RECENZJE
703
sta cji uczu ć r e lig ijn y c h , ta k jak to m ożem y o b serw o w a ć w k o resp o n d en cji p r y w a t nej. O becność p osągu p o g a ń sk ieg o n a h on o ro w y m m iejscu w c a s t r u m w k ra ju r z ą dzonym p rzez ch rześcija ń sk ich cesa rzy w r a z z in n y m i d a n y m i a rch iw u m św ia d czy 0 braku p r ześla d o w a ń r e lig ijn y c h , o n ie istn ie n iu lu b też o sła b o ści k o n flik tó w ro d zących się na ty m g ru n cie. K rąg k o resp o n d en tó w A b in n a io sa z jed n y m ty lk o w y ją tk iem n ie u w id a czn ia p rzy n a leżn o ści do sp o łeczn o ści ch rześcija ń sk iej. O czy w iście w n io sk i t e (w p r z e c iw ie ń stw ie do p ro b lem a ty k i o m a w ia n ej poprzednio) m ogą b yć w a ż n e je d y n ie d la teg o w ą sk ie g o od cin k a ch ron ologiczn ego i r y zy k o w n e b y ło b y rozszerzać Ich w a r to ść na in n e o b szary n ie ty lk o p o za E gip tem , ale i poza F aju m .
W y d a w n ictw o p r z y g o to w y w a n e p rzez w ie le la t (p om ysł jeg o zrod ził się w czasie p ierw szej w o jn y św ia to w e j) i p rzez bardzo k o m p eten tn y zesp ó ł sta n o w ić m oże w zór d la teg o ty p u p u b lik a cji. T y czy s ię to p rzed e w s z y stk im rzeczy p o d sta w o w ej, a m ia n o w ic ie od czytan ia i u zu p ełn ien ia u szk o d zeń w tek sta ch . Z god n ie z coraz p o w sz e c h n ie jsz ą ten d en cją w y d a w c ó w k o m en ta rz do p a p ir u só w zo sta ł o g ra n i
czony do m in im u m — poza o g ó ln y m w p r o w a d z e n ie m n a p o czą tk u to m u d ok u m en ty z o sta ły op a trzo n e ty lk o in fo rm a cja m i, k tó r e s ą n ie z b ę d n e d la zro zu m ien ia ich treści czy te ż sp e c y fic z n y c h z w r o tó w ję z y k o w y c h . W sp ó łp ra co w n icy tej p u b lik a cji w y p o w ie d z ie li się w te n sposób p rzeciw k o k o n cep cji w y d a n ia b ęd ą ceg o zarazem dość w sz e c h str o n n y m o p ra co w a n iem m a teria łu źró d ło w eg o (a przy ok azji ró w n ie ż 1 w ie lu k w e s tii m a r g in e so w o w n im w y stę p u ją c y c h ) w fo rm ie rozb u d ow an ych k o m en tarzy. G rube tom y, w k tó ry ch w y n ik i b ad ań nad sz c z e g ó ło w y m i sp ra w a m i są zak op an e w w y ja śn ie n ia c h do p o szczeg ó ln y ch lin ii p a p iru su sta n o w ią p r z e k le ń stw o dla p a p iro lo g ii, gd yż n a zb y t często d otarcie do ty ch d y sk u sji, n ie u w z g lę d n io n y c h w sp isach rzeczy an i w in d ek sa ch , je s t w y łą c z n ie grą przyp ad k u . Z d rugiej stron y p o zw a la to sk o rzy sta ć z ogrom nej pracy, k tó rą p a p iro lo g m u sia ł w y k o n a ć , aby dać p o p ra w n e o d c z y ta n ie tek stu . L a k o n iczn o ść n a szy ch w y d a w c ó w c h w ila m i z a czyn a p rzeszk ad zać — d z ie je się tak w u stęp a ch d o ty czą cy ch są d o w ej d zia ła ln o ści A b in n a io sa , gd zie b rak je s t z a sy g n a liz o w a n ia ch oćb y w sp ó łc z e sn y c h badań nad h isto rią p ra w a i jeg o in s ty tu c ji z IV w . S tu d iu m o ep oce n ie b yło jed n a k zad an iem teg o tom u — c h cia ł on dać i d aje do ręk i h isto r y k o w i, n ie m a ją cem u d o stęp u do o r y g in a łu i n ie u m ieją cem u go czy ta ć, te k s t źró d ło w y , k tó ry jest w ia ry g o d n ą p o d sta w ą d a lszy ch badań.
