadają żadnych kw alifikacji. Istn ieje więc dość znaczna różnica m iędzy w ym aganiam i co do kw alifikacji a możliwością ich zaspokojenia. Różnica ta, co praw da, w zw iązku ze stałym podnosze­ niem się kw alifikacji zarejestro w an y ch osób m aleje, ale w roku 1970

w ynosiła jeszcze 18 punktów .

D okładniejsze k o n fron tacje oferow anych w olnych m iejsc pracy z za­ reje stro w a n y m i poszukującym i p racy pozwala stw ierdzić, że najbardziej poszukiw anym i przez zakłady p racy pracow nikam i byli w ykw alifikow ani

10 Oblicza się go jako stosunek pracowników kwalifikowanych (pracowników

umysłowych i robotników wykw alifikowanych) poszukujących pracy do ogółu za ­ rejestrowanych. Analogicznie liczy się go dla wolnych miejsc pracy, ustalając udział wolnych m iejsc pracy dla pracowników kwalifikowanych do ogółu wolnych miejsc.

Popyt i podaż na rynku pracy.., ₁₆₅

Tab. 15. Wskaźniki kwalifikacji w latach 1961—70 Die Qualifikationsindexe in den Jahren 1961—1970

W yszcze­ Wskaźnik kwalifikacji

gólnienie _{1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968} 1969 1970 Dla zare­ jestro­ wanych 27,1 21,7 21,4 30,5 33,0 32,3 31,2 38,6 47,7 43,0 Dla w ol­ nych m. pracy 62,0 57,8 53,8 65,3 65,6 41,9 57,4 62,8 63,4 61,5 Ź r ó d ł o : Jak w tabeli 14.

robotnicy budow alni w zawodach: m urarza, tynkarza, betoniarza, szklarza itp. oraz pracow nicy w ykw alifikow ani dla przem ysłu m aszynowego i m etalow ego. Szczególnie dużym zapotrzebow aniem cieszyły się zawody: ślusarza, tokarza, frezera, szlifierza, spawacza, elektrotechnika i elektro­ m ontera. Poszukiw ani rów nież byli pracow nicy transp ortu.

Podkreślić należy, że były to m iejsca przeznaczone głów nie dla m ęż­ czyzn, podczas gdy poszukującym i pracy z w ym ienionym i kw alifikacjam i były przede w szystkim kobiety — głównie m łode dziewczęta, absolw entki Zasadniczych Szkół Zawodowych. W ytw orzyła się więc paradoksalna sytuacja. Z akłady pracy pilnie poszukiw ały robotników o w ym ienionych zawodach, a równocześnie kobiety posiadające pożądane przez zakłady kw alifikacje m iały kłopoty ze znalezieniem pracy, bowiem niechętnie za­ tru d n ian o je w przedsiębiorstw ach.11

Od dłuższego czasu nie ma. w olnych m iejsc dla robotników w ykw alifi­ kow anych —■ absolw entów ZSZ i techników kształcących kad ry dla prze­ m ysłu: odzieżowego — w zawodach krojczego, kraw ca, kuśnierza, p rze­ m ysłu włókienniczego — w zawodach tkacza, przędzarza, barw iarza oraz przem ysłu spożywczego — w zawodach: mleczarza, piekarza, m łynarza. I tu w śród w ym ienionych osób większość stanow ią kobiety, zaś nieliczne w akujące m iejsca pracy w tych przem ysłach oferow ane są głównie m ęż­ czyznom.

R easum ując należy stw ierdzić, że kw alifikacyjna s tru k tu ra podaży siły roboczej — zwłaszcza kobiecej — nie jest dostosow ana do popytu, a więc wym ogów i potrzeb procesów produkcyjnych. D ysproporcje te z ro k u na rok pogłębiają się.

Przyczyn tych dysproporcji doszukiwać się m ożna m. in. w w adliw ym planow aniu, szczególnie w zakresie p rzyrostu now ych m iejsc pracy, nie­ chęci przedsiębiorstw do zatrudniania kobiet oraz w niedopasow aniu p ro ­ 11 Zagadnieniu temu poświęca się ostatnio w literaturze dużo uwagi. Zob. S o b ­ c z a k : R ynek pracy w Polsce Ludow ej.... s, 171—174, P i e t r u c h a : Programowanie

filu kształcenia do przew idyw anych potrzeb gospodarki w ojew ództw a lubelskiego.12

WPŁYW SEZONOWYCH WAHAŃ W ZATRUDNIENIU NA RYNEK PRACY

Na sy tu ację na ry n k u pracy m ają niew ątpliw ie w pływ sezonowe w aha­ nia w zatru dn ien iu, pow odujące okresow y w zrost lub spadek zapotrzebo­ w ania na siłę roboczą.