E w a W i p s z y c k a
M. A. P. M e i 1 i n k -R o e 1 o f s z, A s ia n T r a d e a n d E u r o p e a n
In f lu e n c e in t h e I n d o n e s ia n A r c h ip e l a g o b e t w e e n 1500 a n d a b o u t 1630.
M artinus N ijh o ff, T he H agu e 1962, s. 471.
O m a w ia n a p raca je s t n a jn o w szą próbą zbadania w z a jem n y ch za leżn o ści m ięd zy h an d lem p ro w a d zo n y m p rzez A z ja tó w i E u ro p ejczy k ó w n a A rch ip ela g u In d o n e zyjsk im . A m b icją au to rk i b yło w y jś ć poza u sta le n ia i w n io sk i d a w n iejszej li t e ratu ry, u w o ln ić się w sp osób m o ż liw ie p e łn y od p o sta w y eu ro p o cen try czn ej. K on se k w e n c ja , z ja k ą to sta n o w isk o zostało p rzep row ad zon e, p o z w o liła n a u c h w y c e n ie
w z a je m n y c h sto su n k ó w obu ś w ia tó w w całej ich b ogatej złożoności.
B aza źró d ło w a p rzed sta w ia s ię bardzo n ieró w n o m iern ie. D la o k resu e k sp a n sji p o rtu g a lsk iej au tork a d y sp o n o w a ła p o w a żn ą lic z b ą p rzek a zó w w sp ó łc z e sn y c h (z n ie
ocen ion ą, a d otąd n ie w p e łn i w y k o r z y sta n ą „Sum a O rien ta l“ T om é P ireśa), jak i m a teria ła m i w y d o b y ty m i osta tn io z a rch iw u m w Goa. W z e sta w ie n iu z n ie lic z n y m i d an ym i p och od zen ia m ie jsc o w e g o p o zw o liło to na sto su n k o w o w szech stro n n e
704
RECENZJEp r z e d sta w ie n ie sto su n k ó w h a n d lo w y ch na ty m te r e n ie ta k że i w o k resie p o p rze d zającym p o ja w ie n ie się E u rop ejczyk ów . Ź ródła h o len d ersk ie na dobrą sp raw ę zaczyn ają się dop iero z p o czą tk iem w ie k u X V II, z tej racji druga p o ło w a w ie k u X V I je s t p o tra k to w a n a sk rótow o, w op arciu o d an e z p o czą tk u i k ońca stu lecia . N a j w ię c e j n o w eg o m a teria łu d o sta rczy ły a rch iw a H o len d ersk iej K om p an ii W schodnio In d y jsk iej z A lg e m e e n R ijk sa r c h ie f w Hadze. W p ie r w sz y m rzęd zie w y k o rzy sta n o rezo lu c je w ła d z K o m p a n ii i k o resp o n d en cję m ięd zy cen tra lą w A m sterd a m ie a G e n era ln y m G u b ern atorem i R adą w B a ta w ii oraz o b fite m a teria ły d o ty czą ce o sa d n ic tw a h o len d ersk ieg o w A zji.
K rótki w stę p p rzyn osi o m ó w ie n ie b azy źród łow ej i n a jw a ż n ie jsz y c h p o g lą d ó w d o ty ch cza so w ej litera tu r y . W rozd ziale p ie r w sz y m o trzy m u jem y zarys sy tu a c ji gosp od arczej na A rch ip ela g u do X V w ., tj. w o k resie p o p rzed za ją cy m ro zk w it M alak k i. G łó w n y n a cisk położono tu na w y d o b y c ie różnic m ięd zy h a n d lo w ą po zy cją ro ln iczeg o p a ń s tw a Ç riv ija y a a M alak k ą i p o rta m i p ó łn o cn ej J a w y , o p ie ra ją cy m i się na p o śr e d n ic tw ie w h a n d lu k orzen n ym . B y ł to zd an iem au tork i h an d el w e w n ę tr z n o a z ja ty c k i — od In d ii i Z atok i P ersk iej po C hiny i J ap on ię; ry n ek E uro p e js k i b y ł dla sto su n k ó w na A rch ip ela g u bez znaczenia. W ro zd zia le n a stęp n y m w y k o r z y stu ją c źród ła ch iń sk ie i m a la jsk ie om ów ion o drogę ro zw o jo w ą M alakki aż do p o zy cji g łó w n eg o ośrodka h a n d lo w eg o w ty m rejon ie. W rozd ziałach III—V au tork a za jęła się za sięg iem , stru k tu rą i in te n sy w n o śc ią h an d lu M alak k i na p rze ło m ie X V i X V I w . oraz p od ała c h a r a k te r y sty k ę p o zo sta ły ch o środ k ów h a n d lo w y ch (Sum atra, M olukki, B an d a, B orneo, Jaw a). M im o że d an e p o rtu g a lsk ie, na k tórych z k o n ieczn o ści w y p a d ło się oprzeć, są dużo m niej d ok ład n e i ob szern e n iż a n a lo giczn e p rzek azy h o len d ersk ie o sto la t p ó źn iejsze, u d ało się a u to rce zrek on stru ow ać rze c z y w isto ść n ie ta k ą , ja k ją w id z ie li w sp ó łc z e śn i, a le ja k ą b y ła n ap raw d ę. N ie u leg a w ą tp liw o ś c i, że A zja ci u stę p o w a li w org a n iza cji h an d lu E u rop ejczyk om nie w y ch o d zą c w zasad zie p o zą sy s te m k o m m en d y . A u to rk a p r z e c iw sta w ia się jed n ak z d ecy d o w a n ie p ogląd om , ja k o b y h a n d el m ie jsc o w y b a zo w a ł p rzed e w sz y stk im n a k ram arzach i dom okrążcach, w sk a z u ją c na p o w a żn e zn a czen ie obrotu to w a ra m i m a so w y m i. T ak w o k resie p o p rzed za ją cy m p o ja w ie n ie s ię E u rop ejczyk ów , jak i p o tem p o w a żn ą ro lę o d g ry w a li w ty m h a n d lu w ła d c y i szla ch ta , brak b yło n a to m ia st g ru p y p o śred n iej m ięd zy w ie lk im i p rzed sięb io rca m i (p rzew ażn ie obcego p och od zen ia) i m asą d ro b n y ch k upców .