Do trad y cy jn y ch sezonow ych działów gospodarki zalicza się budow ­ nictwo, rolnictw o, gospodarkę kom unalną i m ieszkaniow ą oraz pew ne gałęzie przem ysłu (m ateriałów budow lanych, spożywczego, przetw órstw a owocowo-warzywnego). Przedsiębiorstw a o produkcji sezonowej z a tru d ­ n iają pracow ników na czas trw an ia sezonu, zaś po jego zakończeniu ogra­ niczają sta n zatru dn io n y ch do niezbędnego m inim um . Oznacza to, że w okresie m iędzy sezonam i na ry n k u pracy u trz y m u je się rezerw a rąk do pracy, akty w izująca się w okresie sezonu. Część zw olnionych pracow ników pow raca na ry n ek pracy, poszukując nowego zatrudnienia; pozostali w ra ­ cają do zajęć w indyw idualnych zakładach, bądź oczekują na rozpoczęcie nowego sezonu. R ezultatem sezonowości w zatru d n ien iu są pew ne okre­ sowe nasilenia podaży rą k do p racy i zapotrzebow anie na pracę.

S ta ty sty k a zarejestro w anych w w ydziałach zatrud n ienia w ykazuje każdego roku m aksym alny w zrost poszukujących pracy w m iesiącach zim owych (styczeń — marzec), spadek w m iesiącach w iosenno-letnich i ponow ne nasilenie od listopada do grudnia. Na okres wzmożonej podaży siły roboczej przypada najniższy popyt na pracow ników i odw rotnie; n a j­ niższy popyt w m iesiącach kw iecień — październik zbiega się z nieco niż­ szą podażą w tych m iesiącach (tab. 16).

Tab. 16. Zarejestrowani i wolne miejsca pracy w woj. lubelskim w roku 1970 (stan na koniec miesiąca)

Die Registrierten und die freien Arbeitsplätze in Lubliner W ojewodschaft im Jahre 1970 (der Bestand am Monatsende)

Miesiące

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Zarejes­

trowani 5789 6240 6822 5883 5300 4565 4403 5088 4818 4270 5555 5821

Wolne miejsca

pracy 1091 1001 2623 4998 5828 6182 5660 7079 7664 6451 2402 1320

Ź r ó d ł o : Dane W ydziału Zatrudnienia WRN w Lublinie.

12 „Sieć szkolnictwa zawodowego i system jego powiązania z zatrudnieniem należy do najsłabszych elem entów naszej polityki oświatowej i polityki zatrudnie­ nia” — A. R a j k i e w i c z : Ludność, zatrudnienie, kwalifikacje w latach 1966—J970, Warszawa 1964, s. 41.

Popyt i .podaż na rynku pracy.., ₁₆₇

Z tabeli 16 w ynika, że nadw yżka podaży pracy u trzy m u je się w okre­ sach posezonowych, zaś w sezonie n astęp uje w yczerpanie się podaży. S ytuacja jednak tylko pozornie w ygląda tak korzystnie, inaczej ry suje się na ry n k u pracy mężczyzn, inaczej na ry n k u pracy kobiet.

Podkreślenia w ym agają różnice w skali sezonowych w ahań popytu na pracę i podaż. P opyt w ykazuje pod w pływ em sezonowości w zatrud n ieniu o wiele większe w ahania niż podaż. W sezonie liczba w olnych m iejsc pracy w yraźnie się zwiększa, jednak zwiększone zapotrzebow anie na pracę w y­ w iera niew ielki w pływ na liczbę osób zarejestrow anych.

Skala sezonowych w ahań podaży i popytu na pracę jest także zróżnico­ w ana w zależności od płci i grup pracowniczych. Sezonowość w niew ielkim stopniu w pływ a na ry n ek pracy pracow ników um ysłow ych, znacznie bardziej na ry n ek pracy pracow ników w ykw alifikow anych; najbardziej jednak pogłębiają się dysproporcje na ry n k u pracy pracow ników nie­ w ykw alifikow anych.

Silnym w ahaniom sezonowym podlega podaż, a jeszcze większym popyt na pracę mężczyzn. Liczba w olnych m iejsc pracy dla mężczyzn w okresie od kw ietnia do października szybko w zrasta; podaż m ęskiej siły roboczej zaś m aleje, chociaż w m niejszym stopniu. W rezultacie dysproporcje m iędzy popytem na pracę mężczyzn a podażą pogłębiają się. O wiele m niejszą skalę w ahań w ykazuje podaż i popyt na pracę kobiet. Dzieje się tak dlatego, że w olne m iejsca pracy w sezonie oferow ane są głównie mężczyznom, podczas gdy większość zarejestrow anych stanow ią kobiety (tab. 17).

Z tab eli tej w ynika, że m iędzy rozm iaram i popytu a rozm iaram i po­ daży istnieje dość luźny związek: sytuacja w zakresie w olnych m iejsc Tab. 17. Zarejestrowani i wolne miejsca pracy dla kobiet i mężczyzn w woj. lu bel­

skim w roku 1970 (stan na koniec miesiąca)

Die Registrierten und die freien Arbeitsplätze für Weiber und Männer in Lubliner Wojewodschaft im Jahre 1970 (der Bestand am Monatsende)

Miesiące

Zarejestrowani Wolne miejsca pracy

mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety

I 716 5073 919 182 II 778 5462 1519 182 III 876 5946 2429 194 IV 553 5330 4737 261 V 505 4795 5123 700 VI 474 4091 5289 893 VII 360 4043 5347 313 VIII 428 4660 6245 834 IX 466 4352 6682 982 X 414 3856 5767 684 XI 634 4921 2152 250 XII 1047 4771 1106 154