W rozd ziale V I autorka za jęła się w p ły w e m , ja k i m ia ło p o ja w ie n ie s ię P o r tu g a lc z y k ó w na sto su n k i h a n d lo w e na A rch ip ela g u . P rzy ok azji p o lem izu je z n o w szy m i ten d en cja m i lite r a tu r y p o rtu g a lsk iej p rzecen ia ją cy m i p o stęp y P o r tu g a lc z y k ó w na O cean ie In d y jsk im i p rzesu w a ją cy m i sc h y łe k p o tęg i ich im p eriu m na w ie k X V II. C en n e je s t tu w y d o b y c ie p o w a żn ej roli, ja k ą o d eg ra ła k o n tr o fe n sy w ą p o d jęta przez p a ń stw a a zja ty ck ie, zw ła szcza od p o ło w y X V I w . Z daniem au tork i P o rtu g a lcz y cy je d y n ie u to r o w a li d rogę w ła śc iw e j ek sp a n sji eu ro p ejsk iej, k tó ra b y ła d ziełem k ra jó w p ó łn o cn y ch , sa m i n ie b y li w sta n ie p rzep row ad zić p ełn eg o m on op olu h a n d low ego. N a w ią zu ją c d o d y sk u sji na te m a t w za jem n eg o stosu n k u m ięd zy tr a d y cy jn ą drogą śród ziem n om orsk ą a szla k iem dookoła P rzy lą d k a D obrej N ad ziei, p rzy łą cza się do te z p o sta w io n y c h p rzez B r a u d e l a, u zu p ełn ia ją c je n o w y m i d an ym i pod k ą tem w id z e n ia in te r e só w r y n k ó w in d o n ezy jsk ich . P rzy czy n y n ie p o w o d zeń p o rtu g a lsk ich w id z i zarów n o w oporze sta w ia n y m p rzez m ie jsc o w e orga n izm y p o lity czn e, ja k i w u ło m n o ścia ch sy ste m u p o rtu g a lsk ieg o o p a rteg o n a m o n o p olu p a ń stw o w y m . Z w ra ca te ż u w a g ę n a u je m n y w p ły w w y w ie r a n y p rzez e le m e n ty
fe u d a ln e , k tóre m ia ły zd ecy d o w a n ą p rzew a g ę w im p eriu m oraz na n ie sz c z ę śliw ą p o lity k ę w y z n a n io w ą (m im o, że w o sta teczn y m ra ch u n k u p rzyzn aje P o r tu g a l
R ECENZJE
705
czyk om w y ż sz o ść n ad H olen d ram i w zak resie u k ła d a n ia sto su n k ó w oso b isty ch z m ieszk a ń ca m i A rch ip ela g u ).
R ozdział V II p rzy n o si p an oram ę h a n d lu M alak k i po p o ja w ie n iu się E u ro p ej czyk ów . S zczeg ó ln ie in teresu ją co zo sta ł tu p rzed sta w io n y sto p n io w y za n ik zn a czen ia te g o m ia sta na k o rzy ść p o rtó w J a w a jsk ich , w k tó ry ch k u p cy a zja ty ccy u trzy m a li p rzew a g ę aż do p rzy b y cia H o len d ró w . D użo m iejsca p o św ięco n o w a lc e k o n k u ren cy jn ej P o r tu g a lc z y k ó w z M alak k i z ta k im i ośrod k am i jak A ch in czy Johore, k tó ry ch ro zw o ju m im o p o w a żn y ch w y s iłk ó w n ie u d ało się zah am ow ać. N a W yspach K o rzen n y ch , k lu c z o w e j p o zy cji w sy ste m ie p o rtu g a lsk im , in g eren cja eu rop ejsk a sp o w o d o w a ła p o w a żn y k ry zy s ta k że w d zied zin ie rzem iosła. Z w raca u w a g ę u stęp o tw o rzen iu się n o w y c h dróg h a n d lo w y ch zm ierza ją cy ch do o m in ięcia ośro d k ó w p od p o rzą d k o w a n y ch w ła d z y p rzy b y szó w . C h arak teryzu jąc h a n d e l p o rtu g a lsk i (także z ośrod k am i poza A rch ip ela g iem ), au tork a w sk a z u je na bardzo isto tn ą rolę k u p ców p ry w a tn y ch . W sp ó łp ra co w a li oni b lisk o z k u p iectw em m ie jsc o w y m zw ła szcza w h an d lu to w a ra m i n ie o b ję ty m i m on op olem k ró lew sk im . H a n d el ten , a w jeszcze w ię k sz y m sto p n iu in te r e sy p row ad zon e p rzez u rzęd n ik ó w p a ń stw o w y ch , n ie w ą tp liw ie b y ł jed n ą z p rzy czy n sk o ru m p o w a n ia p o rtu g a lsk iej a d m in i stra cji, z d ru giej jed n a k str o n y p o z w o lił P o rtu g a lcz y k o m d łu go i, jak a u tork a w y k azu je, dosyć sk u teczn ie op ierać s ię ek sp a n sji h a n d lo w ej in n y ch k o n k u ren tó w eu rop ejsk ich .
W k o n flik ty p o lity c z n e i ek o n o m iczn e m ięd zy E u ro p ejczy k a m i w p ro w a d za n as rozdział V III. A u to rk a stara się w7y k a za ć, że p rzew a g a H o len d ró w n a d P o r tu g a lc z y k am i b y ła w y r a ź n ie js z a w d zied zin ie p o lity czn o -o rg a n izą cy jn ej; dopiero za su k c e sam i m ilita r n y m i p rzyszło c a łk o w ite w y p a rcie P o r tu g a lc z y k ó w z ich d o ty ch cza so w y c h p o zy cji gosp od arczych . M etod y p o stęp o w a n ia H o len d ró w w o b ec k o n k u ren tó w o m ó w io n e są na p rzy k ła d zie w a lk i o M olukki. P od ob n ie ja k P o rtu g a lcz y cy , K o m p an ia zaczęła od o fero w a n ia w y ż sz y c h cen, w y g r y w a n ia k o n flik tó w p o r tu g a lsk o - -a z ja ty c k ic h (P d rtu galczycy k o rzy sta li z w a lk to czo n y ch m ięd zy m u zu łm an am i a w y z n a w c a m i r e lig ii hindu) i r y w a liz a c ji m ięd zy m ie jsc o w y m i ośrod k am i p o li ty czn y m i. D opiero po u p oran iu się z k o n k u ren cją p od jęto p rób y op an ow an ia p r o du k cji ek sp o rto w ej drogą za liczek dla p ro d u cen tó w i w y m u sz a n ia częścio w y ch u stę p stw h a n d lo w y ch . W osta tn im e ta p ie dochodzi do otw a rtej w a lk i z k u p ie c tw e m ch iń sk im , k tóre na A rch ip ela g u b y ło czy n n ik iem d o m in u ją cy m i p o p iera ją cą je ad m in istra cją k ra jo w ą . W w a lc e tej p o słu g iw a n o s ię obok a k cji k orsarsk ich b lo kadą gospodarczą, która sp o w o d o w a ła u p ad ek M olu k k ów o d cięty ch jed n o cześn ie i od r y n k ó w zb y tu , i od d o sta w ży w n o ści. Z a sad n iczym cele m K o m p a n ii b yło zm o n o p o lizo w a n ie n ie ty lk o h an d lu k o rzen ia m i, ale i c a łeg o ob rotu (przede w sz y stk im tk a n in a m i i ży w n o ścią ). A u tork a p o św ię c a w ie le u w a g i d łu g o tr w a łe j i za ciętej w a lc e w ło n ie K om p an ii o m eto d y rea liza cji ty ch c e ló w i'd y s k u s j i toczon ej w o k ó ł sto su n k u K om p an ii do A n g lik ó w i p r y w a tn eg o h an d lu H o len d ró w . T em a t ten z o sta ł r o z w in ię ty w n a stęp n y m rozdziale. Z w y c ię stw o od n iósł k ieru n ek zm ierza ją cy do p ełn ej e lim in a c ji z h an d lu w s z y stk ic h c z y n n ik ó w poza K om p an ią drogą n a cisk u p ozaek on om iczn ego. P o lity k a ta, której g łó w n y m p r z e d sta w ic ie le m b ył Jan P ie te r sz C oen, o b o w ią zy w a ła od la t d w u d ziesty ch X V II w . i b yła zd an iem a u to rk i p o w o d em d e fic y to w o śc i całej im p r e z y ze w z g lę d u n a ogrom ne k oszty u trzy m a n ia flo ty i ad m in istra cji oraz ogran iczon ą ch łon n ość ryn k u eu rop ejsk iego.
W rozd ziale X autorka za jęła się u sta le n ie m roli od g ry w a n ej na ty m te ren ie p rzez k u p có w ch iń sk ich . Jako w ie lc y im p orterzy p ieprzu, d o sta w cy jed w a b iu i in n y ch p ro d u k tó w ch iń sk ich oraz n ie z a stą p ie n i p o śred n icy , b y li n a jm o cn iejszą grupą p o m ięd zy A zja ta m i. Ich w p ły w na p o lity k ę w ła d c ó w A rch ip ela g u b y ł b ar dzo p o w a żn y . N a p rzy k ła d zie lo s ó w B a n ta m u ry su ją się nam eta p y k o n flik tu
706
R ECENZJEm ięd zy C h iń czyk am i a K om p an ią. H o len d rzy n ie b y li w sta n ie w y g r a ć tej w a lk i n a drod ze k o n k u ren cji h a n d lo w ej. W yn ik ało to z fa k tu , że A rch ip ela g (i sa m i H o len d rzy) b y ł jak n ajb ard ziej z a in te r e so w a n y w u trzy m a n iu sto su n k ó w z C h in a
m i, pod czas gdy dla k u p có w ch iń sk ich b y ł to ry n ek raczej m a rg in eso w y . Dużo w ię k sz ą w a g ę p r z y w ią z y w a li do u trzy m y w a n ia sto su n k ó w z F ilip in a m i, ze w z g lę d u n a k ru szce a m ery k a ń sk ie. Z te j ra cji, a ta k że w o b a w ie przed k o n k u ren cją , jaką jed w a b ch iń sk i rob ił eu ro p ejsk iem u w A m ery ce, H olen d rzy d ą ży li za w sz e lk ą ce n ę do p rzerw a n ia teg o h a n d lu i sk ło n ie n ia C h iń czy k ó w do o d w ie d z a n ia B a ta w ii.
W w a lc e tej n ie p rzeb ierano w środkach. K o lejn o lo s B an tam u p o d zieliły Jam bi, P a lem b a n g , G rise i in n e dotąd k w itn ą c e ośrodki.
O statn i rozd ział p o św ię c o n y je s t h isto rii za p ro w a d zen ia m on op olu h a n d lo w eg o K o m p a n ii w p ortach J a w y P ó łn o cn ej. A u tork a w y ra ża p ogląd , że u p ad ek zn a czen ia ty ch c en tró w b y ł w dużo w ię k sz y m sto p n iu w y n ik ie m .p o lity k i h o le n d e r sk iej n iż ek sp a n sji k r ó le s tw a M ataram , k tó r e g o p o stęp y b y ły n ie w ą tp liw ie zja w is k ie m w tórn ym .
P o ró w n u ją c d z ia ła ln o ść P o r tu g a lc z y k ó w i H o len d ró w autorka w sk a z u je na w y ż sz o ść ty ch o sta tn ich w zak resie p o lity k i h a n d lo w ej, m etod p ro w a d zen ia i orga n iza cji han d lu . Z d ru giej str o n y w s w y m d ążen iu do o p a n o w a n ia całości w y m ia n y m u sia ła K om p an ia p on osić w y ż sz e k o szty n iż jej k o n k u ren ci. N a d od atek zd an iem a u to rk i d y sp o n o w a ła ona m n iejszy m i k a p ita ła m i n iż k o a licja p o rtu g a lsk o -h isz p a ń - sk a, która poza k ru szca m i a m ery k a ń sk im i w dość szerok im zak resie (m .in. p o p rzez h a n d el p ry w a tn y ) w y k o r z y sty w a ła k a p ita ły obce, w ty m tak że m iejsco w e.
In d on ezja dzięk i sw em u dogod n em u p o ło żen iu geo g ra ficzn em u w stosu n k u do w ie ją c y c h w ia tr ó w od n a jw c z e śn ie jsz y c h cza só w sp ełn ia ła rolę p ośred n ik a m ięd zy A zją W sch od n ią a Z achodnią. P rzy b y cie P o r tu g a lc z y k ó w n ie zm ien iło tego sta n u rzeczy, a le w p o w a żn y m sto p n iu n a ru szy ło gosp od arczą r ó w n o w a g ę regionu. P o m y śln o ść A rch ip ela g u przed p rzy b y ciem E u ro p ejczy k ó w (a i potem ) op ierała się jed n a k n ie ty lk o na p o śr e d n ic tw ie , a le i na w y m ia n ie p o m ięd zy m ie jsc o w y m i ośrodkam i. S p ecja liza cja p rod u k cji b yła d o sy ć d alek o p o su n ięta . W ym ien ian o k o rzen ie za tk a n in y (p rzew ażn ie obce — z G u dżeratu, w y b rzeża K orom an d elsk iego, S ia m u czy Chin, a le i w ła sn a p ro d u k cja b yła dość pow ażn a), z k o lei sp rzed aw an o je p rod u cen tom ż y w n o śc i, co p o z w a la ło na ro zw ią za n ie p ro b lem ó w zaop atrzen ia. H a n d lo w a n o m ied zią, cyn ą i in n y m i m eta la m i, ro d zim y m i i im p o rto w a n y m i p ro d u k ta m i rzem iosła oraz ty m w sz y stk im , co b yło p rzed m iotem d a lek o siężn ej w y m ia n y W schód — Z achód. U d zia ł P o rtu g a lcz y k ó w w ty m h a n d lu autorka ok reśla ja k o p a so ży tn iczy , choć n ie n eg u je, że ich p o ja w ie n ie z w ię k sz y ło p o p y t na n iek tóre to w a ry . Inna rzecz, że p o p y t ten d o p ro w a d ził do n a d p rod u k cji w d zied zin ie u p raw k o rzen n y ch i w k o n se k w e n c ji d o k ryzysu . B ru ta ln e zerw a n ie n a d w ą tlo n y ch już w ię z ó w łą czą c y ch p o szczeg ó ln e ośrod k i p rzy p isu je autorka H olendrom . D op iero ich d zia ła ln o ść d op row ad ziła gosp od ark ę W ysp K orzen n ych do upadku, u za leżn iła e k o n o m ik ę A rch ip ela g u od p o trzeb ry n k ó w eu rop ejsk ich .
W ypada stw ie r d z ić , ż e sp o só b p o d a n ia teg o n ad er in te r e su ją c e g o m a teria łu je s t n ieco sta ro św ieck i. P rzy w z o ro w y m w y k o r z y sta n iu źród eł, ich ek sp o zy cja grze
szy n a d m iern ą o p iso w o ścią , n ad m iern a ilo ść p r zy k ła d ó w sz c zeg ó ło w y ch p o w o d u je lic z n e i n iep o trzeb n e p o w tó rzen ia . O dczuw a się te ż n ied o sta tek S form u łow ań b a r dziej sy n te ty c z n y c h i o g ó ln y ch , brak zw ła szcza ja k ieg o ś p o d su m o w a n ia m y ś li i tez au tork i, k tóre a czk o lw iek n iejed n o k ro tn ie n o w e i cen n e, g in ą w m a sie zgrom ad zo n e g o m a te r ia łu fa k ty czn eg o . N iem n iej n a le ż y m ocn o p o d k reślić, że m a m y przed
sobą n ie ty lk o obraz a k tu a ln eg o stan u w ie d z y o tra k to w a n y m p rob lem ie, ale i próbę n o w eg o n ań spojrzenia.
